door Luc Indestege Lid van de Academie
V. Geschiedenis van het Hs.:
1. Tabellen van alfabetisch geordende recepten, met verwijzing naar de bladzijde(n)
van het Hs. waar ze in extenso meegedeeld worden, afgewisseld met beschrijvingen van ziekteverschijnselen, afzonderlijk genummerd van fol. ix tot xxviii (inbegrepen). Dit deel van het Hs. is geschreven in twee kolommen en valt op door het overvloedig gebruik van rode inkt.
Dit inleidend deel, waarvan - zoals reeds gezegd - het eerste katern verdwenen is, omvatte oorspronkelijk vijf ‘taeffels’.
Incip. (imperf.):
Van fisulen in licio cxciii Van fistulen in serpentaria ccxlvi
Van fistulen in roris marini zoect bij desen ghetalen cclix. xxv
Wat van de eerste tabel bewaard bleef, eindigt op fol. ixr(2okolom). Daarop volgt: Dese taeffel leert nu voert
medicina die behoert ten leden die houden inne
die geeste ende die .v. sinne van elken zaken die vm deert zoeket als v die taeffel leert van verwoeden hoeft zuere(9)
zoect in aloe lix
enz.
Deze tweede tabel loopt door tot fol. xiijr(1okolom). Daarop volgt de derde tabel: Die darde taeffel volghet nu
die wisinghe doet seg ic v van medicinen der lede
die voedinghe doen der menschlichede
enz.
De derde tabel eindigt op fol. xixv(1okolom). De vierde tabel begint als volgt: Die vierde taeffel als ghy hoert
wiset nu die ziecten voert die in dit boec beschreuen staen die ten leden der naturen gaen welke lede winnen voert(10)
als tot heymelichede der naturen behoert
De vierde tabel eindigt op fol. xxvr(2okolom) met de rubriek: ‘Die vierde taeffel ende hijr te steden’, gevolgd door het begin van de vijfde tabel:
die vijfte beghinnet die reden Nv hebic mitter hulpe gods volbracht die vier taeffellen na mire macht Als icse mit herten had viseert Die vijfte taefel hier nu leert van cortsen mit haren ghesellen die den mensche diicke quellen
Wat daer af in desen bueke staet bescreuen wildijt vinden soe gaet soeken na desen getale
soe vindijt cortelic alte male
Deze vijfde en laatste tabel eindigt op fol. xxviiiv:
Expl. hic est finis tabularum
Diis argherverte (?) scriptorem noscis aperte Pro tanto pretio numquam plus scribere volo.
Vóór deze drie regels werd een recept ingevoegd tegen die ‘qualicken hoert’, blijkbaar om de overblijvende vrije ruimte te vullen.
In elk van de tabellen komen ook beschrijvingen voor van ziekteverschijnselen (steeds in rubriek) en ook enkele recepten. Een paar uittreksels mogen hier als illustratie volgen:
(9) verwoeden hoeft zuere: razende hoofdpijn.
(fol. xiir) Asma is ene ziecte ende al die dese ziecte hebben die heyten asmatici ende hoesten altoes ende moghen qualiken ende mit groten pinen rasanen(11)
recht als die ghene die zere heft ghelopen ende als hy leghet opden rugghe ende als hy sit soe heuet hijt best desen dranc sal hy drincken nemet...
(fol. xxviv) Tgheghens die cotidiana dats die daghelix cortse (fol. xxviir) heuet die zieke te vele bloeds soe sal hy laten anden rechteren arm ende daer na die materia te verduwene in couder tijt mit oximel diureticum(12)
in heter tijt mit oxisaccra(13)
mit water ghemenghet daer in ghesoden is venkel zaed ende petercelien zaed ende daer na purgiert mit benedicta(14)
. Men salse sachtelike stouen mit water daer in ghesoden venkel(15)
petercelie(16)
alsene(17)
ende mente(18)
ende alse die zieke ghestouet is soe sal men hem gheuen auream alexandrinam(19)
mit lauwen wine die sere si ghetempert mit borne ende en vergaet die cortse also niet soe sal hem gheuen musa enea(20)
ende aurea alexandrina euen vele is die tijt vanden iare cout soe mach hy wel eten hoeckiin vleysch(21)
jonghe hoenre ende drinken mengheden wiin is die thijt heet soe moet hy vm wachten van dusghedaenre spise ende dranke ende sonderlinghe is die zieke jonc ende si dat zake dat hy zere cranc si echter men sal nemen die middelste scortse vanden vleder(22)
of van adic(22bis)
ende temperent mit water ende gheuent den zieken des morghens nuchteren te drinken hier af sal hy spuwen hebben siit quaet in die maghe.
2. Een compilatiewerk, in het Hs. zelf genoemd (zie explicit): ‘die mynste summa
meyster rogiers gheordineert op Antidotario’. In feite lijkt het een samenvoeging te zijn van het Antidotarium van Nicolaus, dat geschreven werd tussen 1270 en 1290, vermengd met gedeelten uit
(11) rasanen: uit het verband blijkt de betekenis te zijn: ademen; het woord komt in het Mnl.
Wdb. niet voor.
(12) oximel diureticum: een mengsel van azijn, honig en water.
(13) oxisaccra: lees oxisaccarum; stroop bereid uit azijn, granaatappelsap en suiker.
