3. CASUISTIEK
3.2. ADM / NDSM-werf
3.2.3. De constructie van ADM / NDSM
heeft wellicht te maken met het feit dat zij buitenspel zijn gezet met betrekking tot beslissingen over de constructie van de ruimte. Net als bij de RAW-Tempel voelen de gebruikers zich machteloos, wat verbitterde verhalen oplevert.
3.2.3. DE CONSTRUCTIE VAN ADM / NDSM
Perceived space
Het ADM-terrein is bijzonder groot, gemeten op 42 hectare.230 Het ligt in de periferie van de stad, diep in het westelijk havengebied, ver voorbij station Sloterdijk. Op het moment van de kraak was de gebruikswaarde van het terrein zeer laag. Volgens de oorspronkelijke krakers was niks en wat er was, was gesloopt. Maik ter Veer, een van de eerste gebruikers, omschrijft het terrein in die tijd als 'leeg, vies, duister. Kapot gebouw, alle ramen lagen eruit, overal kogelgaten, pornoteksten op de muur.'231 De staat van de gebouwen kan te maken hebben gehad met de ME-oefeningen, die daar plaatsvonden voor de kraak. Wim Vlemmix, die indertijd directeur Regionale Ontwikkeling voor dat gebied was, herinnert zich dat er een laag steenkoolmateriaal op de grond lag, die is gestort door de autoterminal van Nissan. Deze had op enig moment ruimtegebrek en kon het ADM-terrein gebruiken voor de opslag van auto's. Het gras en riet wat er groeide is door deze gebruiker verwijderd. Tevens is de polder om het terrein heen opgehoogd door de vorige eigenaar en is daarmee volgens Vlemmix weer bruikbaar gemaakt voor de vestiging van bedrijven.232
De ADM is van oorsprong een havenlocatie. De gemeente en het Havenbedrijf hechten hier veel waarde aan door de diepwater kade en de strategische ligging aan het Noordzee-kanaal. Er is vanuit de gemeente ook naar gestreefd om het terrein beschikbaar te maken voor ontwikkeling.233 Echter vragen de erven Lüske een veel te hoge prijs voor het terrein. 'De eigenaren denken dat het goud waard is en dus gebeurt er daardoor niks', aldus Wim Vlemmix van het Havenbedrijf. Het
230 nl.wikipedia.org/wiki/Amsterdamsche_Droogdok_Maatschappij, bezocht op 10-06-2014 231 Maik ter Veer (interview), 12-05-2014
232 Wim Vlemmix (interview), 30-04-2014
Havenbedrijf heeft nog andere leegstaande kavels op voorraad in het gebied en daarom is de aankoop van het terrein ook niet urgent.234 Hay Schoolmeesters, ongekroonde burgemeester van ADM, stelt dat ze baat hebben bij de stilstand: 'We varen nu nog wel goed bij de crisis, daar ligt de nadruk niet zo op het rendement. Dan wordt dat op de lange termijn geschoven en daar kunnen we in de tussentijd van profiteren.'235
Helaas waren de erven Lüske niet bereikbaar voor commentaar, maar het is waarschijnlijk dat hun doel is om een zo hoog mogelijke winst te behalen. 'De meeste bedrijfsgebouwen of dat soort kavels zijn in handen van particuliere eigenaren, die natuurlijk hun afweging maken om rendement te halen.'236 Dit blijkt ook uit het feit dat zij momenteel 80 tot 120 miljoen vragen voor het gebied, terwijl de gemeente er maar 20 tot 30 miljoen voor over heeft. Bertus Lüske heeft indertijd 27 miljoen besteed aan de aankoop van de ADM-werf.237 De eigenaren hebben er belang bij om deze investering terug te verdienen. Momenteel valt er geen rendement te behalen, aangezien de gemeente het terrein niet wil kopen voor de vraagprijs.238 Een andere manier om winst te genereren is er ook niet, omdat de eigenaren volgens Hay Schoolmeesters nooit een scheepswerf op het terrein zouden vestigen.239 Dit is aannemelijk omdat zij al zeventien jaar niks met de ADM doen. Daarom is de gebruikswaarde van deze place voor de eigenaren op dit moment laag, aangezien zij er niet mee kunnen handelen.
