3. Afrika als laboratorium
3.2 Het vliegende Mädchen Beinhorn’s vlucht over het donkere continent
Beinhorn’s vlucht over het donkere continent
Biografie
Beinhorn schreef over haarzelf dat ze ‘eine der wagemutigsten Frauen des 20. Jahrhunderts’ was.198 Ze werd in het jaar 1907 in Hannover geboren en kwam uit een handelaarsfamilie. In Hannover ging ze naar het Schillerlyceum. Toen ze in 1928 een voordracht van de piloot Hermann Köhl had bezocht, kwam ze er achter wat ze wilde. Vlak daarna begon ze met vlieglessen in Berlijn. In 1929 behaalde ze haar vliegbrevet. Snel verwierf ze enige bekendheid met haar luchtacrobatiek. Haar echte doorbraak kwam echter pas toen ze begon met langeafstandsvluchten. Zo maakte ze in 1932 een reis rond de wereld. In 1936 trouwde ze met de autocoureur Bernd Rosemeyer en het jaar daarop kregen ze al een kind. Rosemeyer kwam
197 De Haas, Urwaldhaus und Steppenzelt, 220.
in 1938 echter om bij een poging om een snelheidsrecord te breken. Toen de Tweede Wereldoorlog begon, moest Beinhorn haar vliegtuig aan het leger afstaan. Ze was immers geen oorlogsvlieger. Ze hertrouwde in 1941 met Hermann Köhl. Na de oorlog mochten Duitsers aanvankelijk niet vliegen. Uiteindelijk ging ze daarom naar Bern toe om haar vliegbrevet te herstellen. Daarna zette ze haar carrière voort. Uiteindelijk stierf ze in 2007 op honderdjarige leeftijd.
Synopsis
In haar boek 180 Stunden über Afrika vertelt Beinhorn over haar vlucht die ze in 1933 over het Afrikaanse continent maakte. Ze begint in Egypte en gaat de via de kust naar Zuid-Afrika en komt uiteindelijk via de westkust weer terug. In het eerste deel vertelt ze over de vlucht zelf. Ze neemt haar lezer mee in haar avontuur. Zo schrijft ze over hoe ze zich oriënteerde op de piramides in Egypte. Ook had ze problemen met de lokale bureaucratie. Zo mocht ze als vrouw alleen Soedan niet passeren. Twee Britse mannen moesten overvliegen om haar te begeleiden. In het tweede deel vertelt ze over de voormalige Duitse koloniën. Zo bezocht ze in Duits- Zuidwest-Afrika Duitse enclaves en benadrukt hun gastvriendelijkheid. Ze schrijft over Duitse bedrijven, padvindersverenigingen en boerderijen. Het derde deel gaat over de dingen die ze zelf meemaakte. Zo ging ze mee op jachtexpedities en was ze een periode een huisvrouw. Ook vertelt ze over haar bezoek aan Benito Mussolini.
De vliegende ontdekkingsreizigster
Toen Beinhorn van Aleppo naar Kairo vloog schreef ze: ‘Jetzt geht es in das unbekannte Abenteuer.‘199 Als ontdekkingsreiziger manoeuvreerde ze zich door het onbekende en avontuurlijke Afrika. Juist omdat dit boek als Afrikaboek in de markt is gezet, is het zinvol om dit avontuur ook als een expeditie te begrijpen. Haar beschrijving van Afrika vanuit de lucht toont bijzonder veel gelijkenissen met die van de andere auteurs. Net als De Haas projecteert ze haar eigen kennis en denkbeelden op de koloniën. In tegenstelling tot de andere auteurs is ze daar erg expliciet over: ‘Das groβe Bilderbuch Afrika liegt aufgeschlagen vor mir, und ich fange an, in seinen Seiten zu blättern.‘200 Ze projecteert dus het Afrika dat haar bekend is op de kolonie. Net als bij De Haas is er sprake van intellectuele toe-eigening.