(14) benedicta: dikwijls nagelkruid, benediktenkruid, in het Latijn ook wel gariofilata genoemd
(Geum urbanum L.), doch in dit Hs. steeds het samengesteld geneesmiddel met hermodactilus, herfsttijloos (Colchicum autumnale L.) als hoofdbestanddeel.
(15) venkel: venkel (Foeniculum officinale All.).
(16) petercelie: peterselie (Petroselinum sativum Hoffm.).
(17) alsene: alsem (Artemisia absinthium L.).
(18) mente: muntkruid (een van de soorten van het geslacht Mentha).
(19) aurea alexandrina: een recept waarvan de uitvinding toegeschreven werd aan Alexander en
dat de reputatie had zo edel als goud te zijn.
(20) musa enea: een opiate waarvan de bereiding beschreven wordt in het Antidot. Nicolaï (Cf.
W.S. Van den Berg, Eene Middelnederlandsche vertaling van het Antidotarium Nicolaï (Leiden, 1917), pp. 92-93.
(21) hoeckiin vleysch: vlees van een bok of een geit.
(22) vleder: vlier (Sambucus nigra L.).
de Practica Medicina van Rogerius van Salerno, ook soms R. Parmensis genoemd, delen uit het Liber de simplici medicina van Platearius (zie ook verder) en wellicht nog andere werken, zoals het bekende werk van Macer Floridus, De Viribus
Herbarum, een gedicht uit de 11eeeuw in hexameters, met 65 hoofdstukjes over
planten, gevolgd door 12 hoofdstukjes over specerijen.
In de vorm zoals het werk in dit Hs. voorkomt, hebben we het nergens anders aangetroffen. Dit traktaat omvat 103 folio's genummerd van i tot ciii.
Incip. Hier beghinnet Antidotarius syne bedyedinghe ende syne ordineringhe alsen
nycolaus(23)
maecten. (in rubriek)
Auicenna seyt in zinen eersten boeke dat die practica int beghin ten eersten wort ghedeelt in twen als in onthoudinghe der ghesontheyt ende in cureringhe der ziecheyden van te behoudene die ghesontheyde en is hier nu te tyde niet te sprekenne Mer die cureringhe der ziecheyden wort ghedeelt of menichfoldich ghemak[et] want somighe practica der cureringhe is ghedeelt of ghemaket menigher hande nader manieren der ziecheden zom is ghedeelt of menigherhande ghemaket vander medicinen weghen.
§ Van der ziecheyde weghen wort die practica der cureringhe menigherhande ghemaket alst openbare is dat men inder ziecheden werken menigherhande medicina maket als som heyt zom droghe zom cout zom vochtich. § Vander medicinen weghen wort oec menichfoldich ghemaket die practica der cureringhe want som sint simpel medicinen zom vergadert. § Mer die simpel medicinen van haren diuersen werken warden si menigherhande bescreuen Want som spreken die boeke van simplen medicinen int ghemene som in sonderliker practica In ghemeenre practica seyt galienus die meyster in sinen bůeke van den simplen medicinen in sonderlingher practica als circa instans dat bůec leert ende als auicenna leert ende ander bůeke deser ghelike. § Die verghaderde medicinen sin menigherhande die zom bescreuen staen in antidotario rasis die meysters ende in auicenna ende in antidotario nycolay van wilke wy nu menen te leren. § Mer ghy selt wethen dat zomighe medicinen warden ghenomen van dyeren som van ghetalen(24)
som [van] cruden ende bomen die vter eerden wassen. Van dyeren werden die(25)
medicinen menigherhande ghenomen want zomighe medicinen warden ghenomen van delen des dyers als van cullen des beuers(26)
die men castorium nomet des ghelike nemet men medicinen van delen der dyere als vander leuer vander milte ende vander galle ende aldus vanden anderen. Voert van oueruloedicheyt warden medicinen ghenomen menigherhande maniere mer die oueruloedichede siin twyerhande want daer sijn oueruloedichede der
(23) Na nycolaus werd het woord seyt doorstreept.
(24) ghetalen: lees metalen.
(25) Na die staat in het Hs. menigher doorstreept.
(26) cullen des beuers: bedoeld is de afscheiding uit de perianale klieren van de bever (castor),
ouerbleyuinghe ende oueruloedichede der onreynichede Vander oueruloedichede der ouerbleyuinghe warden medicinen ghenomen als van melke ende van
oueruloedicheyde der onreynichede warden medicinen ghenomen als van drecke ende der materien ende aldus vanden anderen Oec warden medicinen ghenomen van ghetalen(27)
als is gout (fol. iv) ende siluer...
Dit citaat werd met opzet tamelijk uitvoerig gegeven om een eventuele preciezere identifikatie mogelijk te maken.
Explicit:
Van euforbium (rubriek) Euforbium is heet ende droghe inden vierden grade ende driuet vt dat water ydropicorum(28)
ende die groue humoren waer omme mens nemen sal vanden besten dele ere . . al tot haren vierendele(29)
ende alsmen zůeket syne verrichtinghe men weder drucket(29bis)
mit oly van zueten amandellen ende mit dragaganto(30)
als ment dar op sprenghet.
Hier is vt mynste summa meyster rogiers gheordineert op Antidotario Deo Gratias.