Geografie en beknopte ecologische beschrijving
De Neder-Rijn vormt een gedempt dynamisch systeem met een samenspel tussen natuurlijke processen en menselijk ingrijpen. De Neder-Rijn moet in perioden met hoge rivierafvoer 1/6de van de Rijnafvoer voor haar rekening nemen. In perioden met lage rivierafvoer wordt het water op peil gehouden door de stuwen bij Driel, Maurik en Hagenstein. Hierdoor zijn de waterstanden een groot deel van het jaar constant, wat invloed heeft op de oevers van de uiterwaarden die minder onder invloed staan van natuurlijke dynamiek en vaker zijn vastgelegd met stortstenen.
De uiterwaarden zijn gevarieerd in breedte en hoogteligging. De uiterwaarden bestaan voornamelijk uit graslanden, afgewisseld met enkele akkers, meidoornhagen, knotwilgen, bosjes, moerasgebiedjes, ontgrondingsgaten en geïsoleerde oude riviertakken. De
rivierbedding heeft een breedte van 200 tot 250 meter. Het winterbed varieert in breedte van 500 meter bij Rhenen tot maximaal twee kilometer bij Amerongen.
Ecologisch van belang is de directe relatie van de uiterwaarden met de aangrenzende stuwwallen van de Veluwe en de Utrechtse heuvelrug en de variatie die daarmee ontstaat in laag en hooggelegen gebied. Deze ruimtelijke relatie creëert mogelijkheden voor uitwisseling van dieren tussen de stuwwallen en de uiterwaarden bij verschillende waterstanden. Daarnaast is sprake van een ecohydrologische relatie in de zin van het lokaal uittreden van schoon kwelwater in de uiterwaarden aan de voet van de stuwwallen.
Als gevolg van het gestuwde karakter van deze riviertak in combinatie met de
bovengenoemde kwelprocessen, lenen de uiterwaarden langs de Neder-Rijn zich bij uitstek voor de ontwikkeling van soortenrijke laagdynamische wateren en plasdrassituaties. Moerassige omstandigheden, kwelprocessen en laagdynamische wateren komen samen bij de beken en beekmonden die uitlopen in de Neder-Rijn.
Karakteristiek voor dit gebied is de overgang van het rivierenlandschap naar de hogere gronden: de stuwwal van de Utrechtse Heuvelrug en de Veluwe. Enkele voorbeelden zijn de Blauwe Kamer aan de voet van de Grebbeberg, de Elster buitenwaarden die grenzen aan het zandgebied Plantage Willem III en de Amerongse Bovenpolder aan de voet van de Amerongse Berg. Op deze overgangen komen restanten van hardhoutooibossen voor. Door kwel vanuit de rivier en vanuit hogere gronden kan het water in poelen en plassen in de uiterwaarden van goede kwaliteit zijn. Beken van de stuwwal Veluwe komen uit op de uiterwaarden. Deze beken verbinden de beide Natura 2000 gebieden met elkaar.
Delen van de Amerongse Bovenpolder zijn aangewezen onder de Habitatrichtlijn. Hier komen soortenrijke glanshaverhooilanden, stroomdalgraslanden en hardhoutooibossen voor. Het is een geaccidenteerd terrein met hoge, droge ruggen en vochtige laagten die incidenteel geïnundeerd worden. Op de overgang met de stuwwal van de Utrechtse Heuvelrug is hardhoutooibos aanwezig. Ook de Blauwe Kamer, tussen Wageningen en Rhenen is aangewezen als habitatrichtlijngebied.
Systeemkenmerken
Tot de jaren zestig was de Neder-Rijn nog een vrij afstromende rivier maar tegenwoordig is de Neder-Rijn gestuwd door stuwen bij Driel, Maurik en Hagenstein. Onder normale omstandigheden ontvangt de Neder-Rijn 2/9de van de totale afvoer van de Rijntakken. Bij lage afvoer wordt er echter via de stuw van Driel meer water over de IJssel gestuurd. De afvoer van de Neder-Rijn kan daardoor ’s zomers sterk afnemen waardoor nauwelijks stroming optreedt. De waterstanden blijven zomers relatief hoog en stabiel waardoor plassen in de uiterwaarden nooit droogvallen en er nauwelijks droogvallende oevers voorkomen. Het stuwbeheer zorgt er voor dat bij stijgende waterstanden alweer vrij snel sprake is van een vrij afstromende rivier. Vanwege deze stuwen heeft het geen zin om langs de Neder-Rijn meestromende nevengeulen aan te leggen. De constant hoge waterstanden bieden wel juist kansen voor moerasontwikkeling en langzaam droogvallende overstromingsvlaktes. Dit kan leefgebied voor de kwartelkoning en porseleinhoen opleveren en rijk begroeide oever en watervegetaties. De stuwen in de Neder-Rijn zijn passeerbaar gemaakt door de aanleg van vistrappen. Verder ligt er bij Plantage Willem III een ecopassage over de N225 waardoor er een verbinding bestaat tussen de Neder-Rijn en de Utrechtse Heuvelrug. Deze weg is verder passeerbaar gemaakt via faunatunnels en overzetplekken voor amfibiën.
Een belangrijk kenmerk van het Neder-Rijn systeem is de overgang naar de hogere gronden van de Veluwe en de Utrechtse Heuvelrug aan de noordzijde van de rivier. Dit biedt kansen voor de ontwikkeling van overgangen van zachthoutooibos naar hardhoutooibos en drogere bostypen en behoud en ontwikkeling van kwelsystemen. In de praktijk blijkt de kwel veelal beperkt. Om de aanwezige kwel effectief te kunnen benutten moeten kwelgeulen relatief smal en ondiep zijn en zeer geleidelijk afstromen richting de rivier.
