5. Een smart aanbeveling
5.3 Smart-court
Smart contracts bieden enorm veel potentie voor de toekomst, zolang deze niet teveel beperkt worden door de juridische remedies in het contractenrecht. Een decentrale wereld waarin juridische interventie onmogelijk is, is onwenselijk gezien het feit dat elke contractspartij behoefte heeft zich van de nadelige gevolgen te bevrijden indien sprake is van een vernietigingsgrond. Idealiter wordt het mogelijk dat een smart-court, middels een oracle, kan interveniëren in het smart contract.163 Vergelijk bijvoorbeeld de digitale geschilbeslechting die zich reeds op diverse terreinen en niveaus voordoen. Denk bijvoorbeeld aan ADR-richtlijn voor alternatieve geschilbeslechting van consumentengeschillen en de ODR-verordening betreffende online dispute resolution geschillen.164 In Nederland is het tegenwoordig al mogelijk om digitaal te procederen en is de ‘eKantonrechter’ al sinds 2014 een nieuwe begrip binnen de rechtspraak.165 Naast de initiatieven op wetgevingsgebied zijn er ook particuliere 161 Hijma 1988, p. 194. 162 Vgl. Rodriques Lopes 2017, p. 61-60. 163
Rikken e.a., Dutch Blockchain Group 2017, p. 18 en 21. 164
Santing-Wubs, in: Digitaal Privaatrecht 2014, p. 87-88. 165
initiatieven ontstaan: de e-Court. Arbitrage is hierbij het uitgangspunt.166 Professionele partijen, waaronder ook de Blockchaingemeenschap, kunnen contractueel afspreken geschillen voor te leggen aan dergelijke instanties. In de literatuur wordt reeds gepleit voor een intra-blockchain dispute resolution, die wel de mogelijkheid heeft transacties op decentraal niveau terug te draaien.167
Op een permissioned blockchain kunnen wellicht exclusieve rechten aan smart-courts toegekend worden, zodat rechterlijke uitspraken door smart-courts op de blockchain kunnen worden toegevoegd zonder dat daarvoor consensus vereist is. Dit kan bijvoorbeeld door het uploaden van een uitspraak in het smart contract, zodat op basis van dergelijke input vernietiging (met terugwerkende kracht) plaatsvindt.168 Het toevoegen van rechterlijke uitspraken is vergelijkbaar met de inschrijfbare feiten ex art. 3:17 BW, wat bijdraagt aan de rechtszekerheid ten aanzien van eigendomsrechten.
5.4 De ‘digitale zaak’
De Asset-backed tokens vertegenwoordigen een bepaalde asset of eigendomsrecht en zijn equivalent aan digitale waardebon of waardepapieren. De Asset-backed tokens kunnen het onderliggende eigendom representeren, waar de rechthebbende aanspraak op kan maken.169 Verschillende assets kunnen gerepresenteerd worden, waaronder fysieke zaken zoals vastgoedobjecten of auto’s, maar ook aandelen aan toonder. Vooral gevallen waarin de Asset- backed token fungeert als daadwerkelijke zaak waarvan de eigenaar rechthebbende is, verdient het aanbeveling de token als ‘digitale zaak’ op te nemen in het BW. Bovendien is het wenselijk dat ook cryptocurrencies als zaak worden aangeduid. Smart contracts zijn namelijk – vooralsnog – ruilovereenkomsten170: “waarbij partijen zich verbinden elkaar over en weer een zaak in plaats van een andere te geven”.171 Een dergelijke bepaling kan gerealiseerd worden door het opnemen van een art. 3:2b in het BW, waarin Asset-backed tokens en cryptocurrencies gelijk gesteld worden met een zaak zodat deze voor revindicatie vatbaar zijn. Smart-courts dienen als interveniërende partij revindicatie mogelijk te maken.
