Hetzelfde decor als in I. De troonstoel midden op het tooneel op een laag podium.
EERSTE TOONEEL Kroonprins. Palin.
Kroon p rin s.
Dus er ia niets veranderd, zeg je, in den Kraton .edert ik weg ben geweest, Danoer~djo 7
Patih.
Niets, Hoogheid. Uw vader, de Toewan Soeltan ,heeft alles onveranderd gelaten.
Kroon p rin 8.
Dat is jammer. In de jaren, die ik in Europa
<loorbracht. had het hier in menig opzicht al anders kunnen zijn. De tijdgeest is machtig, dringt overal door.
grijpt iedereen aan. Ik weet, dat mijn vader in hooge mate conservatief is. maar toch, eenmaal zullen ook de dikke Kratonmuren niet langer bestand blijken tegen de aanvallen en den drang van het Nieuwe.
Patih.
Het is de wensch van Toewan Soeltan, dat zoolang Zijn Hoogheid leeft, alles blijft zooals het was. Aan di.:n wensch. Goesti Pangéran Adipati, heb ik. zijn dienaar te gehoorzamen.
Kroon p rin s.
Daar doe je wèl aan Danoerëdjo, en ik zal je het daarbij niet moeilij~ maken. Maar toch is het goed, dat je je voorbereidt op de toekomst, die zeker anders zal zijn da~ dit heden. Zonder mijn hoogvereerden vader te willen verdrieten, zal ik niettemin de loopende zaken behandelen in den geest van die toekomst.
Laat on' verder gaan. Danoerëdjo. Wat is er nog me!::r te bespreken?
P ali h.
De Compagnie heeft hervormingen in uitzicht gesteld betrc::ffende het financieel beheer, het passerwezen, het onderwijs. het boschwezen, de landrente en andere belastingen
Kroon p rin s.
Die belangen van de bevolking zijn aan het gouver-nement ten volle toevertrouwd. De hervorming, die ik zou wenschen, is van heel anderen aard, Danoeredjo.
Ik wil niet in de eerste plaats het bestuur over, maar de bevrijding van mijn arm volk.
Zie ie zelf daar zitten, Pangéran Danoer<ldjo, Rijksbestuurder, zoowel als eerste minister van Mataram, neergehurkt aan mijn voeten, het vrouwenbaadje der dienstbaarheid aan 't lijf, en naast je kris de wedoeng, het symbool der vernederendste slaafschheid .. .... en dat voor iemand op jouw jaren I O. ik kan 't niel langer aanzien, Pangéran Danoerëdjo ...• sta op, ik. de Kroonprins, verzoek het je, trek uit dat vrouwen-baadje of doe er je ambtsjas over heen ... en geef hier je wëdoeng ... .
Patih.
Maar prins. ik ....•.
Kroon p rin s.
Nogmaals, Danoerëdjo, ik verzoek het je.
Patih
(reikt aarzelend-eerbiedig zijn mC3 over).
Kroonprins
(hel mes bekijkend). En het dragen van dit wapen moet dan mij, den waarnemenden en toekomstigen Sultan, tevens tot bewijs strekken, dat de drager
deslewenschl zijn hals voor mij zal afsnijden 7 Wee.
verzekerd. dal ik oprechte Irouw ook weet Ie waardeeren zonder dit afzichtelijk zinnebeeld. Voor mij behoef je het dus niet langer hij je te dragen.
P atih (wemlrevend). Hoogheid ... .
Kroo n p ri ns.
En geloof jij nu waarlijk. dat er ooit een oogenblik kan komen in mijn leven, dat ik zoo'n bloedig orrer van een mijner trouwe dienaren zou kunnen eischen 'I Acht je mij daartoe in 8taal7 Antwoord, Danoerudjo.
Patih.
Hoogheid . . . .
Kroonprin~.
Antwoord, Danoercdjo.
Pa lih.
Neen, Hoogheid. u zult dal 'Zeker nooil vergen.
Kroonprins.
Welnu, dan is 't zelf in 't geheel niet noodig, dat het langer in je gordel steekt. (roept:) Prawiro I
(BedienJt Ver!chijnt).
