Voorbeeld 2: Jeanine Hennis

Een tweede verklaring die ik zal analyseren, is die van oud-minister van Defensie Jeanine Hennis. Hennis kreeg zware kritiek naar aanleiding van een rapport van de Onderzoeksraad voor de Veiligheid (OVV). Uit dit rapport bleek dat het Ministerie van Defensie tekort was geschoten in de zorg voor militairen. Bij een mortierongeluk in Mali kwamen hierdoor twee Nederlandse militairen om het leven en er raakte één zwaargewond. Omdat Hennis als oud- minister van Defensie in Kabinet Rutte II verantwoordelijk was, ontving zij alle kritiek en stapte uiteindelijk op. Haar aftreden kondigde ze aan door middel van een verklaring op 3 oktober 2017. Zie bijlage 2 voor de tekst van de verklaring van Hennis.

5.2.1 Het topisch potentieel

Ook Hennis maakt in haar verklaring gebruik van pragmatische argumentatie om haar aftreden te rechtvaardigen. Toch blijven bijna alle argumenten in haar verklaring impliciet. Het enige argument dat zij expliciet benoemt is het tekortschieten van het Ministerie van Defensie in de zorg voor militairen en het gevolg dat er twee militairen zijn omgekomen en dat er één gewond is geraakt. Daarnaast noemt Hennis twee argumenten die samen maken dat zij buiten de gebeurtenissen haar ministeriële verantwoordelijkheid heeft waargemaakt.

Argumentatieschema Jeanine Hennis 1. Ik ben gedwongen af te treden.

(1.1A In mij is er geen vertrouwen meer.

1.1A.1 Ik ben mijn ministeriële verantwoordelijkheid niet nagekomen.) 1.1A.1.1A.1 Er zijn twee Nederlandse militairen omgekomen en er is één zwaargewond geraakt.

1.1A.1.1A.1.1 Er is tekortgeschoten door het Ministerie van Defensie in de zorg voor militairen.

(1.1B Mijn aftreden leidt tot een herstel van de democratie. 1.1C Een herstel van de democratie is wenselijk.

(1.1A’-1.1B’-1.1C’ Als er in mij geen vertrouwen meer is, mijn aftreden leidt tot een herstel van de democratie en het herstel van de democratie is wenselijk, dan ben ik gedwongen af te treden.))

(2. Ik heb mijn ministeriële verantwoordelijkheid grotendeels waargemaakt.

2.1A Tijdens de gebeurtenissen heb ik mijn ministeriële verantwoordelijkheid niet waargemaakt.

2.1B Buiten de gebeurtenissen om heb ik mijn ministeriële verantwoordelijkheid altijd waargemaakt.)

2.1B.1A Ik heb steeds naar eer en weten gehandeld.

2.1B.1B Ik heb met hart en ziel en zaligheid gediend op Defensie.

(2.1A’-2.1B’) Als ik tijdens de gebeurtenissen mijn ministeriële verantwoordelijkheid niet ben nagekomen en buiten de gebeurtenissen om altijd, dan heb ik mijn functionele verantwoordelijkheid grotendeels waargemaakt.

Net zoals in het vorige voorbeeld vormt de verklaring een eindpunt van een lange discussie: de gebeurtenissen zijn veel in het nieuws geweest en daarom kan Hennis ervan uitgaan dat dit het onderwerp is wat het publiek graag besproken ziet worden. Ondanks dat de gebeurtenissen uitgebreid in het nieuws zijn gekomen, schetst zij een korte achtergrond van de gebeurtenissen. Hiermee is de verklaring niet alleen argumentatief maar ook informatief.

“Ik stel vast dat op verschillende momenten de veiligheidsrisico’s onvoldoende zijn onderkend dan wel afgewogen.”

“Ik stel vast dat op verschillende momenten menselijk handelen en niet handelen tezamen de context hebben gevormd voor de tragische gebeurtenissen waarbij twee van onze militairen zijn omgekomen en een derde militair zwaargewond is geraakt.”

Ook Hennis verwijst daarnaast naar waarschijnlijke gemeenschappelijke uitgangspunten van haar en het luisterende publiek. Indirect verwijst ze naar haar politieke verantwoordelijkheid als onderdeel van de democratie.

“En voorzitter, dat is onverteerbaar.”

“En hiervoor ben ik politiek verantwoordelijk. En die verantwoordelijkheid neem ik, ik neem hem ten volle.”

Hennis maakt verder in haar verklaring gebruik van de drie retorische middelen. Logos zet zij in om het pragmatische argumentatieschema logisch kloppend te maken. De gebeurtenissen benoemt zij om impliciet te vermelden dat het gebrek aan vertrouwen leidt tot het aftreden. Het gebrek aan vertrouwen zelf noemt zij niet expliciet. (De wenselijkheid van) Het herstel van de democratie als tweede en derde argument blijven wel impliciet.

Daarnaast zet Hennis ethos in om haar reputatie te redden en het gezichtsverlies ondanks de gebeurtenissen te beperken. Zo benoemt zij in de volgende passage dat ze buiten de gebeurtenissen om altijd naar eer en geweten heeft gehandeld. Indirect zegt ze hiermee dat de gebeurtenissen in Mali het enige is waar zij kritiek op verdient.

“Voorzitter, de afgelopen jaren heb ik steeds naar eer en geweten gehandeld, heb ik met hart en ziel en zaligheid gediend op Defensie.”

