Nederland kent bijna 4000 uitgeverijen; van professionele uitgeverijen tot gelegenheidsuitgeverijen en self publishers.175 Er wordt onderscheid gemaakt tussen uitgevers
die behoren tot concerns (uitgeversgroepen) en zelfstandige uitgevers.176 Nederland kent drie verschillende uitgeversgroepen, waarvan de Groep Algemene Uitgevers (GAU) bestaat uit uitgevers van algemene boeken. De andere twee branches zijn de educatieve en de wetenschappelijke uitgevers. In totaal zijn 151 uitgevers lid van de GAU. Samen zijn zij verantwoordelijk voor minstens 80 procent van de marktomzet; de omzet in de consumentenmarkt.177 Met betrekking tot de afzet nemen de GAU-leden 70 procent tot hun
rekening. Toch is de positie van de zelfstandige uitgevers de afgelopen jaren sterker geworden; het aantal boeken in de Top-100 nam van 2012 tot 2016 toe van 28 naar 40, maar nog steeds hebben uitgevers binnen een uitgeversgroep 1,5 keer zo vaak een boek in de top staan.
Uiteindelijk hebben zes van de 57 uitgevers de afgenomen vragenlijst volledig ingevuld. Omdat het hier een kwalitatieve analyse betreft, is dit aantal voldoende; het doel is niet het vergaren van zoveel mogelijk data, maar het verzamelen van waardevolle informatie. Het draait om het waarom. Drie van de zes deelnemende uitgevers zijn GAU-leden; de andere helft is zelfstandig. Daarnaast geven vier van de zes uitgeverijen zelf literaire thrillers uit. De uitgevers beantwoordden een aantal vragen over hun opvattingen omtrent het label. Een voorbeeld van de vragenlijst is te vinden in bijlage I.
Als eerste werd de uitgevers gevraagd wat volgens hen het verschil is tussen literaire en niet- literaire boeken. Eén van de uitgevers zei dat het verschil in de intentie van de schrijver zit. De keuze met betrekking tot het thema, en of de spanning (het plot) of het beschrijven van de karakters – de ontwikkeling van de hoofdpersonages – voorop staat, spelen volgens deze
175 “Uitgevers,” KVB Boekwerk, geraadpleegd 12 mei 2020, https://www.kvbboekwerk.nl/monitor/uitgevers.
176 “Uitgevers in de Top-100,” KVB Boekwerk, geraadpleegd 19 mei 2020, https://www.kvbboekwerk.nl/monitor/uitgevers/uitgevers-in-top100.
uitgever de belangrijkste rol in de bepaling of een boek wel of niet als literair kan worden beschouwd. Twee uitgevers noemen daarnaast de stijl. Eén van hen licht dit vervolgens ook toe: “Literair: veel aandacht besteed aan stijl (van schrijven). Wat niet wil zeggen dat dit literair gekunsteld of ingewikkeld betekent.”178 De volgende uitgever zegt dat het bij literatuur om het
leesgenot draait; “om de fraaie bewoordingen en meer filosofische gedachten die de achtergrond vormen van de roman.” Boeken die als niet-literair mogen worden beschouwd, worden volgens deze uitgever juist gedragen door het verhaal. Ook hebben deze boeken een “grotere vertelkracht” en zijn ze doorgaans eenduidiger in de opbouw. Een andere uitgever zegt iets vergelijkbaars, namelijk dat literaire boeken stof tot nadenken geven, genuanceerder zijn, beter geschreven en “de tand des tijds” beter doorstaan. De laatste uitgever zegt ten slotte dat kunst niet te definiëren is door er een specifiek label op te plakken. Er zouden dan namelijk altijd grensgevallen bestaan. Wanneer de kunst dan toch echt gedefinieerd moet worden, stelt de uitgever dat literatuur zich “kenmerkt door een uitmuntende schrijfstijl, goed gebruik van intertekstualiteit en goed doordachte thematiek.” Concluderend lijken voor de uitgevers voornamelijk de aspecten (schrijf)stijl en thema uit te maken of een boek wel of niet tot de ‘echte’ literatuur behoort.
