3.1 Het Heizeldrama als uitgangspunt
In de menigte, gepubliceerd in 2006, leverde Laurent Mauvigier (1967) in datzelfde jaar
de Prix du Roman FNAC op: een onderscheiding die wordt toegekend door het Franse lezerspubliek en boekhandelaren. De auteur heeft inmiddels zes romans op zijn naam staan, waarvan de laatste, Des Hommes, verscheen in 2009 en werd genomineerd voor verschillende literaire prijzen. Over Mauvignier zelf is weinig bekend. In een interview zegt de schrijver niet graag in de belangstelling te staan.52 Hij is erg op zichzelf en kent de ‘codes’ niet om een succesvolle publieke figuur te kunnen zijn. Ondanks de jubeltoon die in Frankrijk wordt aangeslagen over zijn werk, is Mauvignier in Europa niet heel bekend. In de menigte (de Nederlandse vertaling van Dans la foule) is weliswaar in meerdere talen vertaald, maar wordt in Nederland al niet meer uitgegeven. Des Hommes is vooralsnog niet vertaald, maar wellicht dat de positieve kritieken en nominaties voor grote prijzen hier snel verandering in zullen brengen.
De laatste twee romans van Mauvignier, Des Hommes en Dans la foule, zijn beide gebaseerd op historische feiten. In Des Hommes wordt de Algerijnse onafhankelijkheidsoorlog belicht vanuit het perspectief van meerdere personages. Tijdens deze oorlog, die duurde van 1954 tot 1962, bevocht Algerije haar onafhankelijkheid van Frankrijk. Mauvignier geeft aan dat hij met deze roman geen moraliserend verhaal wil vertellen over goed en kwaad, maar dat hij wil tonen wat geweld, oorlog en angst behelzen en op wat voor manier het dagelijks leven is doortrokken van de geschiedenis.53 Een soortgelijke motivatie geldt voor In de menigte, waarin de finale van de Europacupwedstrijd tussen Liverpool en Juventus, die op 29 mei 1985 in Brussel plaatsvond, centraal staat. De roman gaat in geen geval over voetbal, noch over de troepen Engelse hooligans die op die dag in Brussel aanwezig waren. Ook in In de
menigte laat Mauvignier eventuele oordeelsvorming over aan de lezer zelf. Wat wordt
verteld is het verhaal van zes verschillende jonge mensen die elkaar kruisen bij de betreffende voetbalwedstrijd. De personages hebben diverse nationaliteiten: Engelsen,
52 Julien Bisson, “An interview with Laurent Mauvignier,” in: France Today, 14 december 2009.
Fransen, Belgen en Italianen bevolken de roman. Allen ondervinden, zijdelings of aan den lijve, het drama dat zich in het Heizelstadion heeft afgespeeld nog voordat de wedstrijd begon. Door rellen, veroorzaakt door een groep supporters van Liverpool, ontstond er een groot gedrang in de tribunevakken X en Z. Door de druk van de menigte stortte een muur in aan de zijkant van één van de tribunes, die van de Juventus-aanhangers. Te midden van het tumult dat ontstond verloren 39 mensen het leven.
Tijdens het lezen van In de menigte volgt de lezer beurtelings een personage. Eén van hen bevindt zich midden in de harde kern van Liverpool-hooligans. Een ander heeft op een slinkse manier kaarten weten te bemachtigen om koste wat het kost bij de wedstrijd te kunnen zijn, en wenst achteraf dat hij nooit terecht was gekomen in supportersvak Z. Degene van wie deze persoon de toegangskaarten heeft gestolen is aanvankelijk natuurlijk ziedend, maar als hij de eerste gewonden uit het stadion ziet komen beseft hij dat hij is ontsnapt aan een verschrikkelijk noodlot. Het meest schrijnend is, tot slot, de ervaring van een jonge vrouw die niet eens zo van voetbal houdt, maar als onderdeel van haar huwelijksreis, als tussenstop, de wedstrijd bijwoont samen met haar kersverse echtgenoot. Zij zal in haar eentje terugkeren naar thuisland Italië. Het grootste gedeelte van de roman gaat over de nasleep van de ramp en de invloed die de traumatische gebeurtenissen hebben op het leven van de personages. Voor Mauvignier is het Heizeldrama een catastrofe die weliswaar een grote impact heeft gehad op vele levens, maar die geen stem of vorm heeft.54 Met In de menigte heeft hij gepoogd een deel van de verborgen gebleven dramatiek te verwoorden.