Verbrand dit mes. Dadelijk.
(Bediende neemt het mes aan, snel af).
P a ti h.
Hoogh~id. vergeef . . . ik moet mij daartegen verzetten, uit eerbeid voor Toewan Soeltan ... ik ...
Kroon p rin s.
Wat? Jij je verzetten legen een daad van mij, de Kroonprins? 't Is ongehoord I
Patih.
Vergeef uw dienaar duizendmaal, Goesti Pangéran Adipati, maar de adat, die mij lief en heilig i~. de
"dat ... .... .
Kroon p rin s.
De adat, die ons allergrootste vijand IS.
Patih
(bijna huilend). 0, uw dienaar smeekt u om erbar ..
ming. Heer, verbrijzel het hart niet van een ouden .man. Geef hem zijn wMoeng terug. Liever snijdt hij oer zich hier voor uw oogen den hals mee af, dan te cedoogen dat .•.•.•
36
Kroonprins
Ongelukkige Danoercdjo, je bent wèl verblind
r P
a ti h(met stijgende verontwaardiging). U moogt dat niet doen, hoort u. u moogt niet tornen aan wat heilig at
hier in den Kraton ... neen ... neen ... . Kroon p rin s.
(in toorn). Hoe? Jij. Danoerudjo. wilt mg hier wellen stellen? Jij durft?
Patih.
Ja. uw dienaar durft. omdat u zich niet ontziet, iets in hem te breken, hierbinnen ... hier ... Gij wilt de adat vernietigen. Heer. doe 't niet, doe 't niet!
Allah zal er u voor straffen. want de adat is uit God ... Inplaats daarvan hebt u de hor mat in mij gedood ... Ik weet, Heer, dat ik zwaar schuldig ben, ik durfde tegen u, den toekomstigen Toewan Soeltan opstaan ... (ontroerd). Hier is mijn kris, Heer, ik ben niet langer waardig, te leven voor mijn ouden
"forst ...•.. neem mijn adem, Heer ..••. ik offer u ciien vrijwillia .. ···
Kroonprins
(afwijzend). Ik ben geen Heer over leven en dood van die mij dienen. Daarvoor heb ik mijn volk te lief.
Steek je kris weer in den gordel, Danoeredjo. Wij begrijpen elkander niet. Misschien is het voor jou al te laat. om mij te kunnen volgen. Jouw oogen zijn te laog al aan de duisternis gewend, dan dat het plotse-linge licht ze niet verblinden zou.
Je kunt gaan, Danoer":djo, en kom morgen terug.
dan zullen wij over de belangen van de bevolking spreken. Daartoe behoort een koel hoofd. en het mijne is misschien wat verhit vandaag.
P atih.
Dus de Goesti Pangéran Adipati Anom IS niet vertoornd op den ouden man?
Kroon p rin s.
Wel neen. trouwe dienaar. Integendeel. Ik verheuc me dat ik tenminste éénmaal in mijn leven heb gezien.
hoe jij jezelf kunt zIJn.
P atih.
Uw Hoogheid bedoelt ... ?
Kroonprins.
Zooeven, toen je je teg!n den toekomstigen Sultal\>
durfde verzetten. 't Is dus nog mogelijk, om door het panlaer van slaafschheid heen te dringen. Ik dank je,
Danoercdjo, ga en bedenk. dat een tevreden slaaf 'n ontaard mensch is.
(DanoerUjo af).
TWEEDE TOONEEL.
KroonprÎII5. Ra/oe.
(PrawÎro kondigt zwijgend. slechts met den duim achterwaarts wijzend de komst van de Ratoe aan. Joedho treedt haar tegemoet, maakt de sembah, wijst haar een zetel aan).
Kroonprins.
Ik dank u, dat u, gekomen bent, tboe. Ik had u verzocht mij te willen ontmoeten, omdat ik hoop het misverstand, dat tusschen u en mij dagelijks groeit, te kunnen wegnemen. Uw houding gisterenavond tegen, over de nieuwe onderwijzeres van mijn zusjes was zeer vijandig. Het meisje heeft toch niets misdaan?
Ratoe.
De vraag, die Pangéran Adipati Anom mij doet, is gevaarlijk te beantwoorden.