De ADM is dus een indeterminate space, omdat het de gebruikswaarde als haven (tijdelijk) heeft verloren. De krakers kunnen hier door deze impasse blijven 'spelen'. Dit heeft zich geuit in het terrein, dat bezaaid is met stalen kunstwerken, graffiti, beschilderde bussen en materialen die overal liggen (afb. 4). Tevens hebben de krakers het steenkoolmateriaal verwijderd waardoor het terrein weer volop bloeit. 'Het is een speeltuin voor grote mensen', aldus Peter Klaassen, bewoner van ADM.240
234 Wim Vlemmix (interview), 30-04-2014 235 Hay Schoolmeesters (interview), 15-04-2014 236 Jaap Schoufour (interview), 11-04-2014 237 Hay Schoolmeesters (interview), 15-04-2014 238 Wim Vlemmix (interview), 30-04-2014 239 Hay Schoolmeesters (interview), 15-04-2014 240 Peter Klaassen (interview), 8-04-2014
De bootbewoners van ADM maken dankbaar gebruik van de gunstige ligging aan het water: van het bewonen van alle typen boten tot de ruime mogelijkheden in het restaureren van schepen.
Afbeelding 4
Op de NDSM-werf is er een vergelijkbaar verhaal, op het feit dat deze momenteel wel in de markt ligt na. Toen de eerste gebruikers daar kwamen, was het ook totaal verlaten, overgoten met afval en de kraan was omgevallen. Het was kortom een ravage, maar wel een mooie, grote speelplek. Voor initiator Eva de Klerk waren de gebouwen waren groot, industrieel en inspirerend. Veel mensen vonden het indertijd echter te ver weg van de stad.241 De pont ging toen nog niet rechtstreeks naar de werf.242
In de loop der jaren is de werf niettemin populairder geworden en door de verbinding met de pont een stuk beter bereikbaar vanuit de stad. De gebruikswaarde van het terrein is dus aanzienlijk gestegen. Het stadsdeel ging grote delen van de NDSM-werf verkopen aan projectontwikkelaars en het terrein zoveel mogelijk commercieel uitbaten. Ook de kunstenaars in de Kunststad betalen inmiddels huur boven de broedplaatsnorm.243 Volgens de Klerk is alles wat er nu leuk is op de NDSM tijdelijk. 'Alles wat leuk is hier, is ook tijdelijk. Alles wat ruk is aan deze plek, HEMA en al die gebouwen die door projectontwikkelaars ontwikkeld worden, ziet er
241 Eva de Klerk (interview), 6-06-2014 en Maik ter Veer (interview), 12-05-2014 242 Eva de Klerk (interview), 6-06-2014
gewoon beroerd uit.'244 Daarnaast is er volgens de Klerk overlast van de festivals, heel veel vandalisme en is er geen goede bewaking. Ook Bram de Waard stelt in een artikel op Dichtbij: 'De commercie heeft de overhand gekregen in een periode dat er een GroenLinks wethouder was. Kinetisch Noord is niet meer, de ateliers onder de hellingen gaan verdwijnen. PvdA bestuurders van de stichting NDSM komen en gaan.'245 In 2008 komt uit notulen van de Commissie Ruimtelijke Ordening naar voren dat de Stadsdeelraad niet betrokken is geweest bij het ontwikkelen van een strategiebesluit en dat deze volledig in handen van Mediawharf en Waterfront is geweest. Hier worden vraagtekens bij geplaatst aangezien deze 'ontwikkelaars' nooit daadwerkelijk plannen hebben gepresenteerd.246 De nadruk op de gebruikswaarde gaat hier voor de gebruikers ten koste van de lived space. Die kunnen zich niet meer alleen richten op het creatieve maakproces, omdat zij tevens vercommercialisering het hoofd moeten bieden. Maik ter Veer kon bijvoorbeeld zijn festival Robodock niet handhaven op de NDSM door de snel stijgende huurprijzen.247
Volgens Wim Vlemmix van het Havenbedrijf is de NDSM-werf beter geschikt voor kunstenaars dan ADM, omdat het enorme gebouwen en opstallen (zoals de helling) zijn en dat het veel geld kost om deze geschikt te maken voor bedrijvigheid. Het ADM-terrein is veel ruimtelijker met betrekkelijk weinig opstal, dus het is veel minder ingrijpend om deze te veranderen. 'De ruimtewinst in economische zin door hier [ADM] andere functies te maken is dan ook door het grote oppervlak veel groter dan dat je dat hier op die relatief kleinere dingen [NDSM] en de kosten zijn heel hoog om andere dingen te doen.'248 Uit dit citaat blijkt toch duidelijk het gewicht van de gebruikswaarde en het materiële aspect van de ruimte bij de benadering ervan. Het hoofd van Bureau Broedplaatsen, Jaap Schoufour, erkent dat in de regel economisch belang een grotere prioriteit heeft.249 Dit leidt er echter toe dat er een eenzijdige betekenis in de ruimte wordt ingebed, omdat slechts wordt ervaren vanuit een materieel perspectief.