199 Beinhorn, 180 Stunden über Afrika, 15. 200 Ibidem, 16.
Het grote prentenboek waar Beinhorn het over heeft betreft echter alleen de artefacten van de Afrikaanse cultuur en de dingen die Europeanen gebouwd hebben. Zo volgt ze urenlang ‘eine vertrauenerweckende Eisenbahn’ waarnaast ook ‘zur besonderen Beruhigung noch eine Autostraβe [läuft]’.201 Hier baande ze haar weg door het donkere continent door de sporen van de beschaving te volgen. In tegenstelling tot de eindeloze woestijnen kon ze hier vertrouwen op de industriële prestaties van de Europeanen. Ook als ze een noodlanding zou moeten maken, was ze niet volledig op zichzelf aangewezen en zou ze worden gevonden. Dit stelde haar gerust. De tegenstelling tussen de Europese beschaving en Afrikaanse wildernis is een terugkerend thema in het boek.
In andere delen trotseerde ze wel op eigen kracht het donkere continent. Ze was dan aangewezen op haar kompas, op haar zicht en niet in de laatste plaats op haar vliegtuig. Voortdurend uit ze haar angst dat daar haar vliegtuig het zou begeven. Bovendien toonde haar hoogtemeter kuren en waren haar kaarten niet accuraat. Als ze ergens landde, informeerde ze zich daarom ook bij andere piloten. Ook zij gaven haar echter gebrekkige informatie. Ze was het daarom zelf die het donkere continent moest ontdekken: ‘die fremde Welt [liegt] noch immer drauβen [und wartet darauf], daβ ein kleines Flugzeug angeflogen kommt, um von ihrer unergründlichen Schönheit Besitz zu ergreifen.‘202
Dwarse koloniën en ‘Mutter Shell’
Naast de natuurlijke hindernissen die ze moest overwinnen had ze ook te dealen met de lokale regeringen. Omdat ze een vrouw is werd het haar door de Britse regering verboden om alleen over Soedan te vliegen. Na urenlange onderhandelingen kreeg ze de plaatselijke ambtenaar zo ver dat ze onder begeleiding van twee mannelijke piloten over dit land heen mocht vliegen.203 Dit is niet de enige keer in het boek dat ze haar wil door wist te drukken en zelf dingen voor elkaar kreeg.
Wel werd Beinhorn bij haar onderhandelingen ondersteund. Het was namelijk de ‘für alles sorgenden Mutter Shell’ die haar aan Britse begeleiders had geholpen.204 Ook onderhandelde Shell met de Britse regering en droeg er aan bij dat Beinhorn onder begeleiding van mannen Soedan mocht passeren. Dit bedrijf bemiddelde dus tussen haar en de Britse staat en verving daarmee eigenlijk de plaats van de Duitse ambassade. Het was dus moeder Shell die
201 Beinhorn, 180 Stunden über Afrika, 36-37. 202 Ibidem, 57.
203 Ibidem, 19. 204 Ibidem, 16.
zich om haar bekommerde. Zo gaf het bedrijf haar het dringende advies om naar Ghana te reizen, omdat het weer eindelijk goed was.
Toen ze met haar begeleiders over Soedan vloog, draaiden op een bepaald punt de rollen om.205 Beinhorn was haar begeleiders kwijtgeraakt en nu bekommerde zij zich om hen. Uiteindelijk vond ze hen en zag ze dat ze een noodlanding hadden gemaakt. Ze kwam erachter dat een slang kapot was in hun motor. Daarom vroeg ze bij de gouverneur van Soedan een ‘Spezialerlaubnis’ aan. Ze mocht daarmee zelfstandig over Soedan vliegen.206 Ze deed dit om de Britten hun slang te bezorgen. Met het omdraaien van rollen brak Beinhorn met verwachtingspatronen. De veronderstelling dat vrouwen bescherming nodig hebben om over Soedan heen te vliegen ontkracht ze niet alleen. Het tegendeel lijkt namelijk waar te zijn: mannen hebben vrouwen nodig om de Soedanese woestijn te trotseren.