3.2 De invloed van de massa
De meeste personages die Mauvignier in zijn roman opvoert hadden eigenlijk niet in het Heizelstadion kunnen of willen zijn op 29 mei 1985. Het pasgetrouwde Italiaanse stel Tana en Francesco heeft ongevraagd van beider families kaartjes gekregen, zodat ze op hun huwelijksreis naar Amsterdam een tussenstop kunnen maken om de wedstrijd bij te wonen. Jeff en Tonino, twee vrienden afkomstig uit Frankrijk, reizen op de bonnefooi naar Brussel en ontmoeten daar Gabriel en Virginie, een ongelukkig koppel dat in de
hoofdstad woont. Tonino ziet kans om de toegangsbewijzen die Gabriel van vrienden heeft gekregen uit de handtas van Virginie te stelen. Geoff ten slotte, komt uit Liverpool en reist samen met zijn broers en hun kennissen per trein naar Brussel. Zijn broers, Doug en Hughie, behoren tot de harde kern van een groep hooligans. Geoff deelt de passie voor voetbal niet, maar omdat zijn vader – ook een groot fan van Liverpool – zijn zoons graag samen op de tribune wil zien zitten, gaat hij toch mee. Mauvignier maakt het verhaal wrang en ironisch doordat hij de personages grotendeels door het toeval terecht laat komen in de supportersvakken X en Z. De personages die hij neerzet zijn geen prototypes van de ‘voetbalsupporter’, waardoor hun slachtofferrol nog tragischer wordt gemaakt. Wat wordt benadrukt is hoe onoverkomelijk een ramp als die in het Heizelstadion is, maar ook hoe machteloos mensen zijn als de groepsdruk toeneemt.
De machteloosheid van het individu onder druk van de menigte is één van de leidende thema’s in In de menigte. Het personage Geoff heeft een gegronde afkeer van de levenswijze van zijn familie. Met name zijn broer Doug heeft gewoonten die het daglicht eigenlijk niet kunnen verdragen. Hij maakt deel uit van een gewelddadige groep hooligans die vechten als een sport ziet. Om zijn familie te plezieren gaat Geoff toch mee naar de voetbalwedstrijd. Voor aanvang van de wedstrijd loopt de groep Engelse supporters waar Geoff onderdeel van uitmaakt door de straten van Brussel, aangevoerd door Doug. Er wordt veel gedronken en de mannen worden steeds agressiever. Om niet de aandacht op zich te vestigen doet Geoff mee aan het asociale gedrag: hij drinkt te veel, roept leuzen en intimideert voorbijgangers. Hij wordt meegezogen in de roes van het samenzijn: de groep is onaantastbaar, niemand durft de mannen te benaderen en zelfs het openbaar gezag blijft op afstand, zolang het nog niet al te erg uit de hand loopt. De vreemde verhouding tussen groepsgedrag en individuele verantwoordelijkheid wordt in
Multitude, een omvangrijke studie over gedragingen van de menigte geschreven door
Michael Hardt en Antonio Negri, als volgt verklaard:
“ The crowd or the mob or the rabble can have social effects – often horribly destructive effects – but cannot act of their own record. That is why they are so susceptible to
external manipulation. The multitude, designates an active social object, which acts on the basis of what the singularities share in common.” 55
In deze positie plaatst Mauvignier zijn personage: Geoff is min of meer gedwongen mee te doen aan wat de leden van de groep gemeenschappelijk hebben: de agressie en het machtsgevoel.