244 Eva de Klerk (interview), 6-06-2014 245 Waard, 5-11-2013
246 Ibid.
247 Maik ter Veer (interview), 12-05-2014 248 Wim Vlemmix (interview), 30-04-2014 249 Jaap Schoufour (interview), 11-04-2014
Conceived space
Met betrekking tot de conceptie van de ruimte, had Bertus Lüske in de tijd dat hij het aankocht een bestemmingswijziging voor ogen om het terrein in waarde te laten stijgen. Deze conceptie komt dus voort uit een materieel perspectief. De minder gelimiteerde bestemming zou een waardestijging van ongeveer 50 miljoen euro met zich meebrengen.250 De gemeente ging hier echter niet mee akkoord.251 De familie Lüske zou zelf nooit een haven op het terrein vestigen, stelt Hay Schoolmeesters, dus bleef een overeenstemming in de bedachte ruimte uit.252
Het is duidelijk dat de gemeente een sterk overheersend beeld heeft van het gebied als haven. De ambtenaren die verantwoordelijk zijn voor het planningsproces hebben de dubbele illusie, zoals beschreven door Lefebvre, dat de ruimte zonder problemen kan worden ontworpen. Zo stelt Wim Vlemmix, voormalig directeur Regionale Ontwikkeling: 'Ja, de ruimte is maakbaar. Ik heb de hele haven gemaakt, dus dat is maakbaar.'253
De gemeente kan echter geen uitvoering aan haar conceptie geven, omdat die niet de eigenaar van het terrein is. Met betrekking tot de sfeer zegt Vlemmix dat het gebied haven ademt: 'het heeft een havensfeer, zakelijk en functioneel en niet zozeer cultureel, met uitzondering van Ruigoord, wat dat wel heeft en daar hebben we heel duidelijk rekening mee gehouden (…) dat zijn we overigens voor ADM niet van plan.'254 Ruigoord ligt in hetzelfde gebied als ADM en is ook ontstaan als vrijplaats. Echter was het al duidelijk dat het terrein, dat Ruigoord heet, geen havenbestemming zou krijgen, omdat er een kerk stond. Het zou in stadsplanningstermen een stiltecentrum worden, waar er geen havenactiviteiten zouden zijn en waar het groen zou blijven. Toen is door het Havenbedrijf besloten dat de kunstenaars er redelijkerwijs hun ateliers konden behouden en alleen de woonfunctie zouden moeten opgeven. De reden hiervoor was dat Ruigoord in het
250 Stichting ADM Leeft 2006, p. 2
251 Rechtspraak.nl, 24-12-2004, bezocht op 13-07-2014 252 Hay Schoolmeesters (interview), 15-04-2014 253 Wim Vlemmix (interview), 30-04-2014 254 Ibid.
culturele palet van Amsterdam wel een hele duidelijke stempel zou hebben en dat het politiek ook van belang werd gevonden om deze plek te behouden.255
ADM zal dit lot duidelijk niet ondergaan. Er is hier dus vanuit de overheid weinig focus op verschil, aangezien het volledige gebied een havenbestemming heeft en daar ook aan vast wordt gehouden. Betekenis en individuele percepties worden niet ondersteund. De situatie op ADM is eindig, weten ook de gebruikers. 'Burgemeester' Schoolmeesters zou de potentie van het terrein maximaal willen benutten, zodat ook ADM een duidelijke stempel wordt in het culturele palet van Amsterdam. Dit zou hij willen bereiken door middel van gelijke betrokkenheid en een hogere graad van organisatie. Hiermee zou het terrein maximaal geëxploiteerd kunnen worden met meer grote evenementen, het sneller opknappen van het gebouw, waardoor het aan de richtlijnen van brandveiligheid voldoet. Daarnaast zou er meer publieke exposure moeten zijn door meer evenementen en bijvoorbeeld rondleidingen voor geïnteresseerden.256
Met betrekking tot de NDSM-werf was er in het begin duidelijk geen conceptie van de ruimte, blijkt uit het uitschrijven van de prijsvraag. Naarmate de tijd vorderde en er geld verdiend kon worden, kwam hier de nadruk steeds meer op te liggen. Volgens Kunststad-initiator de Klerk heeft de bottom-up beweging, die overal spontaan en ongepland van de grond kwam, veel plekken populair gemaakt en heeft de gemeente die beweging nu geïnstrumentaliseerd.257 De grassroots beweging wordt in Nederland totaal misbruikt, aldus de Klerk. De overheid blijft steeds teruggrijpen naar oude modellen van stedelijk ontwerp, waar ze door zou moeten innoveren. Er wordt niet gekeken naar de activiteiten van bewoners in het planningsproces en hierdoor worden organische ontwikkelingen keer op keer gesmoord, aldus diverse informele actoren.258
255 Wim Vlemmix (interview), 30-04-2014 256 Hay Schoolmeesters (interview), 15-04-2014
257 Zie bijvoorbeeld de broedplaats Heesterveld Creative Community in de Bijlmer, die top-down is opgezet met behulp van Eva de Klerk.