Vervolgens is de uitgevers gevraagd naar welke genres wel of niet tot de literaire boeken mogen worden gerekend. De genres waaruit ze konden kiezen waren: (auto)biografie, (liefdes)romans, familie- en streekromans, historische romans, horror, literaire thriller, thriller, misdaadromans, science fiction en fantasy, verhalende non-fictie, waargebeurd.179 Ook konden ze voor de
antwoordoptie ‘anders, namelijk...’ kiezen om zo zelf een (aanvullend) antwoord te formuleren. Vooral de genres (liefdes)romans, historische romans en verhalende non-fictie werden door de uitgevers tot de literaire boeken geschaard, zoals figuur 1 aantoont. Het genre literaire thriller wordt één keer genoemd, de overige genres helemaal niet.
178 Alle citaten die volgen zijn afkomstig uit de resultaten van de vragenlijst. Deze is als losse bijlage bij dit onderzoek bijgevoegd. 179 Deze genres zijn opgesteld door middel van het raadplegen van een aantal websites, waaronder www.onlinebibliotheek.nl.
Figuur 1: resultaten vragenlijst literaire thriller; literaire genres.
Vijf van de zes uitgevers vulden de antwoordoptie ‘anders, namelijk...’ in. De uitgever die bij de eerste vraag aangaf dat het literaire gehalte van een boek afhangt van de bedoeling van de schrijver verwijst terug naar dit antwoord. Deze uitgever is dus van mening dat of een boek wel of niet literair is niets te maken heeft met het genre waartoe het behoort. Twee andere uitgevers bezitten dit standpunt ook. Een van hen zegt echter wel dat de genres familie- of streekromans en horror niet literair zijn. De andere deelt in eerste instantie de genres (liefdes)romans, historische romans en verhalende non-fictie in bij de literaire genres, maar voegt toe dat ook binnen de andere genres literaire boeken te vinden zijn en dat binnen de genres die hij als literair aanduidt ook boeken bestaan die niet-literair zijn.
Een van de uitgevers geeft ten slotte een antwoord waar binnen dit onderzoek niets mee gedaan kan worden. Bij de vraag vulde hij namelijk bij de antwoordoptie ‘anders, namelijk...’ het woord ‘literatuur’ in. Bij de volgende vraag die informeert naar welke genres niet literair zijn vult deze uitgever vervolgens alle genres in. Hij zegt als het ware dus dat literatuur literair is. De vraag blijft dan wat literatuur volgens hem is.
Ieder genre wordt door de laatstgenoemde uitgever dus als niet-literair aangeduid. Vandaar dat ieder genre al eenmaal terugkomt in figuur 2. Het genre dat hier verder door bijna alle uitgevers wordt genoemd, is familie- en streekromans. Ook wordt door drie van de zes het genre horror genoemd en door een derde de genres (auto)biografie, literaire thriller, misdaadromans, science fiction en fantasy, thrillers en waargebeurd.
Figuur 2: resultaten vragenlijst literaire thriller; niet-literaire genres.
Bij deze vraag vulden drie van de zes uitgevers verder de antwoordoptie ‘anders, namelijk...’ in. De uitleg die zij hierbij gaven komt overeen met de antwoorden op de voorgaande vraag.
Volgens de helft van de uitgevers hangt het literaire gehalte van een boek dus niet van het genre waartoe het behoort af, maar van de stijl en de inhoud. Dit houdt in dat dus ook niet iedere literaire thriller volgens hen zomaar als literair mag worden beschouwd.
De uitgevers werd ook gevraagd naar de functie van genres. Hiermee wordt de literatuurwetenschappelijke functie bedoeld: de wijze waarop genres functioneren met betrekking tot het bestuderen van literatuur. Eén van hen antwoordde:
Geen, Nederland bestaat bekend om hokjesdenken. ‘Het beestje moet een naam hebben’. Alles moet strak omlijnd zijn (zie onze landbouw vanuit de lucht/kadaster) en gestructureerd zijn. We moeten alles makkelijk kunnen vinden. We raken in de war als je als lezer moet denken: is het nou een thriller of een literaire roman? Het gaat er niet om of iets goed is, of het kwaliteit heeft of dat je geboeid bent. je moet het kunnen plaatsen. ‘Out of the box’-denken is literair gezien in Nederland moeilijk. Waarom worden in de Angelsaksische landen misdaadauteurs als Agatha Christie, Ira Levin, Edgar Allen Poe, Patricia Highsmith wel als literatuur gezien. Waarom wordt Het
Gouden Ei van Tim Krabbé wel bekroond met De Gouden Strop, maar thrillers van
bijvoorbeeld Jacob Vis en Tomas Ross en Charles Den Tex en René Appel mogen niet ingezonden worden voor de AKO-prijs?