De agressieve sfeer blijft hangen in de groep wanneer de mannen in het stadion zijn. Op het moment dat de situatie escaleert en de groep Engelsen, met Doug en Hughie voorop, het naastgelegen vak met Italiaanse supporters aanvalt, wordt de herinnering van Geoff vaag. Hij loopt mee, of toch niet? Heeft hij een stok in zijn hand? Hij schreeuwt bedreigingen en leuzen, of zijn dat anderen? Of hij actief deelneemt aan de aanval of niet wordt niet duidelijk. Door de empathische focalisatie56 die Mauvignier toepast blijft de lezer, net als het personage, in het ongewisse over wat er precies heeft plaatsgevonden. De herinnering van Geoff kan zijn vervormd door dronkenschap, shock of schaamte, of, waarschijnlijker, door al deze zaken. Wat Mauvignier niet aan de verbeelding overlaat, is het schuldgevoel dat Geoff overhoudt aan zijn gedrag:
“En dan zal ik denken aan het meisje in dat zwarte jack met de paardenstaart, aan het bloed op haar handen en haar verwilderde, waanzinnige blik. En hoe ik gezien had dat Engelsen mensen die op de grond lagen, hielpen – ik had ook kunnen helpen, ik had niet zo stokstijf hoeven blijven staan.”57
Het personage Geoff wordt niet neergezet als hardvochtige dader, maar eerder als slachtoffer van de omstandigheden. Hij deed mee met de groep hooligans om niet op te vallen: de druk van de groep was groot en als de mannen zich tegen hem zouden keren zou de agressie zich ook op hem kunnen richten. Uit zelfbehoud en ook omdat hij zich in de groep veilig en machtig waande, ging Geoff mee in de waanzin.
55
Michael Hardt en Antonio Negri, Multitude. War and democracy in the age of empire. (Londen: Hamish Hamilton, 2004), 100.
Een ander belangrijk thema in de roman is de invloed van een traumatische gebeurtenis op het leven van zowel slachtoffers als agressors. Mauvignier laat zien hoe de personages op verschillende manieren omgaan met het verwerken van hun ervaringen. Tara, die niet alleen vast kwam te zitten in het gedrang in het stadion en ternauwernood aan de dood ontsnapte, maar ook haar geliefde verloor, sluit zich volledig af van de buitenwereld. Haar schoonfamilie die haar liefdevol heeft opgevangen bij de terugkeer in Italië durft ze niet onder ogen te komen, omdat ze dan te direct wordt geconfronteerd met de dood van Francesco. Ook het contact met haar eigen familie en haar studievriendinnen verslechtert meer en meer. Ze verliest zich steeds vaker in de alcohol, stopt met haar studie en verft haar blonde haren zwart. Naar het proces dat drie jaar later wordt gevoerd tegen de groep Engelse hooligans die verdacht wordt van het aanstichten tot de ramp, gaat ze niet. Ook Jeff probeert met de gebeurtenis om te gaan door de herinneringen te verdringen en er vooral niet over te praten. Hij vertelt niemand in zijn omgeving dat hij tijdens de ramp in het stadion was en heeft met Tonino afgesproken dat het Heizelstadion een verboden gespreksonderwerp is. Wanneer Tonino hem vraagt mee te gaan naar Brussel om het proces bij te wonen, weigert hij. Tonino gaat vervolgens alleen naar Brussel en keert terug naar de plek van de ramp. Door de confrontatie aan te gaan hoopt hij de periode van rouw af te kunnen sluiten. Aangekomen vlak bij het stadion lukt het hem echter niet om daadwerkelijk naar de plek toe te gaan.
De auteur maakt aan de hand van de psychologische ontwikkeling van de personages duidelijk dat er geen methode bestaat om verdriet weg te poetsen. Noch het verdringen van, noch de confrontatie met de traumatische gebeurtenis kan de herinnering wegnemen. De personages worden dagelijks geconfronteerd met beelden en herinneringen die hen doen terugdenken aan de angstige situatie. Geoff probeert zijn schuldgevoel letterlijk te ontvluchten en vertrekt uit Liverpool, zonder een duidelijk doel voor ogen. Het enige dat voor hem belangrijk is, is dat hij zijn familie, vriendin en vrienden niet meer onder ogen hoeft te komen. Mauvignier schetst in zijn roman een heel schrijnende, onomkeerbare situatie. Alle personages, allen in de twintig, zijn door een ongelukkige samenloop van omstandigheden getekend voor het leven.