166
Zie hierover: www.e-court.nl (geraadpleegd op 26 juli 2018). 167
Kaal & Calcaterra, 73 Bus.Law.109, p. 2.c. 168
Vgl. de inschrijfbare feiten ex. art. 3:17 BW. 169
C.P.N. Darren, ‘Wat zijn Cryptocurrency tokens’, Blockchain uitgelegd (online, datum onbekend, geraadpleegd op 17 juli 2018 via https://www.uitlegblockchain.nl/cryptocurrency-tokens/).
170
Zie ook par. 3.2.4. 171
5.5 Conclusie
Dit hoofdstuk heeft een drietal aanbevelingen besproken. Het toekennen van de zakelijke werking is cruciaal, opdat de contractspartij die een beroep doet op vernietiging de bescherming krijgt die art. 3:53 BW beoogt te bieden. Toekenning kan reeds plaatsvinden door een rechtsvormende uitspraak of door een verduidelijking in de wet aan te brengen. Idealiter wordt een smart-court in het leven geroepen die, als oracle, de exclusieve bevoegdheid verkrijgt om te interveniëren in het smart contract. Deze rechterlijke instantie zou als oracle input kunnen geven aan het smart contract, bijvoorbeeld door het uploaden van een rechterlijke uitspraak, die inzichtelijk is voor de gehele Blockchaingemeenschap. De smart-court zou ook de bevoegdheid moeten krijgen om transacties terug te draaien, zodat uitvoering kan worden gegeven aan de ongedaanmakingsverplichtingen die ontstaan op basis van onverschuldigde betaling alsmede de revindicatie. Tot slot is bepleit om de Asset-backed tokens en de cryptocurrencies als ‘digitale zaak’ aan te merken, zodat deze gelijkgesteld worden met art. 3:2 BW.
6. Conclusie
edd00876b78127716ff767911f9248e57b417140172
De komst van smart contracts hebben tot veel discussies gezorgd en een verscheidenheid aan vragen opgeroepen. Zijn smart contracts wel juridische overeenkomsten? Kan op smart contracts het vermogensrecht en het goederenrecht in volle omvang worden toegepast?
Smart contracts zijn toepassingen die op een blockchain worden geprogrammeerd. Blockchain is een soort database waarin transacties onweerlegbaar worden geregistreerd. Partijen kunnen hun overeengekomen afspraken verdisconteren in een code – het smart contract – en vervolgens (laten) programmeren op een blockchain.
Besproken is dat smart contracts vallen binnen de doctrine van het Nederlands privaatrecht doordat de overeenkomst reeds tot stand komt door een meeting of minds. In enkele gevallen is het ook mogelijk dat smart contracts als een elektronische overeenkomst worden gekwalificeerd, bijvoorbeeld omdat het smart contract wordt gesloten via een app. Zodoende is een smart contract een juridische overeenkomst krachtens art. 6:213 BW.
Juridische overeenkomsten zijn afdwingbaar en zo ook aantastbaar, zoals in geval van vernietiging. Door vernietiging van het smart contract ontstaan ongedaanmakingsverplichtingen ten aanzien van de prestaties, die (achteraf) onverschuldigd zijn verricht ex. artt. 3:53 lid 1 en 6:203 BW. Uit dit onderzoek is gebleken dat eventualiteiten die een grondslag voor vernietiging opleveren niet kunnen worden geprogrammeerd, omdat de vernietigingsgrondslagen onderhevig zijn aan de subjectieve beoordeling van een rechterlijke instantie. Bovendien is het voldoen aan de ongedaanmakingsverplichting(en) buiten de blockchain om niet wenselijk, omdat hiermee afbreuk wordt gedaan aan de toegevoegde waarde van smart contracts. Er ontstaat immers een discrepantie tussen de Blockchain-werkelijkheid en de Rechtswerkelijkheid. Dit is onwenselijk aangezien de registratie op blockchain juist duidelijkheid dient te verschaffen wie welke (eigendoms-) rechten heeft. Verder is gebleken dat het uitvoeren van een retro-overdracht niet tot nietigheid leidt, omdat de transactie niet kan worden gewist uit de blockchain en volgens de blockchain altijd een geldige eigendomsoverdracht heeft plaatsgevonden.