Overige functies in de Uiterwaarden van de Neder-Rijn
Aan de noordkant van het gebied bevinden zich diverse woonkernen die direct aan de uiterwaarden van de Neder-Rijn grenzen, Renkum, Wageningen, Rhenen, Elst, Amerongen en Wijk bij Duurstede. Aan de zuidkant liggen minder kernen direct tegen de rivier aan. Uitzonderingen zijn Heteren en Opheusden. Aan de Noordkant van de Neder-Rijn is veel uitloop vanuit de kernen naar de uiterwaard. Bewoners van deze kernen benutten de uiterwaarden voor recreatief gebruik. Overigens geldt dat men ook op veel andere plekken de uiterwaarden in kan. De toegankelijkheid van het gebied is groot.
Ter hoogte van de Elsterwaarden is een grote faunapassage onder de provinciale weg (N225) aangelegd. Hiermee is verbinding gerealiseerd tussen de Utrechtse Heuvelrug en de uiterwaard. Op het gebied van recreatie is daarnaast sprake van een concentratie in waterrecreatie bij het Eiland van Maurik. Hier zijn diverse jachthavens aanwezig en verblijfsrecreatie in de vorm van campings en een bungalowpark. Ook op ander plekken in het gebied bevinden zich kleinere jachthavens bijvoorbeeld bij Wageningen en Wijk bij Duurstede. Ook de diverse zandwinplassen (onder andere bij de Maurikse en Ecksewaarden en Gravenbol) worden benut voor recreatie. Natuurgerichte recreatie is sterk ontwikkeld in de Blauwe Kamer bij Wageningen waar onder andere een bezoekerscentrum en diverse recreatieroutes te vinden zijn.
De Neder-Rijn is aangewezen als hoofdvaarweg en is voor de scheepvaart een belangrijke rivier. Als de stuwen buiten werking zijn, wordt de rivier wat drukker bevaren maar zijn de scheepvaart dichtheden nog steeds niet te vergelijken met die op de Waal. Scheepvaart op de Neder-Rijn is vooral te typeren als ‘bestemmingsverkeer’, gekoppeld aan de industrie direct aan de rivier. Zo is bij Renkum een grote papierproducent gevestigd, is er bij Wageningen een haven met industrie en zijn er tegenover Rhenen bij Marsdijk een aantal bedrijven met een directe relatie met de rivier. Doordat de Neder-Rijn vrij diep is, kunnen relatief grote schepen deze industrie bedienen.
De rivier kan in het Natura 2000 gebied op twee plaatsen overgestoken worden via de A50 en de brug bij Rhenen. Verder is in het hele gebied wegverkeer over de dijk mogelijk. Overige wegen door de uiterwaarden zijn er maar zeer beperkt. Op een aantal plekken bevinden zich pontjes die wat meer verkeer genereren.
Landbouw in het gebied bevindt zich voornamelijk aan de zuidkant van de rivier. Agrarische productie is vooral gericht op grasland en in mindere mate maïspercelen. Er vindt maar zeer beperkt beweiding plaats. In Opheusden en omgeving zijn diverse boomkwekers actief. Dit leidt tot discussies over bijvoorbeeld de groei van meidoorns in de uiterwaarden, omdat meidoorns voor de boomteelt een bron van besmetting met bacterievuur kunnen vormen.
In het kader van Ruimte voor de Rivier zijn bij Lexkesveer, De Doorwertherwaarden,
Tollewaard, Middelwaard en de Elsterbuitenwaarden rivierverruimingsmaatregelen genomen. Hierdoor is een eenzijdig aangetakte nevengeul ontstaan. In het kader van de NURG is bij de Blauwe Kamer en in de Amerongsche Bovenpolder natuur gerealiseerd.
Belangrijke toekomstige ontwikkelingen
In het kader van het Hoogwaterbeschermingsprogramma wordt de Grebbedijk met prioriteit versterkt. Naar verwachting zullen de komende jaren ook andere trajecten langs de Nederrijn voor versterking in aanmerking komen.
In Utrecht wordt de inrichting van de Elster buitenwaarden, de Palmerswaard en de Lunenburgerwaard/Gravenbol afgerond.
Recreatie in de uitwaarden, met name rondom de kernen wordt steeds populairder.
Gemeenten oriënteren zich ook op de mogelijkheden om de uiterwaarden beter toegankelijk te maken voor bewoners. Verbetering van de toegankelijkheid van de uiterwaarden leidt niet alleen tot meer wandelrecreatie maar ook tot activiteiten als het uitlaten van honden, mountainbiken, strandrecreatie en nachtelijk vissen en feesten. Met name in de nabijheid van stedelijk gebied is sprake van een sterke toename van dergelijke activiteiten.
Op een aantal plekken in het gebied zijn nog mogelijkheden voor uitbreiding van de delfstoffenwinning. Een voorbeeld hiervan is zandwinning bij Heteren. Hier wordt gezocht naar een combinatie met ontwikkeling van de recreatieve functie. Voor het oostelijk deel van de Lunenburgerwaard is vergunning verleend voor kleiwinning.
Er wordt geen uitbreiding van de industrie in het gebied verwacht, wel wordt het industrieterrein bij Wageningen gerevitaliseerd.