Net als in andere westerse landen is de benadering van uitkeringsgerechtigden een stuk strenger geworden. Uitkeringsgerechtigden moeten aan steeds meer ver plichtingen voldoen: ze moeten maandelijks een minimumaantal keer solliciteren, moeten vrijwel al het aangeboden werk accepteren en dienen er verzorgd uit te zien. Daarnaast zijn veel bijstandsgerechtigden verplicht een tegenprestatie te ver richten. Gemeenten kunnen sancties of ‘maatregelen’ toepassen als deze verplich tingen niet worden nagekomen. Het toepassen hiervan verschilt sterk per gemeen te. Slechts 30 procent past bijvoorbeeld sancties toe als iemand de tegenprestatie weigert.58 Kijken we naar alle uitkeringsgroepen dan blijken bijstandsgerechtigden,
mensen met een nietwesterse migratieachtergrond en mensen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt significant vaker een sanctie opgelegd te krijgen.59
Over het effect van verplichtingen en sancties zijn in de wetenschap verschillen de geluiden te horen. Onomstreden is dat ze een (zeer) positief effect hebben op
54 Bruno Crépon en Gerard J. van den Berg, ‘Active labor market policies’, Working Paper,
IFAU – Institute for Evaluation of Labour Market and Education Policy, Nr. 17 (2016).
55 Sylvie Blasco en Michael Rosholm, ‘The impact of active labour market policy on post-unem-
ployment outcomes: Evidence from a social experiment in Denmark’, Discussion paper series, Forschungsinstitut zur Zukunft der Arbeit, Nr. 5631, (2011).
56 Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Klantonderzoek monitor Participatiewet
(2017).
57 Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Klantonderzoek monitor Participatiewet
(2017) 10.
58 Cuelenaere et al., Ervaringen gemeenten met Participatiewet. 59 Sol en Kok, ‘Fit or unfit’.
zowel de activering als de uitstroomkans van uitkeringsgerechtigden.60 Daarnaast
hebben ze een belangrijk afschrikeffect. Mensen vragen minder snel een uitkering aan als ze weten dat ze streng worden gecontroleerd op actief zoekgedrag. Een belangrijke kanttekening hierbij is wel dat deze effecten niet gelden voor groepen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt.61 Nog belangrijker is dat het hoge
uitstroomeffect van sancties en verplichtingen een vertekend beeld geeft. Een goede illustratie hiervan vormt het strenge Rotterdamse programma WerkLoont, waarbij bijstandsgerechtigden wekelijks een dag de straat moeten vegen. Hoewel dit programma het aantal uitkeringsaanvragen met 10 procent verlaagde, bleek het grootste deel van de afhakers de volgende jaren alsnog een uitkering aan te vragen.62 Ook het effect op de uitstroom viel na het eerste jaar grotendeels weg.
Een aanzienlijk deel van de uitstromers bleek bovendien geen werk te hebben ge vonden maar had simpelweg zijn uitkering opgegeven. WerkLoont had de uitstroom naar werk uiteindelijk slechts met 1 procent verhoogd.63
Naast het feit dat mensen hun uitkering zelf beëindigen terwijl ze geen werk hebben, kunnen sancties en verplichtingen nog meer bijeffecten hebben. Zo krijgen mensen die werk vinden na de invoering van een strenger sanctieregime gemid deld minder betaald, maken ze minder uren en werken ze vaker onder hun niveau. Daarnaast krijgen ze minder vaak een vast contract waardoor ze sneller weer een uitkering aanvragen.64 In een evaluatie van de Participatiewet meldde één op de vijf
Nederlandse gemeenten bovendien dat de toegenomen verplichtingen het aantal schulden en sociale problemen onder hun cliënten had verhoogd. Slechts een derde dacht dat uitkeringsgerechtigden zich extra waren gaan inspannen door de verplichtingen. De helft gaf daarnaast aan veel tijd te verliezen aan de toegenomen administratie door nieuwe verplichtingen en sancties.65
60 Patrick Arni, Rafael Lalive en Jan C. van Ours, ‘How Effective Are Unemployment Benefit
Sanctions? Looking Beyond Unemployment Exit’, IZA DP, nr. 4509 (2009); Jochen Kluve, ‘The effectiveness of European active labor market programs’, Labour Economics, Vol. 17, nr. 16 (2010); Gerard J. van den Berg en Johan Vikström, ‘Monitoring job offer decisions, punish- ments, exit to work, and job quality’, Scandinavian Journal of Economics 116 (2014) 284–334; Card, Kluve en Weber, ‘What Works?’; Brown en Koettl, ‘Active labor market programs – employment gain or fiscal drain?’.
61 Card, Kluve en Weber, ‘What Works?’.
62 Jaap de Koning et al., ‘The work first initiative ‘WerkLoont’: Net effects and cost-effectiveness
after three years’, SEOR Working Paper, nr. 2018/2.
63 De Koning et al., ‘The work first initiative ‘WerkLoont’’.
64 Arni, Lalive en Van Ours, ‘How Effective Are Unemployment Benefit Sanctions?’; Van den Berg
en Vikström, ‘Monitoring job offer decisions, punishments, exit to work, and job quality’.
65 B. Cuelenaere, E. van den Brink, J. Mulder en N. Kieruj, Ervaringen gemeenten met
Misschien nog wel belangrijker dan de effectiviteit en de bijeffecten is hoe mensen de sancties en verplichtingen ervaren. De afgelopen jaren is een stroom van rapporten verschenen die wijzen op de sterke gevoelens van vernedering die leven bij uitkeringsgerechtigden. Dieptepunt zijn de ervaringen met het Rotterdam se WerkLoont, waar mensen groepsgewijs steeds dezelfde stoepen moesten vegen, gekleed in oranje hesjes met ‘Werk Loont’ op de rug.66 Naast deze ernstige gevallen,
komen zowel bij het UWV als bij gemeenten veel vormen van ‘nette vernedering’ voor, waarbij mensen op vriendelijke toon verplichtingen krijgen opgelegd waar ze simpelweg het nut niet van inzien. Denk bijvoorbeeld aan de sollicitatiequota voor WW’ers. Een belangrijk punt bij het gestegen aantal verplichtingen en sancties is verder dat het regime voor veel uitkeringsgerechtigden erg onduidelijk is gewor den. In een enquête gaf de overgrote meerderheid van de bijstandsgerechtigden aan niet te weten dat ze gestraft konden worden als ze onvoldoende moeite doen om Nederlands te leren, niet bereid zijn uren te reizen voor een baan, ongepaste kleding dragen of niet willen verhuizen voor werk. Bijna de helft van de brede doel groep gaf dan ook aan de rechten en plichten ingewikkeld te vinden.67 Dit gebrek
aan kennis over de verplichtingen verklaart waarschijnlijk ook gedeeltelijk dat meer dan de helft van de mensen die een sanctie kreeg, deze sanctie als onrecht vaardig ervoer.68