258 Eva de Klerk (interview), 6-06-2014, Hay Schoolmeesters (interview), 15-04-2014 en Maik ter Veer (interview), 12-05-2014
Lived space
Toen het ADM-terrein eind jaren '90 gekraakt werd, hing er volgens gebruikers een duistere sfeer. Er vond 's nachts overslag plaats tussen schepen en auto's die af en aan kwamen, wat er bijzonder dubieus uitzag. 'De geschiedenis is duister', stelt bewoner Maik ter Veer.259 Na de invoering van de Huisvestingswet in 1993 hadden eigenaren die hun pand langer dan een jaar leeg hadden staan vaak ook duistere bedoelingen, zoals speculatie, witwasoperaties of gesjoemel met verbouwingsplannen.260 Door de 'patstelling tussen maffia en politiek'261, waar de gebruikers zich in bevinden, konden zij dusdanig lang op het terrein blijven.
Lived space is bij uitstek aanwezig op de ADM, aangezien er ongeveer 125 mensen wonen. Hierdoor is het dagelijks leven sterk aanwezig. De kroeg is een 'semi-ontmoetingspunt', dat drie dagen per week is geopend.262 Volgens gebruiker Peter Klaassen staat de sociale functie wonen pal bovenaan. Daarnaast is er zo nu en dan een feestje of een festival, maar dit vindt Klaassen 'soms meer een uit de hand gelopen ons kent ons dingetje, dan dat het echt een evenement is waar mensen bij ticketservice een kaartje kopen'.263 Om deze reden kan er gezegd worden dat ADM niet echt een publieke functie heeft. Grote festivals zijn bijna niet meer mogelijk, omdat het een te grote onderneming is voor veel bewoners. Daarnaast brengen grote evenementen veel gedoe met zich mee met betrekking tot vergunningen en (brand)veiligheid.264 De energie die mensen kunnen opbrengen kan gekneed worden tot een publieke manifestatie, volgens 'burgemeester' Schoolmeesters, maar meer niet.265 Deze energie lijkt tanende te zijn. Een aantal jaar geleden was er nog wel een groep jonge mensen toegelaten met nieuwe energie. Deze heeft de dagelijkse gang van zaken, zoals de kroeg, het restaurant en de programmering overgenomen. Dit verloopt volgens de oudere generatie vrij spontaan, ongestructureerd en als mensen er zin in hebben. Maik ter Veer noemt de
259 Maik ter Veer (interview), 12-05-2014 260 Duivenvoorden 2000, p. 308
261 Maik ter Veer (interview), 12-05-2014 262 Hay Schoolmeesters (interview), 15-04-2014 263 Peter Klaassen (interview), 8-04-2014 264 Hay Schoolmeesters (interview), 15-04-2014 265 Ibid.
evenementen echter: 'wel leuk en wel schattig, maar ik vind het een beetje visie ontbreken'.266 Ook volgens Schoolmeesters wordt de potentie er niet uitgehaald. De publieke functie is veel meer aanwezig op de NDSM-werf. Deze wordt maximaal uitgebaat. Een vergelijking tussen de agenda's op de websites van de twee locaties wijzen dit direct uit.