3.3 Similariteit tussen opponenten
De gebeurtenissen in In de menigte worden gevolgd vanuit het perspectief van vier personages: Geoff, Gabriel, Jeff en Tana. In deze vier personages zijn vier nationaliteiten vertegenwoordigd, respectievelijk Engeland, België, Frankrijk en Italië. In vergelijking met de personages in Zaterdag en Zo God het wil worden de achtergronden van de karakters in de roman van Mauvignier minder uitvoerig belicht. Van Gabriel komt de lezer niet meer te weten dan wat voor baan hij heeft en dat hij een relatie heeft met Virginie. Jeff heeft een broertje en een moeder in Frankrijk wonen en er wordt genoemd dat hij studeert. Van de andere belangrijke personages zoals Elsie, Virginie, Tonino en Francesco is weinig tot niets bekend. Zij lijken in het verhaal te zijn geplaatst als flat characters, om de hoofdpersonages meer diepgang te kunnen geven. Alleen Geoff en Tana krijgen ruimte voor het vertellen van hun persoonlijke geschiedenis. Op deze manier geeft Mauvignier dader en slachtoffer een gezicht, al is deze tegenstelling wellicht wat al te scherp geformuleerd. Duidelijk is in ieder geval dat de twee kampen die tegenover elkaar stonden in de vakken X en Z terug zijn te vinden in de twee personages. De opmerking dat de tegenstelling tussen slachtoffer en dader te krachtig is, is gedeeltelijk afgeleid van de woorden van Mauvignier zelf (zie hierboven p. 50). Hij zegt niet te willen moraliseren en slechts een (fictieve) weergave te tonen van de gebeurtenis. Weliswaar gaan deze woorden over zijn latere roman Les Hommes, maar ook bij In de
menigte is geen sprake van duidelijke oordeelsvorming. In de media werd ten tijde van de
ramp in het Heizelstadion schande gesproken van het gedrag van de Engelse supporters in vak X.58 Ze werden op last van de UEFA vijf jaar lang geweerd bij internationale wedstrijden. Maar wat nu precies de oorzaak is geweest van de escalerende situatie is nooit duidelijk geworden. In de documentaire Requiem voor een cupfinale59 wordt door
een Italiaanse supporter die zich in vak Z bevond op de bewuste dag gezegd dat de rollen evengoed omgekeerd hadden kunnen zijn, zo precair was de sfeer in beide kampen.
Het personage dat de aanvallende partij ‘representeert’ in de roman, Geoff, wordt door Mauvignier dan ook niet neergezet als het prototype van een agressieve
voetbalhooligan. Hij keurt het gedrag van zijn broers en hun maten juist af. In het dagelijks leven is hij een introverte, rustige jongen. Zijn vriendin Elsie wordt geportretteerd als een zelfstandige dame, die er een uitgesproken mening op nahoudt wat betreft de familie van Geoff. Zij is het tegenovergestelde van de vrouwen van de broers van Geoff, die geleerd hebben het onbeschofte gedrag van hun echtgenoten te tolereren en zelfs te bagatelliseren. Elsie houdt van poëzie en cultuur en werkt als verpleegster in een ziekenhuis, kortom: een goedaardig en ontwikkeld persoon. De manier waarop wordt beschreven hoe het personage Geoff wordt meegesleurd in de euforie van het moment, in de roes van alcohol, agressie en saamhorigheid, onderstreept dat de aanval op het Italiaanse supportersvak voor Geoff geenszins een bewuste actie was. Hij wordt gedurende het begin van het verhaal voortdurend heen en weer geslingerd tussen twee werelden: die van Elsie, die veel beter past bij zijn aard, en die van zijn familie, die nu eenmaal in zijn bloed zit. De manier waarop Geoff wordt neergezet wekt een zekere sympathie op bij de lezer. Evenals bij de ‘foute’ personages in de twee hiervoor besproken romans, Baxter en Quattro Formaggi, krijgt de lezer inzicht in de motivaties van het personage waardoor begrip ontstaat voor de handelingen die worden beschreven.