Deze argumentatie doet denken aan René Appels uitspraken. Waarom mag een roman wel als thriller worden omschreven, maar een thriller niet als een roman of als literatuur? De uitgever noemt dit hokjesdenken; een term die met deze mentaliteit rijmt.
Een andere uitgever noemt genreaanduidingen “containerbegrippen.” Hij legt uit dat een literaire roman tevens een familieroman kan zijn of een historische roman en dat een waargebeurd verhaal bijzonder literair kan worden opgeschreven. De uitgever voegt hier nog aan toe dat hij om deze reden denkt dat het begrip literatuur niet wezenlijk theoretisch te vangen is. Verder zegt een volgende uitgever dat genres in dienst staan van het vereenvoudigen van de keuze voor de lezer. Hij vermeldt hier wel bij dat dit tegelijkertijd de keuze beperkt. De overige uitgevers gaven geen antwoord op de vraag.
‘Wat is een literaire thriller?’, werd de uitgevers vervolgens gevraagd. Het meest beknopte antwoord dat gegeven werd, is: “een heel goed geschreven thriller.” Frappant is wel dat dit de uitgever is die aangaf de literaire thriller als niet-literair te beschouwen. Het lijkt erop dat deze uitgever literatuur als een losstaand gegeven beschouwt. Toch vulde hij bij de eerste vraag in dat het onderscheid tussen literair en niet-literair hem zit in de stijl; er is volgens hem dus wel sprake van een onderscheid.
Drie andere uitgevers zijn het met bovenstaande uitspraak volledig eens. Een literaire thriller moet mooie zinnen hebben; dit zou een literaire stijl tot stand brengen. Een uitgever noemt dat dit inhoudt dat de personages driedimensionaal zijn – hun ontwikkeling moet centraal staan – en dat er weinig clichés plaatsvinden. Niet alleen de zinnen moeten mooi zijn, ook de structuur moet goed in elkaar zitten om zich te kunnen meten aan literatuur. Verder moet een literaire thriller volgens een van de uitgevers oog hebben voor het maatschappelijke debat.
Eén uitgever betwijfelt het literaire gehalte van de literaire thriller: “Eigenlijk is dat literaire bij een thriller alleen maar een etiket dat je er uit commerciële motieven op plakt.” Deze uitspraak staat in lijn met de opvatting dat de literaire thriller een marketingtruc is. De respons van de zesde uitgever heeft een soortgelijke klank, hij stelt namelijk:
Literaire thriller is een populaire term om een commerciële thriller meer cachet te geven en te impliceren dat een thriller van dusdanig niveau is dat het uitstijgt boven een ‘normale thriller’. Dit is echter nonsens, want een thriller kenmerkt zich door bepaalde vaste plotvormen. Als iets literair is dan is het juist onderscheidend en kan het zich alsnog aan een stramien meten, maar dan zal het eerder een literair werk zijn, waarin elementen van een thriller te herkennen zijn.
Dit was de uitgever die genres aanduidde als ‘containerbegrippen’ en zei dat literatuur niet per se theoretisch te begrijpen is. Desalniettemin beargumenteert hij dat een literair boek onderscheidend is; hier geeft hij dan toch een theoretisch aspect van een literair boek. De literaire thriller vat deze uitgever nochtans op als een marketingtruc.