De feitelijke gevolgen van een uitgevoerd smart contract – waaronder de eigendomsoverdracht – kunnen weliswaar met behulp van een fork teruggedraaid worden, echter is dit bezwaarlijk of zelfs onmogelijk. Het gaat hierbij om verplichting tot ongedaanmaking van de verrichte prestaties op grond van onverschuldigde betaling. Enerzijds
172
bezwaarlijk omdat hiervoor consensus van de deelnemers in de blockchain is vereist. Anderzijds onmogelijk omdat een fork niet in altijd nietigheid bewerkstelligt, indien de blockchain met de inmiddels vernietigde transactie blijft bestaan. Het vernietigen van een smart contract met terugwerkende kracht is aldus een utopie. De consequentie van bezwaarlijke ongedaanmaking is dat de terugwerkende kracht moet worden ontzegd en een geldelijke vergoeding hiervoor in de plaats komt. Gevallen waarin het onmogelijk is om aan de ongedaanmakingsverplichting te voldoen, leveren een tekortkoming van de verbintenis uit onverschuldigde betaling op. Zodoende heeft dit tot gevolg dat er een vordering tot schadevergoeding, bijvoorbeeld in natura in de vorm van een retro-overdracht, kan worden ingesteld. Bij zowel bezwaarlijke als onmogelijke ongedaanmaking kan het risico op faillissement van de verkrijger parten spelen.
Het ontvallen van de terugwerkende kracht is onwenselijk, daarom is geadviseerd dat de terugwerkende kracht gesplitst dient te worden van de zakelijke werking of deze werking achteraf toe te kennen. Hiervoor is een bepaling in de wet vereist of een rechtsvormende uitspraak die onderbouwt dat aan vernietiging van het smart contract alsnog zakelijke werking toekomt. Verder is geadviseerd dat een rechterlijke instantie – als oracle – de mogelijkheid moet krijgen om te interveniëren in het smart contract. Dit kan door een smart-court in het leven te roepen. Het behoeft ook nog aanbeveling om Asset-backed tokens en cryptocurrencies als ‘digitale zaak’ aan te wijzen. Hiervoor dient een bepaling opgenomen te worden in het BW. Na vernietiging kunnen Asset-backed tokens en cryptocurrencies gerevindiceerd worden door de vervreemder, eventueel op laste en met behulp van de smart- court.
Aldus kan worden geconcludeerd dat ons BW nog niet ‘smart’ genoeg is, omdat het contractenrecht niet in volle omvang op smart contracts toegepast kan worden. De hypothese komt voor een groot deel overeen met deze conclusie. De inleiding begon met de vraag: “Will
smart contracts finally rid the world of lawyers?”. Voorlopig zijn smart contracts nog niet
van juristen af, maar liggen er juist nieuwe uitdagingen in het verschiet. De botsende paradigma’s gaan nog tot vele interessante juridische vraagstukken en onderzoeken leiden, kortom: een Walhalla voor de jurist van de toekomst.
7. Literatuurlijst
Jurisprudentie
HR 28 maart 2008, ECLI:NL:HR:2008:BC2837, NJ 2009/578, m.nt. J. Hijma (Dexia/Van
Tuijl c.s.)
Rb. Overijssel 14 mei 2014, ECLI:NL:RBOVE:2014:2667
Hof Arnhem-Leeuwarden 31 mei 2016, ECLI:NL:GHARL:2016:4219 Rb. Midden-Nederland 7 december 2017, ECLI:NL:RBMNE:2017:6646
Rb. Amsterdam 14 februari 2018, ECLI:NL:RBAMS:2018:869 (Koinz Trading)
Artikelen
De Backer & De Boe, Computerrecht 2017/252
A. de Backer & V. de Boe., ‘Smart contracts in de financiële sector: grote veranderingen en regulatoire uitdagingen, Computerrecht 2017/252.