Kroonprins.
U kunl zoo vnJ mogelijk met mij spreken. Zonder openhartigheid is hel misverstand niet weg te nemen.
Waarom acht u de beanl woording gevaarlijk?
Ratoe.
Omdat hel meisje de bizondere bescherming van Panlléran Adipati Anom schijnt te ~enieten.
Kroonprins.
Dat IS zoo. Het meisje heeft niemand op de wereld.
Ratoe.
Er zijn wel meer jonge vrouwen, die geen naast-bestaanden hebben op de wereld.
Joedho.
Maar al die JonGe vrouwen zIJn niet al" deze jonse vrouW.
Ratoe.
Ik weet niets van haar dan dat zij niet in onze omgeving thuis hoort. Zij is van zeer hurgerlijke afkomst. Men bewijst haar te veel eer.
Joedho.
De ware adeldom schuilt niet in het bloed, IlJoe, maar in de ziel. En die adeldom is zeldzaam. Ik ken in onze kringen menschen van zuiveren adel, lboe, met 'n troebele zwarte ziel. Die zijn helaas niel zeldzaam. Indien dat dus alles is, wat u van het meisje weet. dan verzoek ik u haar niet vijandig te bejegenen.
Raloe.
Ik wenschte wel. dat Pangéran Adipati Anom ook zoo veel belang stelde in de vrouwen van zijn eigen atam en rang .... Ik, als Ratoe Kentjono zag gaarne, dat hij zich een gemalin koos. en ook de Sri Soeltan hoopt dit.
Kroon p rin s.
Ik
eerbiedig uw wensch en de hoop van den Sri Soeltan, maar er zijn andere zaken, die in het belang van ons volk v66rgaan. Ik heb groote plannen ...•Ratoe.
Ik heb ervan gehoord. ~aar de Pangéran Adipati Anom zal nog geduld moeten hebben. De Sri Soeltan leeft nog.
Kroon p rin s.
Gelukkig. ja. En mijn eerbied voor Zijn Hoogheid leeft mij de kracht om mij te beheerschen. anders ...•
Ratoe. Anders .?
Kroon p rin s.
Anders zou ik wel met één slag 'n einde willen maken aan de corruptie, aan df' intriges, aan hf't terrorisme van adat en hormat, aan al wat me hier tegenstaat in den Kraton.
Ratoe.
Maar met zulke denkbeelden kan de Pangéran Adipati Anom nooit een goed vorst zijn voor dit volk.
Hij zal het op den verkeerden weg brengen Daar zal ik mij tegen verzetten. al ben ik maar'n vrOU\{ ....
Kroon p rin 8.
Dat heeft u 10 stilte toch al gedaan.
Ratoe.
Dus de Pangéran Adipali Anom heeft 't gemerkt?
Kroonprins. Of ikl
r~ at 0 e.
Dan zal uwe Hoogheid ook wel weten, dat ik niet alleen sta. Dat de Sri Soeltan en al onze naaste bloed ..
verwanten uw plannen verschrikkelijk en uw beginselen verderfelijk vinden.
Kroon p rin s.
Dit weet ik. en het bewijst mij, dat ik het goede pad heb ingeslagen.
Ratoe.
Maar dat beteekent den ondergang van on8 geslacht.
dat is een schande voor het Soeltanaat.
Kroonprins.
Wel mogelijk, maar dan zal het tevens de dageraad van de vrijheid voor ons volk zijn.
Ratoe.
Ons volk I Wat gaat OllS de vrijheid van het vol~
aan. Het heeft geen vrijheid noodig. Hel is gelukkig in zijn dienstbaarheid, het verlangt niet8 liever dan zijn vorsten te eeren en te dienen ... .
Kroon p rin s.
Daarom lijdt het soms honger en wentelt het zich van armoe in het vuil. Daarom .groeien de ruggetjes van de kinderen scheef door het vrachten piekelen.
en gelijken de vrouwen op lasldieren ... . Ratoe.
Dit is eenmaal hun lot. Allah ... . J( r 0 0 n p rin s.
Kom Iboe, misbruik den naam van Allah niet.