Het adjectief ‘literaire’ suggereert een verschil tussen de thriller en de literaire thriller. Waar dit verschil hem precies in zit, werd de uitgevers ook gevraagd. Vier van de zes uitgevers verwezen terug naar hun antwoord op de vorige vraag. Een van hen vindt dat een literaire thriller zich onderscheidt doordat de ontwikkeling van het hoofdpersonage meer centraal staat en het boek over een literaire stijl beschikt. Een andere uitgever sluit zich hierbij aan en voegt er aan toe dat
het maatschappelijk debat in een literaire thriller meer aanwezig is en er minder sprake is van clichés. De twee andere uitgevers die terugvallen op hun eerdere antwoord vinden de literaire thriller een marketingtruc.
Eén van de twee uitgevers die wel een afzonderlijk antwoord geven op de vraag zegt dat de schrijfstijl verschilt. Oftewel, een literaire thriller is anders geschreven dan een thriller. Wat het verschil is, legt hij niet uit. De laatste uitgever vindt ook dat het verschil hem in de stijl en vertelstructuur zit. Hij zegt: “het plot is belangrijk, maar niet zo belangrijk als bij een meer commerciële thriller.”
De uitgevers werd verder gevraagd wie volgens hen hoofdzakelijk bepaalt wanneer een boek een literaire thriller is? Hierop antwoordden vijf van de zes dat de uitgever dit bepaalt, zoals figuur 3 laat zien. Slechts één van de uitgevers vindt dat de schrijver dit bepaalt. Mogelijk is het ook niet zo gek dat de meerderheid van de uitgevers van mening is dat zij dit bepalen, aangezien zij de boeken op de markt brengen. De uitgevers gaan er waarschijnlijk van uit dat zij het best weten waarmee ze zoveel mogelijk lezers kunnen aansporen een boek te kopen.
Aansluitend werd de uitgevers gevraagd naar het functioneren van een label op een boekomslag, en specifiek het label ‘literaire thriller’. Eerst werd hen de vraag gesteld wat volgens hen de functie van een genreaanduiding op een boekomslag is. De uitgevers waren het bij deze vraag vrijwel eens met elkaar. Zij zagen de functie van zo’n label allen bij het op de juiste plek kunnen plaatsen van een boek in de boekhandel of bibliotheek en als het eenvoudiger maken van de keus voor de lezer.
Vervolgens werd de uitgevers gevraagd naar de functie van het gebruik van het label ‘literaire thriller’ ten opzichte van het label ‘thriller’. Eén van hen zegt dat dit aanduidt dat het boek beter geschreven is; dat niet alleen het verhaal, maar ook de schrijfstijl van belang is. Ook beschouwt hij deze boeken voor een hoger opgeleide doelgroep. Een andere uitgever is het hiermee eens, maar voegt toe dat er wel vaak misbruik wordt gemaakt van het label; hij vindt dat het label vaak gebruikt wordt in relatie tot psychologische thrillers. Deze thrillers zijn volgens hem wel minder plat, maar alsnog niet goed genoeg.
Twee andere uitgevers zien het label als een hulpmiddel voor de lezer die ‘literatuur’ leest. Mocht hij “ook wel eens een spannend boek (lees ‘thriller’) willen lezen” dan krijgt hij zo het idee dat het boek op zijn smaak aansluit. De andere uitgever zegt:
Een label staat nooit op zichzelf, het zou gecombineerd moeten zijn met een achterflaptekst die dit statement onderschrijft en een omslag dat ook hierbij past. Als je dat allemaal op elkaar afstemt dan kan het op de lezer overkomen alsof de ‘literaire thriller’ daadwerkelijk literair is.
Deze uitgever, die zelf overigens geen literaire thrillers uitgeeft, lijkt zelf niet te geloven in de literaire waarde van de thriller, maar het bijna als een misleiding van de lezer te zien. Een van de laatste twee uitgevers noemt het label “gewichtigdoenerij”, maar geeft hier verder geen verklaring bij. De laatste vindt het een commerciële vermelding die volgens hem de betekenis “vrouwenthriller” heeft aangenomen. Dit ligt hij verder ook niet toe. Opvallend is dat deze antwoorden afkomstig zijn van uitgevers die zelf literaire thrillers uitgeven. Zij zijn namelijk
diegene die bepalen dat dit label op de omslagen komt. Hier bestaat een zeker discrepantie: de literaire thriller-uitgevers gebruiken het label ‘literaire thriller’, ondanks dat zij hier negatief tegenover staan.