Wel vervult ADM nog steeds een belangrijke rol als animator in de subcultuur.267 De gebruikers van ADM laten zien dat alternatieve levenswijzen op een gereguleerde manier kunnen bestaan. Hay Schoolmeesters stelt:
'Een stad als Amsterdam heeft een gezond tegenwicht tegen de normaliteit en tegen de conditionering nodig. Alleen al daarvoor heb je plekken nodig, die voeden de stad met andere gedachten, andere leefvormen en die gaan een discussie aan met de moraal van de stad en zo blijft die moraal in beweging en wordt niet star. Dus, een stad als Amsterdam kan niet bestaan zonder radicale vorm van subcultuur.'268
ADM biedt dit tegenwicht meer dan de NDSM-werf. De NDSM is sterk onderhevig aan commodificatie processen. Er zijn echter twee kanten aan dit verhaal, stelt Jaap Schoufour. De kunstenaars vinden dat de veranderingen veel te commercieel zijn, dat er te veel mensen komen en dat het ruige, experimentele er verdwijnt. Aan de andere kant is het een bijzondere plek. 'Waarom zouden meer mensen daar niet van mogen genieten? Met al die festivals en dagjesmensen en rommelmarkten, you name it. Ik ben wel een aanhanger van de laatste variant.'269 Er kan ook beargumenteerd worden dat deze 'dagjesmensen' de ruimte net zo goed beleven en op die manier betekenis inbedden. De gebruikers keuren deze lived space echter af.
De geleefde ruimte weegt wel zwaarder bij de gebruikersgroep dan bij andere stakeholders. De locatie is de inspiratiebron, het uitgangspunt van de groei en bloei van een vrijplaats.270 De aantrekkingskracht van de gebouwen zorgt voor een hoge graad van betrokkenheid en enthousiasme bij gebruikers, stelt projectbooster Eva de Klerk.271 Dit gold voor de kraakpanden langs de zuidelijke IJ-oever en voor de
266 Maik ter Veer (interview), 12-05-2014
267 Hay Schoolmeesters (interview), 15-04-2014, Jaap Schoufour (interview), 11-04-2014 en Maik ter Veer (interview), 12-05-2014
268 Hay Schoolmeesters (interview), 15-04-2014 269 Jaap Schoufour (interview), 11-04-2014 270 Ibid.
mensen die van daaruit naar de ADM of de NDSM zijn vertrokken. Steeds moeten zij echter de biezen pakken en ergens anders beginnen, door vercommercialisering of een overheersende conceptie van de overheid. Alleen bij zeer hoge uitzondering wordt er rekening gehouden met de sfeer van een plek in Amsterdamse stadsplanning en dan alleen als dit past binnen de conceptie van de ruimte. Third roles worden niet opgenomen in het mainstream planningsproces, maar alleen ingezet op het moment dat er geen duidelijke conceptie is van de ruimte.
In Nederland wordt er geen ruimte gemaakt voor ervaringsgericht urbanisme. Deze ontstaat alleen op plekken die buiten de markt liggen en vervagen of verdwijnen als deze in het vizier komen van projectontwikkelaars of de overheid. Bureau Broedplaatsen is de oplossing die geboden wordt, maar kerntaken van deze ambtenaren zijn toch om te schipperen tussen contraire beleidsdoelstellingen, zoals het broedplaatsbeleid en het havenbelang. Aangezien economische belangen in de regel zwaarder wegen, betekent dit dat marginale groepen steeds naar de rafelranden van de stad gedirigeerd zullen worden.
Hierboven is er gepoogd de verschillende stakeholders tegen elkaar af te zetten en hun wisselwerking te analyseren aan de hand van het trialectische model zoals beschreven door Lefebvre. Uit de casussen blijkt dat bij elk type actor één van de aspecten van de ruimte het zwaarste weegt. Dit betekent echter niet dat de stakeholders alleen op dat specifieke aspect van de ruimte gebaseerd zijn. Lefebvre benadrukt dat alle drie even belangrijk zijn en in verhouding tot elkaar bekeken moeten worden. Elke actor heeft een eigen perceptie van de ruimte en bijgaand een ideaalbeeld voor de ontwikkeling ervan. In de interviews is dan ook expliciet gevraagd naar zowel de perceptie, conceptie als de geleefde ervaring van de ruimte. De indeling van actoren komt voort uit dat de overheid heeft de grootste macht om de verbeelde ruimte in te kaderen. 'De enige harde juridische onderlegger is het bestemmingsplan.'272 Deze zaak verandert als zij ook landeigenaar zijn. Landeigenaren hebben er belang bij om investeringen terug te verdienen. Hierdoor zal er automatisch meer nadruk op rendement komen te liggen. De gebruikers zijn
degenen die hun dagelijks leven in de ruimte leiden en zijn daarom directer betrokken bij alledaagse betekenisgeving. Hierdoor ligt er logischerwijs meer nadruk op de geleefde ruimte.