Niet alleen in Soedan stuitte Beinhorn op een dwarse regering, maar ook in Marokko. Daar werden namelijk door een lokale ambtenaar haar camera, filmtapes en revolver afgenomen. Ze vertelde dit aan een Franse piloot, want ‘wir Flieger aller Nationen [sind] wirklich gute Kameraden’.207 De Franse piloot nam contact op met de gouverneur die meteen beval om Beinhorn haar eigendommen terug te geven. Later ging Beinhorn bij deze gouverneur op bezoek om hem te bedanken. Wel maakte ze hem duidelijk dat het heel slecht was dat zulke dingen gebeurden. Daardoor werd namelijk de ‘völkerverbindende Wirkung der Sportfliegerei’ gedwarsboomd.208 Ze dacht dus als piloot een bemiddelende functie te hebben. Wat was de politieke rol die ze dacht te vervullen?
Vredesengel van het Derde Rijk
Toen ze in Duits-Oost-Afrika aankwam, waren er veel Auslandsdeutsche die haar opwachten. Volgens Beinhorn deden ze dit omdat ze ‘ein Stück der schaffenden neuen Heimat war, das nur ihretwegen nach Afrika herunterkam.‘209 Met haar vliegkunsten dacht ze de Duitsers in de voormalige koloniën te kunnen enthousiasmeren voor het Derde Rijk: ‘Gerade mit der Flugzeug hat man bei verhätlnismäβig geringem Aufwand groβe Propagandamöglichkeiten.’210 Het zou Duitsers volgens haar trots maken als ‘auch ihr Vaterland mit einer sauberen sportlichen
205 Beinhorn schrijft zelf ook dat de rollen waren omgedraaid. Beinhorn, 180 Stunden über Afrika, 22. 206 Ibidem, 14.
207 Ze voelde zich echt onderdeel van een internationale gemeenschap van vliegers. In het boek zijn bovendien
meerdere foto’s van haar met andere vliegers te zien. Ibidem, 120.
208 Ibidem, 121. 209 Ibidem, 61. 210 Ibidem, 60.
Leistung sich an die Seite der anderen Nationen stellt.‘211 Ze dacht met haar prestaties dus het op kracht komen van de natie te bevorderen.212
Met het laten zien van de nationalistische overtuiging onder de Auslandsdeutsche, draagt Beinhorn ook het idee uit dat Duitsland zijn koloniën nooit echt had verloren. Het zou deze daarom ook zo terug kunnen veroveren. Ze benadrukt bovendien dat de voormalige koloniën, met name Duits-Zuidwest-Afrika, nog heel Duits waren. Ook spreekt ze over ‘unseres Dar El Salam’.213 De titel van het tweede deel ‘Wieder Schwarzweiβrot über dem schwarzen Erdteil‘ laat zich daarom op twee manieren lezen. Niet alleen vloog Beinhorn over Afrika heen, maar ook wordt het herwinnen van de koloniën gesuggereerd. Door deze twee lezingen in de titel samen te laten vallen, lijkt het erop dat ze met haar Afrikavlucht een bijdrage leverde aan het koloniaalrevisionistische streven. Deze dubbele lezing is typerend voor de subtiele manier waarop ze haar bijdrage suggereert.214
Wel is ze heel expliciet over haar diplomatieke rol. Deze is nauw verbonden met haar ideeën over het beroep van vlieger. Als ‘Sportflieger, die bei groβen Flügen auf die Gastfreundschaft der verschiedensten Nationen angewiesen sind, [sind] eben aus diesem Grunde die gegebenen Friedensengel‘.215 Door haar afhankelijkheid van de gastvrijheid kwamen er dus warme relaties met de lokale regeringen tot stand.216 Als afgevaardigde van Duitsland liet ze een goede indruk achter. Ook vertelde ze het thuisland over de gastvriendelijkheid die ze genoot: ‘Nach Hause brächten wir aber den einmal empfangenen Eindruck mit, der oft nicht den tatsächlichen Verhältnissen entspräche.‘217 Precies omdat ze de relaties tussen Duitsland en het land dat ze bezocht verbeterde, zag ze zich als een vredesengel. De vraag rest of Beinhorn’s diplomatieke functie meer overeenstemt met Stresemann’s
Verständigungspolitik of met Hitler’s ambitie om bilaterale overeenkomsten te sluiten.