Dan wordt de uitgevers gevraagd of zij het wel of niet eens zijn met de bewering dat de literaire thriller een marketingtruc is ten behoeve van het stimuleren van de verkopen. Allen antwoorden zij bevestigend hierop. Dat sommigen van hen het eens zouden zijn met de bewering bleek al uit hun eerdere antwoorden, maar van de andere uitgevers werd een ander antwoord verwacht. Uit hun eerdere antwoorden bleek niet dat zij de literaire thriller of het label als een marketingtruc zagen. Eén van de uitgevers antwoordt in de toelichting dat alle genreaanduidingen als een marketingtruc kunnen worden gezien. Een andere uitgever zegt dat het een manier is voor de uitgever om een bredere of andere doelgroep te pakken te krijgen. De uitgever die hierboven aangaf dat het label ‘vrouwenthriller’ betekent, noemt dit hier weer.
Ten slotte werd de uitgevers gevraagd binnen welke van de drie smaakzones van Bourdieu de literaire thriller te plaatsen is. Hen werd hierbij een korte uitleg van de drie termen gegeven, die in bijlage I te lezen is. Vier van de zes plaatsen het genre in de zone middle-brow taste, zie figuur 4. De andere twee plaatsen de literaire thriller in de zone popular taste.
De uitgevers werd gevraagd hun antwoord te motiveren. Een van de uitgevers die de literaire thriller als middle-brow taste ziet, zegt dat hij de meeste thrillers wel als iets meer beschouwt dan “een stompzinnig verhaaltje.” De hoogste categorie, legitimate taste, sluit hij echter uit, omdat hij vindt dat de literaire thriller niet daadwerkelijk bestaat. Een van de andere uitgevers zegt dat het label in het beste geval wordt gebruikt voor een goed geschreven psychologische thriller en daarom niet als lectuur kan worden gezien. De derde uitgever die de literaire thriller binnen de zone middle-brow plaatst, zegt: “literatuur is kunst, al het andere is vermaak.” Waarom hij de literaire thriller precies in de middelste categorie plaatst, licht hij verder niet toe.. De laatste uitgever in deze groep zegt dat een literaire thriller meestal “populaire spanning” is, maar wordt opgeblazen tot middle-brow taste door middel van de omslag en het label. Wel, voegt hij toe, kan een literaire thriller ook legitimate taste zijn; deze thrillers zijn dan ook echt literair. Hij noemt Donna Tartt en Joël Dicker. Eigenlijk zegt deze uitgever dus dat een literaire thriller in elk van de drie smaakzones zou kunnen worden geplaatst.
Een van de uitgevers die de literaire thriller als popular taste beschouwt zegt dat de lezer en de boekenwereld om dit “hokjesdenken” vraagt. Thrillers worden volgens hem doorgaans gezien als populair; de amusementswaarde van de boeken staat voorop. De andere uitgever legt uit dat het label niets zegt over de feitelijke kwaliteit van de boeken, maar dat het de wens toont om een zo groot mogelijk publiek te bereiken. Om deze reden behoort de literaire thriller volgens hem tot de smaakzone popular taste.
Uit deze resultaten blijkt dat uitgevers er eveneens – net als de literatuurkritiek en de schrijvers – verschillende zienswijze omtrent de literaire thriller en het bijbehorende label op na houden. Opvallend is dat de uitgevers, waarvan het merendeel zelf literaire thrillers uitgeeft, vinden dat de literaire thriller tot de niet-literaire genres behoort. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat zij allen van mening zijn dat de literaire thriller een marketingtruc is. Ook hiermee komen hun opvattingen overeen met die van een aantal literatuurcritici en schrijvers. Waarin de uitgevers wél van hen verschillen is in de toewijzing van een van Bourdieu’s smaakzones aan de literaire
thriller. In tegenstelling tot de literatuurkritiek en de schrijvers wordt het genre door hen in de zone middle-brow taste geplaatst; de smaakzone die hiervoor nauwelijks genoemd werd of kon worden bepaald aan de hand van de opvattingen. Uit het feit dat ook de uitgevers die zelf