Baukema, TFR 2013/12
J. Baukema, ‘Bitcoin: een (ongereguleerd) betaalmiddel van de toekomst?’, TFR 2013/12.
Bierens, Ondernemingsrecht 2014/25
B. Bierens, ‘Tijdelijke waanzin of blijvende waarde?: Enkele juridische kanttekeningen bij de virtuele munt bitcoin’, Ondernemingsrecht 2014/25.
Van Eersel & Van den Bergh, FRP 2017/457
M. van Eersel & T. van den Bergh, ‘Blockchain en smart contracts: toegang tot een reeks van slimme dingen’, FRP 2017/457.
Giancaspro Computer Law & Security Review 2017/33
M. Giancaspro, ‘Is a ‘smart contract’ really a smart idea? Insights from a legal perspective’,
Computer Law & Security Review 2017/33, p. 825-835.
Hartkamp, WPNR 1991/6030
Hijma & Olthof, WPNR 1982/5605
Jac. Hijma en M.M. Olthof, 'Terugwerkende kracht, causaal stelsel en zakelijke werking in het Nieuw Burgerlijk Wetboek', WPNR 1982/5606, p. 273-275.
Van Inge & Smits, TvCu 2018/01
I. van Inge & W.J. Smits, ‘Het faillissementsbeslag en de nieuwe wereldorde’, TvCu 2018/01.
De Jonghe & Laan, Computerrecht 2017/251
D. de Jonghe & V.I. Laan, ‘Blockchain en de realiteit’, Computerrecht 2017/251.
Kaal & Calcaterra, 73 Bus. Law. 109 2017
W.A. Kaal & C. Calcaterra, ‘Crypto Transaction Dispute Resolution’, 73 Bus. Law. 109 2017.
Koster, Ondernemingsrecht 2018/24
H. Koster, ‘Blockchain, cryto finance en robotisering in het ondernemingsrecht’,
Ondernemingsrecht 2018/24.
Linnemann, Computerrecht 2016/218
J. Linnemann, ‘Juridische aspecten van (toepassingen van) blockchain’, Computerrecht 2016/218.
Van Os, TBR 2017/140
V.H.M. van Os, ‘The Emperor’s New Clothes: Smartcities, smarter contracts & smartest decisions’, TBR 2017/140.
Prins, NJB 2016/1941
C. Prins, ‘De Blockchain: uitdaging voor het recht’, NJB 2016/1941.
Rank, AA 20150177
P. Rank, ‘Betaling in bitcoins: geld of ruilmiddel, betaling of inbetalinggeving?’, AA 20150177.
Savelyev, Information & Communications Technology Law 2017/26 no. 2
A. Savelyev, ‘Contract law 2.0: ‘Smart’ contracts as the beginning of the end of classic contract law’, Information & Communications Technology Law, 2017 vol. 26, no. 2, 116–134, DOI: 10.1080/13600834.2017.1301036.
Schmaal & Van Genuchten, TvI 2017/1
J.B. Schmaal & E.M. van Genuchten, ‘Smart Contracts en de Haviltex-norm’, Tijdschrift voor
Internetrecht 2017/1, p. 12-17.
Schuringa, Computerrecht 2017/254
H. Schuringa, ‘Enkele civielrechtelijke aspecten van blockchain’, Computerrecht 2017/254.
Stroucken, VCFC 2017/3
F. Stroucken, ‘Gaat blockchain de juridische (notariële) wereld veranderen?’, VCFC 2017/3.
Tjong Tjin Tai, WPNR 2015/7072
E. Tjong Tjin Tai, ‘De redelijke derde en de blockchain’, WPNR 2015/7072.
Tjong Tjin Tai, NJB 2017/146
E. Tjong Tjin Tai, ‘Smart contracts en het recht’, NJB 2017/146.
Weij & Landerbarthold, TvI 2018
W. Weij & Landerbarthold, ‘Ruis in de ether en de juridische kwalificatie(s) van cryptovaluta’, Tijdschrift voor Internetrecht 2018/2.