Ra toe.
Allah beschikte aldus het leven van die mindere menschen.
Kroon p rin s.
Iboe. verspreek u niet.
Ratoe.
Ik weet, wat ik zeg.
Kroon p rin s.
Dan beschuldigt u mijn vader van al dat onrecht.
Ratoe.
De Kiahi Soeltan? Ik?
Kroon p r i 11 8.
Ja. De Kiahi Soeltan heet te zijn de schaduw van God op aarde. Indien 't dus Allah is, die het volk arm en dom houdt, dan zal zijn schaduw daaraan wel medeplichtig zijn.
R atoe
(ontsteld). Ik begin te gelooven, dat de gedachten van Panéran Adipati Anom zeer verward ... .
Kroon p rin s.
Och, als u 't denkt, moogt u ook gerust zeggen, dat ik waanzinnig ben. Hier in de kedaton verklaart men al gauw iemand voor gek, niet waar Iboe. als hij maar anders durft denken dan de verharde, Ir.ge-kankerde gedachten in ons vorstendommetje.
Rato e.
Pangéran Adipati Anom, u beleedigt mij, mij de Ratoe Kentjono. .. . U is nog geen Soeltan. bedenk
·4at wel.
Kroon p rin 8.
Neen, nog niet, maar ik hoop 't toch eenmaal te
"Worden.
Rat 0 e.
(dreigend). Wij z.ullen zien.
Kroon p rin 8.
0, niet om onder de gouden pajong te geuren met holle praal en leege pronk, niet om mijn tijd te verdoen aan hanengevechten en vrouwendans. niet om mijn volk te lJerooven van zijn mooiste dochters en ze op te lokken voor mijn lusten. niet om zijn beste zonen slavendiensten te laten doen in mijn Kraton.
Maar ik hoop 't eenmaal te worden, om door die vorstelijke macht mijn verdrukt volk te kunnen opheffen.
Ratoe
(boos). De zoon van mijn gemaal IS niet waard, dat de gouden pajong hem beschut.
Kroon p rin 8.
U heelt g~lijk Iboe. ik heb ook geen beschutting-Boodig, die een ander voor mij torsen moet.
Ratoe.
Waarom doet de Pangéran Adipati Anom dan niet' liever alstand van het Soeltanaat?
Kro on p ri n s.
Er zijn, die er naar hunkeren dat ik dat doen -zal. Maar ik doe '\ niet, omdat ik die vorstelijke waardigheid behoef, om voor mijn volk de bevrijder ie kunnen worden Negoro Joedho heet ik, Iboe. eD al kan ik 'looit worden de overwinnaar der wereld
- wat ik ook niet verlang - toch kan ik overwinnaar zijn op mijn gebied. Want daar schuilen mijn grootste vijanden. Me dunkt. dat behoef ik u niet te zeggen.
Ratoe.
We zullen zien.
Kroonprins.
Ik hoor de dreiging wel. Iboe, die trilt In uw .. tem.
Ratoe.
Dus de Pangéran Adipati Anom geeft den 8trijd .niet op?
Kroon p rin 8.
Mijn naam 19 Negoro Joedho. Ratoe Kentjono.
Ratoe.
Is dat Pangéran Anom's laatste woord?
Kroonprins.
Mijn laatste woord.
Ratoe.
Dan zal ik heengaan.
(af).
DERDE TOONEEL.
Akarli. Kroonprins.
Bediende kondigt Akarli aaT/. Kroonprins.
Wat Zie ik? Akarti. jij? Hier IR mIJn dalam? A ka rti
o
Pangéran Negoro Joedho. Akarti begrijpt uw verb~zing en zij biedt u haar verontschuldiging aan.Vergeef haar overmoed, om tot u te komen zonder hormat.
Kroo n prin8.
Sta op, Akarti, ik weet, dat jij niet bent als de andere Raden Adjcngs in onze familie. Je streven naar vooruitgang en ontwikkeling ken ik. ik kan dus
mee-~oelen den stlijd, dIen je hebt te strijden, want wie
Dat zal beiden geslachten in hun geestes-ontwikkeling en karaktervorming niet anders dan ten goede komen.
