Solidariteit en gemeenschapsvorming

We hebben aan de hand van Putnam (1993) en Klamer (2011) gezien dat gemeenschapsvorming bonding, bridging en linking vraagt. Klamer legt uit dat oikos andere waarden en een andere dynamiek kent dan markt en overheid. Tonkens heeft laten zien dat burgerinitiatieven altijd een product zijn van interactie. Het is dus niet de vraag hoe de overheid zich zo snel mogelijk kan terugtrekken, maar hoe de interactie tussen burgers en bestuur het best gestalte kan krijgen. Daarbij is burgerschap vooral een moreel- emotionele praktijk. Wat burgers vinden dat hun rechten en plichten zijn en wat ze vinden dat ze van andere burgers en instituties mogen verwachten, is niet afhankelijk van kosten-batenanalyses maar van moreel geladen emoties, die vaak draaien om erkenning en miskenning.

Politiek en beleid blijken daar nog onvoldoende rekening mee te houden en blijken slechts gericht op sociale participatie, veelal functioneel, als een semi-professional. Politieke participatie en zeggenschap zijn buiten beeld en dat versterkt het gevoel van miskenning. Door dit democratisch gat in de participatiesamenleving krijgt de dominante politieke visie op de participatiesamenleving weinig weerwoord en bestaat het risico dat zij niet op de praktijk aansluit. De overheid plaatst zich teveel tegenover burgers en grijpt in op de privésfeer door maatschappelijke initiatieven te

verwachten en deze functioneel, semi-professioneel te kaderen. Daarmee demotiveert ze maatschappelijke initiatieven en verdringt ze het betekenisvolle private karakter. Terwijl maatschappelijke initiatieven, ook in de sfeer van de pedagogische civil society, zo waardevol kunnen zijn. In plaats van de gehanteerde tegenstelling tussen enerzijds terughoudendheid betrachten en anderzijds betrokkenheid tonen zou de overheid er verstandig aan doen solidariteit met opvoedpraktijken centraal te stellen. Ik herhaal wat Baartman (2013:8) hierover heeft gezegd: Maar eigen kracht en gezinsbehoud doen de pendel teveel uitslaan richting overschatten van ouders en onderschatten van onveiligheid, terwijl aan de andere kant daadkracht en lijfsbehoud de pendel teveel laten uitslaan richting onderschatting van ouders en overschatting van onveiligheid. Ik zie maar één manier om hem in het veilige midden te houden, en dat is door er het gewicht van solidariteit met de ouders aan te hangen. En ook al blijft de pendel bewegen, het gewicht van die solidariteit kan rust geven op de werkvloer en rust in het beleid. Solidariteit wijst op engagement met iemand, of met een groep, die tegen de verdrukking in iets moet klaarspelen, in moeilijke situaties zijn werk moet doen en voor wie er weinig of geen mogelijkheden zijn zich aan die situatie te ontrekken. Wat recente cijfers over kindermishandeling laten zien, is dat goede en veilige

Ouderschap en Opvoederschap. Gezinsopvoeding of Staatsopvoeding? Pagina 76

is, is een onmogelijke opgave (idem). Ook met een ouder bij wie een kind onveilig is kan men zich solidair weten, en wel door in de zorg voor de veiligheid van het kind te laten doorklinken dat je ook met die ouder te doen hebt. Ook die ouder heeft ooit met hoge verwachtingen een geboortekaartje gestuurd en is er vol goede bedoelingen aan begonnen (idem). Wie de veiligheid van het kind niet centraal stelt bewijst de ouders een slechte dienst.

Deze redenering wordt ondersteund door het Internationaal Verdrag voor de Rechten van het Kind waarin is bepaald dat de overheid ouders passende bijstand moet verlenen bij het vervullen van hun ouderlijke taak. Solidariteit hoort de grondtoon te zijn in alles wat de overheid produceert aan beleidsnota’s en memories van toelichting, ook, of juist dan, als het over ouders gaat die meer dan gewone steun nodig hebben.

Dit plaatst de transitie naar gemeenten in een bepaald licht. De Jeugdwet (2014) geeft aan dat ouders en jeugdigen eerstverantwoordelijk zijn. Zij zijn het vertrekpunt van de hulp en

ondersteuning en coördineren hun eigen (hulpverlenings)proces aldus de Memorie van Toelichting (pag. 17). Het begrip Eigen Kracht komt in de Memorie maar liefst drieënveertig keer voor.

Wantrouwen tegenover ouders is onverenigbaar met het uitgangspunt van de eigen kracht van de jeugdige en zijn ouders (pag. 15). En dit uitgangspunt, vertrouwen op de eigen kracht van ouders, is weer onverenigbaar met een wantrouwen tegen professionals die zich uit in regelzucht en regeldruk. Hoe sterker de politiek en de overheid gevoelens van onzekerheid en angst om te falen

aanwakkeren, hoe meer ze zichzelf in de weg zit bij het aansturen op eigen kracht. Dat geldt zowel de gezinnen als de professionals.

Solidariteit is een belangrijk vertrekpunt en het is van belang dat dit in de samenwerking tussen overheid, burgers en markt zichtbaar is. Een belangrijk aandachtspunt is de vraag hoe de overheid binnen het vertrekpunt solidariteit toch haar verantwoordelijkheid kan nemen en zo nodig kan ingrijpen. Tenslotte hebben we gezien dat het grootbrengen van kinderen zeer complex is en risico’s voor het kind en voor de samenleving in zich heeft. Een overdaad aan richtlijnen en protocollen zoals we die nu kennen helpt daar niet bij. Daarmee wordt voorgeschreven wat te doen en zijn burgers en professionals slechts uitvoerders van overheidsbeleid. De overheid zou zich kunnen beperken tot de juiste stopregels waarmee ze aangeeft wat ze niet wil dat gebeurt. Daarmee wordt niet voorgeschreven wat te doen, maar worden slechts de grenzen aangegeven van het speelveld. Daarmee toont zij meer respect en erkenning voor de complexe en verantwoordelijke taak die gezinnen en professionals hebben en voor het feit dat zij dagelijks situationeel belangrijke keuzen en beslissingen moeten nemen.

De huidige positionering van de overheid, waarin zij positie kiest in afstand betrachten óf

betrokkenheid tonen, zorgt er voor dat zij, ondanks haar basisvisie dat zij afstand moet betrachten, tenzij, vanwege de complexe en risicovolle opvoedpraktijk, vindt dat zij niet anders kan handelen dan vanuit betrokkenheid. In hoofdstuk vijf is dit nadrukkelijk aangetoond. Doordat de overheid

Ouderschap en Opvoederschap. Gezinsopvoeding of Staatsopvoeding? Pagina 77

zich zo op afstand van de gezinnen heeft geplaatst kan ze niet anders dan heel veel betrokkenheid tonen. Deze wordt als bemoeienis ervaren.

De basisvisie om meer ruimte, eigen verantwoordelijkheid en zelfredzaamheid te geven en te verwachten verandert niets aan de basisvisie van de overheid. In tegendeel, deze wordt nog eens versterkt. Dat betekent dat de overheid een andere manier zal moeten vinden om met burgers en professionals in contact te staan. Door opvoederschap en actief burgerschap als sociale constructen te zien waarover regelmatig moet worden afgestemd en als vaardigheden die niet iedereen zomaar en vanzelf bezit, ook de overheid niet, biedt een leerproces een goede procesvorm om overheid, gezinnen en professionals met elkaar te verbinden op ondersteuning bij de opvoeding van kinderen die bijdraagt aan wenselijke opvoeding.