Tot slot zet Hennis pathos in om de ernst van de gebeurtenissen te benadrukken. Hiermee speelt ze in op het gevoel van het publiek dat waarschijnlijk dit gevoel bij de gebeurtenissen heeft, als gevolg van de zware kritiek die Hennis te verduren heeft gekregen. Hiermee geeft ze ook blijk begrip te hebben voor dit gevoel.

“Ik stel vast dat op verschillende momenten menselijk handelen en niet handelen tezamen de context hebben gevormd voor de tragische gebeurtenissen waarbij twee van onze militairen zijn omgekomen en een derde militair zwaargewond is geraakt.

5.2.3 De aanpassing aan het publiek

Ook Hennis houdt in haar verklaring rekening met een groot en verscheiden publiek. Ten eerste probeert Hennis het imago van de regering in het algemeen te redden door de fout los te koppelen aan het functioneren van het Ministerie van Defensie als onderdeel van de regering. Hiermee beantwoordt zij tevens de controlerende functie van de oppositiepartijen en eveneens hun (potentiële) kritiek op de regering in het algemeen. In de volgende passage spreekt zij lovend over het functioneren van dit ministerie.

“Voorzitter, ook de Commandant der Strijdkrachten heeft besloten zijn functie per direct neer te leggen. Het wederzijds vertrouwen was en is groot. En het was een voorrecht om met hem te mogen samenwerken.”

“En zo ook, zeg ik via hem voorzitter, met alle medewerkers van Defensie, militairen en burgers. Stuk voor stuk bijzondere mensen, unieke mensen, aan wie ik veel dank verschuldigd ben.”

De media neemt zij in acht door de nadruk te leggen op haar functie als minister als onderdeel van de democratie. Ze impliceert dat de functie van minister boven haar staat en dat zij niet anders kan dan haar politieke verantwoordelijkheid te nemen. Dit is terug te zien de volgende passage:

“Ik stel vast dat op verschillende momenten menselijk handelen en niet handelen tezamen de context hebben gevormd voor de tragische gebeurtenissen waarbij twee van onze militairen zijn omgekomen en een derde militair zwaargewond is geraakt.”

“En voorzitter, dat is onverteerbaar.”

“En hiervoor ben ik politiek verantwoordelijk. En die verantwoordelijkheid neem ik, ik neem hem ten volle.”

Hennis gaat verder niet expliciet in op de belangen van het volk.

5.2.3 De presentatiemiddelen

Hennis zet verschillende presentatiemiddelen in die de rechtvaardiging van haar aftreden ondersteunen. Ze begint haar verklaring niet met het verhogen van de welwillendheid van het publiek, maar met het duidelijk maken wat de luisteraar van de verklaring kan verwachten. Hoewel de verwachting is dat iedere minister zijn verklaring begint met het creëren van

welwillendheid van het publiek, kan de context van de verklaring ervoor zorgen dat dit in het geval van Hennis niet noodzakelijk is. In het geval van Hennis gaat het niet om fouten die zij persoonlijk heeft gemaakt, maar om fouten gemaakt door anderen waar zij als hoofd van het ministerie verantwoordelijk voor is. Hierdoor zullen de fouten hoogstwaarschijnlijk haar minder persoonlijk worden kwalijk genomen. Ze begint haar verklaring als volgt:

“Voorzitter,

Ik stel vast dat op verschillende momenten de veiligheidsrisico’s onvoldoende zijn onderkend dan wel afgewogen.

Ik stel vast dat op verschillende momenten menselijk handelen en niet handelen tezamen de context hebben gevormd voor de tragische gebeurtenissen waarbij twee van onze militairen zijn omgekomen en een derde militair zwaargewond is geraakt.”

Toch zet Hennis wel formulering in om haar ethos te versterken. Zo noemt ze dat ze steeds ‘naar eer en geweten’ heeft gehandeld en ‘met ziel en zaligheid’ heeft gediend op het ministerie van Defensie. Formulering zet zij ook in om de ernst van de situatie te benadrukken. Zo noemt zij de gebeurtenissen ‘onverteerbaar’. Hiermee rechtvaardigt ze tevens haar aftreden: doordat de gebeurtenissen in Mali onverteerbaar zijn is ze genoodzaakt af te treden.

Verder vermijdt ook Hennis veel politieke jargon. Zo noemt ze de mensen werkzaam op het ministerie bijvoorbeeld ‘medewerkers’ en ‘mensen’. Daarnaast zet Hennis herhaling in om de nadruk te leggen op de gebeurtenissen die haar aftreden rechtvaardigen. In de volgende passage begint zij beide uitspraken met ‘ik stel vast dat op verschillende momenten…”.

“Ik stel vast dat op verschillende momenten de veiligheidsrisico’s onvoldoende zijn onderkend dan wel afgewogen.

Ik stel vast dat op verschillende momenten menselijk handelen en niet handelen tezamen de context hebben gevormd voor de tragische gebeurtenissen waarbij twee van onze militairen zijn omgekomen en een derde militair zwaargewond is geraakt.”

Tot slot brengt Hennis structuur in haar verklaring haar door pauzes in te zetten na verschillende delen van de verklaring. Na een korte pauze begint zij verschillende delen tevens met ‘voorzitter’, om dit te verduidelijken.