Kroonprins.
Omdat zij het verleden oproept in al z'n verschrik-kelijkheid. Weet je dan niet, dat mijn grootvader Maogkoe Almanloer een serimpie heeft laten wurgen, omdat ze 't waagde hem diezelfde woorden toe te voegen, die jij daareven sprak 7 En in dezen Kedaton, waar het overdag nog nacht kan zijn. is alles mogelijk.
Ahrti . .
'0 Serimpie gewurgd ... Hoe lang IS dat al Beleden P
Kroon p rin s.
Bijna honderd laar.
Ahrti.
(ge~xalteerd). Toen al sloegen de kleine, mooie vogels io de Sultanskooi zich de vleugels te pletter legen de tralies. uit wanhoop en verlangen naar de vrijheid 0, Allah I (bedekt het gelaat met de handen).
Kroonprins.
Kom, laten wij den moed niet verliezen. Heel in de verte zien wij het licht al dagen. Wie weet. hoe Ipoedig de tijd komt, dat ... .
VIERDE TOONEEL.
De vorigen. Een krankzinnige vrouw.
KraDkzinnige VlOUW.
(pa33eert op den achtergrond van recht3 naar linh, Joel/oos).
Hoort hoort, al wie hooren wil:
Dra
s~aat
van een het leven stil, Want van d'ouden waringinboom.Ginds aan des Kratons noorderzoom, Een tak vanzelf is afgevallen.
Dat zal rouw brengen aan ons allen Hoort hoort, hoort ... .
VIJFDE TOONEEL.
Akarti. Kroonprins.
Akarti.
(ge3chrokken). Allah I wie is dat 1 Kroon p rin 8.
Dat is de Waarheid. die voorhij gaat.
Altarti.
De Waarheid?
(Af).
Kroonprins.
Ja, ze noemen haar de krankzinnige vrouw. Zij ilJ;
de 8chrik van alle bewoners van den Kraton, omdat zij de eenige is, die de waarheid zegt. Sommigen.
beweren, dat het ongelukkige oudje in de verte nog een familielid moet zijn van den Sultan, maar verstooten ... ... .
A ka rti.
En waarom werd zij gek?
Kroon p rin 8.
Men vertelde mij, dat zij een fier en zelfstandig karakter had. Van hoogerhand werd haar, toen zij voor het huwelijk in aanmerking kwam, een man op-gedrongen, dien ze gewoonlijk volgens de adat eigenlijk nooit gezien had, en dus ook niet kende. Ze had een afkeer van zoo'n huwelijk, dat gesloten moest worden in het belang van anderen. Je begrijpt me. Zij trotseerde de bedreigingen van de hoogste machten in de familie~
en om het niet doorgaan van dat huwelijk voor den bruidegom en voor de wereld te motiveeren, heeft mel1 het flinke meisje gek gemaakt.
Akarti.
Gemáákt?
Kroon p rin s.
Ja. Haar zinnen getroubleerd.
Ak arti.
<0, Joedho, kan dat?
Kroon p rin s.
Ik kan merken, dat jij lang weggeweest bent, op kostschool in Batavia. Dat is gelukkig ook.
A kar t i.
Maar, waarom heeft u zich die arme ongelukkige vrouw niet aangetrokken? Dat zou net iets voor u zijn.
Kro 0 n p ri n s.
Haar verzorgen, voeden, kleed en ? Geloof JDij, ~ij
18 veel gelukkiger z66. De Waarheid moet men mèt oppoetsen, dan wordt ze onherkenbaar, Akarti.
Ak a rti.
Wat moet het heerlijk voor u wezen, als u eenmaal Sultan zult zijn, om hier ... .
Kroon p rin 8.
Stii, ga niet verder, Akarli, bedenk dat mijn vader, de Sultan nog leeft, en gunnen wij hem hel geluk van
, K .
zijn hooge jaren. Bovendien. de Ratoe enllono ..••
Akarti.
Verschilt in opvatting met u over alle dingen, zegt men. De Ratoe Kentjono begrijpt u niet, werkt u tegen.
(Prawiro brengt drankgerei).
Kroon p rin s.
Onvoorzichtige' Hier moog je niet hardop denken.