Wat duidelijk wordt uit de meer uitgebreide persoonsbeschrijvingen van Tana en Geoff is dat hun beider levenswijze radicaal verandert. De lezer komt te weten hoe ze zijn opgegroeid en hoe ze zich tot op zekere hoogte hebben ontworsteld aan hun families. Het zijn beide intelligente jonge mensen die een studie volgen en een partner hebben gevonden die hen gelukkig maakt, de bezwaren van hun familie ten spijt. Beiden ook zullen na 29 mei 1985 hun partner verliezen en breken met familie en vrienden. De opmerkelijke parallellen in de levens van Tana en Geoff tonen aan dat de ogenschijnlijk zo verschillende personages eigenlijk heel veel met elkaar gemeen hebben. De impact van de ramp is voor de één niet minder groot dan voor de ander. Daarmee verschuift ook het daderprofiel van Geoff meer naar een slachtofferrol.
Wat direct opvalt aan In de menigte is de meervoudige focalisatie die Mauvignier heeft toegepast in het verhaal. De vier intern gefocaliseerde personages wisselen elkaar voortdurend af, soms snel na elkaar. Vaak wordt het wisselen van het perspectief aangeduid met een witregel, maar dit is niet altijd het geval. Tijdens een aantal scènes gaat het perspectief zonder aankondiging over op een ander personage. Tevens is niet
elke witregel een indicatie voor een wisseling: eenzelfde personage kan evengoed gewoon doorgaan met het verhaal. Verder zijn er in de tekst geen aanwijzingen voor de lezer die duiden op een verandering van perspectief, zoals ander taalgebruik of een verschuiving van interne naar externe focalisatie.
De beschrijving van de ramp zelf, wanneer de personages zich op de plek des onheil bevinden, wordt gelardeerd met cursief weergegeven zinnen, wat doet denken aan televisie- of radiocommentaar. Mauvignier verwerkt op deze manier de rol van de media in het verhaal. De aandacht van de lezer wordt gevestigd op het feit dat de gebeurtenissen in het stadion rechtstreeks werden uitgezonden, waardoor de wereld live getuige was van de ramp. Tevens geeft de gefragmenteerde wijze waarop de commentaren worden gepresenteerd vorm aan de chaotische situatie die Mauvignier wil creëren: niemand, ook de media niet, wist precies wat er aan de hand was op het moment dat de ramp zich voltrok. Ammaniti doet iets soortgelijks in Zo God het wil: na de catastrofale nacht waarin hevig noodweer heeft gewoed, beschrijft hij op welke wijze de kranten hier over berichten. Net als Mauvignier geeft hij de stem van de media rechtstreeks weer. In het onderstaande citaat is de focalisatie eerst intern gericht op Tana, die wordt aangespoord door Francesco. Het cursieve gedeelte dat hierop volgt is een, door een externe vertelinstantie ingebracht, commentaar. De berichtgeving maakt gewag van wat op dat moment bekend is van de escalerende situatie. Vervolgens verschuift het perspectief naar Gabriel, die buiten het stadion staat en de eerste slachtoffers naar buiten ziet komen. De lezer moet hier in korte tijd meerdere malen schakelen tussen de verschillende perspectieven.
“Rennen! Rennen, Tana! Daar moeten we heen, naar het gras, we moeten weg hier,
er wordt gezegd dat de muur is ingestort en dat er mensen onder bedolven zijn en nu wordt er gesproken van een stuk of tien doden, voornamelijk Italianen
De bewakers voor het stadion spreken niet meer. Ze wisselen alleen wat vragende blikken uit, alsof ze niet kunnen geloven wat ze horen op hun walkietalkies. Maar ze luisteren en ze antwoorden. En daarna kijken ze elkaar weer aan en blijven besluiteloos staan alsof ze niet kunnen geloven wat ze horen.”60
Net als in Ammaniti’s Zo God het wil wordt de frequentie in perspectiefverschuivingen opgevoerd, wat het gevoel van paniek en van chaos versterkt. Mauvignier voegt hier nog een extra dimensie aan toe: er ontstaat verwarring bij de lezer,