Belangrijk voor de manier waarop Beinhorn zichzelf ziet is de internationale gemeenschap van vliegers waar ze deel van uitmaakte. Er was iets in de ervaring van het vliegen wat alle piloten
211 Beinhorn, 180 Stunden über Afrika, 86.
212 Zegenhagen beweert dat ze, door uit het belang van de natie te vliegen, op een lijn stond met het collectieve
engagement van koloniale vrouwenbewegingen. Evelyn Zegenhagen, “Schneidige deutsche Mädel“- Fliegerinnen zwischen 1918 und 1945 (Göttingen: Wallstein 2007) 281-283.
213 Beinhorn, 180 Stunden über Afrika, 27.
214 Ze ontkent op een gegeven moment wel dat ze een aandeel heeft in het heroveren van de koloniën. Toch
suggereert ze haar bijdrage op verschillende subtiele manieren. Ibidem, 86.
215 Ibidem, 121.
216 Fell benadrukt daarom het contrast tussen de zelfstandigheid die ze in de lucht genoot en haar afhankelijkheid
als ze geland is: ‘Die Pilotin, ausgestattet mit der neuesten Technik, besten Ausbildung und welterfahren, verlor mit dem Kontakt “ihrer” Welt ihre gesamte Unabhängigkeit.’ Dit is eigenlijk te stellig geformuleerd. Toen ze was geland, nam ze namelijk zelf contact op met de lokale ambtenaren en onderhandelde ze ook met hen. Fell, Kalkuliertes Abenteuer, 240-241.
met elkaar verbond. 180 Stunden bevat enkele foto’s waarop ze lachend met andere piloten te zien is. In lijn met Stresemann’s Verständigungspolitik dacht ze met internationale samenwerking de vrede te kunnen bevorderen.218 Ze maakt in deze ambitie geen onderscheid tussen verschillende landen. Dit botst met Hitler’s ambitie om allianties met specifieke landen te sluiten. Wel was Beinhorn, in lijn met Hitler’s buitenlandpolitiek, over het algemeen enthousiast over het Britse koloniale beleid en teleurgesteld in de Fransen. Dit contrasteert sterk met de andere auteurs.
Ook de alliantie die Beinhorn met Mussolini smeedde past eerder bij Hitler’s buitenlandpolitiek. Hitler had immers een samenwerking met Italië voor ogen.219 De gedeelde ervaringen met ander vliegers bleek ook te helpen bij het sluiten van bilaterale verdragen. Over haar bezoek aan Mussolini schrijft ze namelijk het volgende: ‘Der Duce ist selbst Flieger und weiβ genau wie die Dinge in Wirklichkeit aussehen. Er kennt das Gefühl, allein am Steuer einer kleinen Maschine zu sitzen‘.220 Deze gedeelde ervaring overtrof niet alleen landsgrenzen, maar ook genderverschillen. Door deze ervaring bevond ze zich op gelijke voet met alle mannelijke piloten, ook met Mussolini. Betekende het voor Beinhorn überhaupt iets dat ze een vrouw was?