A karti.
Niets eens denken.
Kroonprins.
ZOO IS 't.
Akarti.
En toch, houd Akatti niet terug, Pangéran Negoro Jo~.dho, ~ij brandt van verlangen u te helpen in uw strijd. ZIJ wil zoo graag u bijstaan in uw streven Laat haar 't .. u zeggen in angst en b even voor uw ' welzl)n ... de Ratoe Kentjono heeft haar spionnen.
Kroon p rin s.
En met die wetenschap waag jij je hier in mijn c!alam, Akarti? Vrees je de straf, de schande niet 'I
Akarti.
Wie en wat zal zij vreezen, nu Akarli bij u 11, u, die het licht in den Kraton zijt?
Kroon p rin s.
T och zal men niets onbeproefd lalen, om dat licht te dooven. En het lichl zàl gedoofd worden Akarti, maar niet eer, dan nadat het zijn schijnsel geworpen heeft over al wat vermolmd en menschonteerend il.
Akarti.
0, als 't ooit eens zoover mocht komen, dat on.
volk de zegeningen kon beseffen van een gezellig.
intiem familieleven zooals dat onder andere volken bestaat I Ouders, die de opvoeding van de kinderen zelf ter hand nemen, broers en zusters, die samen opgroeien in hetzelfde huis, waar onderlinge liefde en karakterontwikkeling mogelijk zijn I
Kroonprins.
Vaders, die een gee8telijk geluk voor hun dochter hooger stellen dan een materieele welvaart.
(een lichte duizeling o'IJervalt hem).
Akarti.
Moeders, die zich niet door instinct, maar door liefde laten leiden bij de verzorging van 't kind ..•• ,
(ziet de duizeling, Waarmee Joedho te kampen heeft).
Mijn god, Joedho, wat ziet u blee~, wat scheelt u, voelt u zich ziek 7
Kroonprins.
Neen, Akarti, niets ... 'n lichte duizeling •....
en wat pijn inwendig .. ... 't is bijna weer voorbij ..
Akarti.
Hoe komt dat zoo opeens 7 Kroon p rin s.
I~ weet 't niet. Ik heb 't de laatste dagen dikwijls na het drinken ... En toch, wat ik drink is heel onschuldig ... citroen water. Ik zal 'res met den dokter over spreken.
Akarti.
Doe dat Joedho, dan is Akarli gerust. Beloof u "
me? Beloof u 't?
Kroon p rin s.
'e bent 'n beste meid, hoor. Maar luister eens.
Ik wil je niet wegjagen, maar het is tijd voor je om heen te gaan De boomen van 't erf hebben op ieder blad 'n oog, bedenk dat. Ik hoor iemand naderen ....
Ga ... .
A karti.
Mag ik weer eens terugkomen? En IS de duizeling van zooeven heelemaal over?
Kroonpriol.
Ja. Maar ga nu.
(Akarti af).
ZESDE TOONEEL.
/oedho. De krankzinnige vrouW.
Krankzinnige vrouw.
(terugkomend van den tegeno~ergeste'den kant, als tevoren) Hoort, hoort, al wie maar hooren wil:
Daar ,taat van een het leven stil, Want van d'ouden waringinboom, Ginds aan des Kraton noorderzoom, Een tak vanzelf is afgevallen.
Dat zal rouw brengen aan ons allen I Hoort, hoort, hoort ... .
(Af).
ZEVENDE TOONEEL.
Hoofdman !lan de wacht. Kroonprins.
Hoofdman
(!lerschünt, de sembah makend, linies op den achtergrond).
Kroonprins.
Nader. Wal is er?
Hoofdman.
Hel is mijn plichl, den Goesli Pangéran Adlpali Anom te berichten, dat er in den afgeloopen nacht een misdrijf is gepleegd binnen de muren van den dalam.
Kroon p rin s.
Welk dan?
Hoofd man.
Hel is aan een der danseressen van Toewan Soeltao gelukt, vannacht uil het vrouwen verblijf te ontvluchten.
Hel is aan een der danseressen van Toewan Soeltao gelukt, vannacht uil het vrouwen verblijf te ontvluchten.