Beinhorn als Mädchen, Garçonne en Hausfrau
In 180 Stunden über Afrika draagt Beinhorn absoluut geen eenduidig idee van vrouwelijkheid uit. Inderdaad, in het proeflokaal Afrika kwamen verschillende, tegenstrijdige ideëen over gender tot stand. Over het algemeen reflecteert ze weinig op het feit dat ze zelf een vrouw is. Er lijkt dan ook amper sprake te zijn van een emancipatorisch bewustzijn.221 Een paar keer is
218 Gustav Stresemann nam met zijn Verständigungspolitik definitief afstand van Aschenborn’s strijdlustige
taalgebruik en Schnee’s aanval op de Kolonialschuldlüge. In plaats van het direct terugkrijgen van de koloniën, wilde hij mee gaan doen in het mandatensysteem. In 1927 lukte dit en werd Duitsland lid van de mandatencommissie van de Volkenbond. Gaandeweg begon Duitsland meer handel te drijven met de voormalige koloniën en vestigden zich weer Duitsers in Duits-Zuidwest-Afrika. Dirk van Laak, Imperiale Infrastruktur. Deutsche Planungen für eine Erschlieβung Afrikas 1880 bis 1960 (Paderborn 2004) 204-205.
219 Een tijd lag zo’n alliantie moeilijk vanwege de kwestie-Zuid-Tirol. Na de Eerste Wereldoorlog had Italië dit
gebied op Oostenrijk gewonnen. Door het fascistische beleid dat Mussolini doorvoerde, werd de cultuur van de Duitse meerderheid in dit gebied onderdrukt. Dit leidde tot sterke anti-Italiaanse sentimenten onder nationalistische kringen in Oostenrijk en Duitsland (vooral in Beieren). Hitler had echter een andere visie op de kwestie-Zuid-Tirol dan dit deel van zijn achterban. Hij was er namelijk van overtuigd dat Duitsland zijn aanspraak op Zuid-Tirol moest opgeven in ruil voor een bondgenootschap met Mussolini. Deze overtuiging leidde tot veel kritiek in de late jaren ’20. Niet alleen de nationalisten namen Hitler dit kwalijk, maar ook veel socialisten. Zij beweerden namelijk dat Hitler zich door Mussolini om had laten kopen. Toch waren er ook veel Duitsers al voor 1933 geboeid door Mussolini. Dit waren niet alleen de rechtsnationalisten, maar ook bijvoorbeeld de republikeinse publicist Emil Ludwig. Ian Kershaw, Hitler, 1889-1936: hubris (New York 2000) 104-106.
220 Beinhorn, 180 Stunden über Afrika, 123.
221 Ze heeft ook nooit beweert dat ze handelde of schreef met feministische ideeën of principes. Svoboda
Dimitrova-Moeck, Women Travel Abroad 1925-1932: Maria Leitner, Erika Mann, Marieluise Fleisser, and Elly Beinhorn. Women’s Travel Writing from the Weimar Republic (Berlijn 2009) 212.
ze wel heel expliciet over haar vrouwelijkheid. Toen de Duitse consul in Kaapstad voor haar regelde dat ze even tot rust kon komen in een koloniale villa was ze even een echte ‘Hausfrau’.222 Ze schreef daar het volgende over: ‘Wir Frauen sind ja in der Beziehung alle gleich. Sowie wir etwas zum Versorgen oder Verwalten in die Hand bekommen, regen sich sofort unsere primitiven natürlichen Instinkte.‘ Dit is de enige keer in het boek dat ze een conventioneel vrouwelijkheidsideaal uitdraagt.
Op een ander moment moest Beinhorn door autopech 40 kilometer door het land marcheren. Ze is dan opvallend stil over haar eigen vrouwelijkheid. Wel vroeg ze zich af of de vrouw waarmee ze reisde dit aankon:
‘Stunden und Stunden marschierten wir durch den Busch, und unsere erste Sorge, daβ Fräulein Schrader den ungewohnten Strapazen nicht gewachsen sein würde, war bald zerstreut. Sie paβte sich tapfer den auβergewöhnlichen Umständen an.‘223
Door weinig te reflecteren op haar eigen gender en wel duidelijk mannelijke dingen te doen toont Beinhorn veel gelijkenissen met het archetype van de Garçonne. In de historiografie wordt er een onderscheid gemaakt tussen drie verschillende archetypen voor vrouwelijkheid in de Weimar Republiek: de Garçonne, de Girl en het Gretchen.224 De Garçonne was een onafhankelijke vrouw die zich begaf in de mannelijke sferen en ook met mannen wedijverde. Belangrijk voor Beinhorn was dan ook dat ze niet alleen een piloot was – en daarmee een echt masculien beroep uitoefende – maar ook haar mannelijke collega’s serieuze competitie bood.225 Ze had namelijk een aantal snelheidsrecords op haar naam staan.226 Ook het feit dat ze politiek bedreef en dan een zakelijke, diplomatieke houding aannam, maakt haar een echte Garçonne. Volgens Svoboda Dimitrova-Moeck gaven het handen schudden en het uitdelen van sigaretten haar een zakelijke allure.227
222 Beinhorn, 180 Stunden über Afrika, 110. 223 Ibidem, 111.
224 Zie onder andere: Lynne Frame, ‘Gretchen, Girl, Garçonne? Weimar Science and Popular Culture in Search of
the Ideal New Woman’, in: Katharina von Ankum, Women in the Metropolis: Gender and Modernity in Weimar Culture (Berkeley 1997) 12-40. Jochen Hung, ‘The Modernized Gretchen: Transformations of the “New Woman” in the late Weimar Republic’, German History 33:1 (2015) 52-79. Gesa Kessemeier, Sportlich, sachlich, männlich. Das Bild der “Neuen Frau“ in den zwanziger Jahren. Zur Konstruktion geschlechtsspezifischer Körperbilder in der Mode der Jahre 1920 bis 1929 (Dortmund 2000).
225 In 1931 was Beinhorn een van de 21 vrouwen met een vliegbrevet in Duitsland. In veel andere landen - zoals
de Verenigde Staten, Frankrijk en Engeland - hadden al meer vrouwen toegang tot het luchtruim. Dimitrova- Moeck, Women Travel Abroad, 214.
226 Sarah Alicia Guest beweert ook dat vrouwelijke piloten de mogelijkheid hadden om zichzelf aan de hand van
hun prestaties te definiëren. Dit is een alternatief voor genderidentiteit. De media-aandacht die vrouwen kregen, richtte zich daarom niet uitsluitend op het feit dat Beinhorn een vrouw is, maar ook op haar prestaties. Sarah Alicia Guest, ‘Narrating the self – women in the professions in Germany 1900-1945’ (ongepubliceerd proefschrift, University of Birmingham 2011) 118.
Afrikaans grondgebied bood Beinhorn echter niet alleen de mogelijkheid om een diplomatieke functie te bekleden. Ook kon ze daar jagen. Hoewel ze niet zelfstandig joeg en altijd met een man mee op expeditie ging, zette ze zichzelf daarmee wel echt als een man neer. Zo is er foto te zien waarop ze in haar ene hand heeft een wapen vasthoudt en in de andere hand een neergeschoten luipaard. In een oogopslag is het duidelijk dat zij de jager is die het luipaard heeft neergeschoten. Door haar korte haar en haar kleding is het moeilijk te herkennen dat ze een vrouw is, laat staan dat het Beinhorn is. Ze maakt echter geen woorden vuil aan het feit dat ze nieuwe terreinen voor vrouwen aan het verkennen was. Een safarioutfit en kort haar lijken voor haar alleen een praktische betekenis te hebben. Gender schijnt voor haar vaak een non-
issue te zijn.228
Het tegendeel is echter waar. Ze speelde juist met verwachtingen en verwierf daarmee haar bekendheid. Door haarzelf ‘Mädchen’ te noemen, lijken haar prestaties volgens Svoboda Dimtrova-Moeck nog uitzonderlijker.229 Ze is daar bewust
van en schrijft daar ook over. Ze weet dat er veel mensen naar landing kwamen, omdat ‘ein alleinfliegendes Mädchen am Steuer sitzt.’230 De tegenstelling tussen het jeugdige, lachende Mädchen en de masculiene, dappere
Garçonne was daarom eigenlijk haar verdienmodel. Het