Boeken
Asser/Hartkamp & Sieburgh 6-III 2014
A.S. Hartkamp & C.H. Sieburgh, Mr. C. Assers Handleiding tot de beoefening van het
Nederlands Burgerlijk Recht. 6. Verbintenissenrecht. Deel III. Algemeen overeenkomstenrecht, Deventer: Kluwer 2014.
Asser/Hartkamp & Sieburgh 6-IV 2015
A.S. Hartkamp & C.H. Sieburgh, Mr. C. Assers Handleiding tot de beoefening van het
Nederlands Burgerlijk Recht. 6. Verbintenissenrecht. Deel IV. De verbintenis uit de wet,
Deventer: Wolters Kluwer 2015.
Hijma 1988
J. Hijma, Nietigheid en vernietigbaarheid van rechtshandelingen, Deventer: Kluwer 1988.
Hijma & Olthof 2017
Jac Hijma & M.M. Olthof, Compendium Nederlands vermogensrecht, Deventer: Kluwer 2017.
Janssen, in: Nieuwe Technologieën, nieuw privaatrecht? 2017
H.N. Schelhaas, A.I. Schreuder & K.K.E.C.T. Swinnen, Nieuwe technologieën, nieuw
privaatrecht?, Den Haag: Boom Juridisch 2017.
Kolb 2017
R. Kolb, Good Faith in International Law, Oxfort and Portland, Oregon: Hart Publishing 2017.
Koolhoven, in: GS Verbintenissenrecht
R. Koolhoven, commentaar op art. 6:203 BW, in C.J.J.M. Stolker (red.), Groene Serie
Verbintenissenrecht, Deventer: Wolters Kluwer (losbladig en online).
Rodrigues Lopes 2017
D.L. Rodrigues Lopes, Eigendom en beperkte rechten, Deventer: Kluwer 2017.
Narayanan, e.a. 2016
A. Narayanan e.a., Bitcoin and Cryptocurrency Technologies: A Comprehensive Introduction. Princeton and Oxford: Princeton University Press 2016.
Santing-Wubs, in: Digitaal Privaatrecht 2014
E. Koops, H.B. Krans, E.D.C. Neppelenbroek, A.J. Verheij (red.), Digitaal Privaatrecht, Den Haag: Boom Juridische Uitgevers 2014.
Tjittes 1994
R.P.J.L. Tjittes, De hoedanigheid van contractspartijen (diss. Groningen RUG), Deventer: Kluwer 1994.
Verbeek, in: GS Vermogensrecht
P.M. Verbeek, commentaar op art 3:53 BW, in: C.J.J.M. Stolker (red.), Groene Serie
Vermogensrecht, Deventer: Wolters Kluwer (losbladig en online).
Vermeend & Smit 2017
S. Vermeend & P. Smit, Blockchain: de technologie die de wereld radicaal verandert, Den Haag: Einstein Books 2017.
Voulon 2010
M.B. Voulon, Automatisch contractreren (diss. Leiden), Leiden, Leiden University Press: 2010.
De Vries 2016
F.J. de Vries, De overeenkomst in het algemeen, Deventer: Kluwer 2016.
Kamerstukken
Kamerstukken II 2016-2017, 33 009, nr. 42
Kamerstukken I 2017-2018, 34 775, W (Nota over de toestand van ’s Rijks financiën)
Parlementaire geschiedenis
W.H.M. Reehuis & E.E. Slob, Parlementaire geschiedenis van het nieuwe burgerlijk
wetboek: parlementaire stukken systematisch gerangschikt en van noten voorzien. Invoering boeken 3, 5 en 6, Deventer: Kluwer 1991.
Internetartikelen
Bikker, ABN AMRO 2016
A. Bikker, ‘Blockchain experiment commercieel vastgoed sector‘, ABN AMRO 15 december
2016 (online, geraadpleegd op 17 juli 2018 via
https://www.abnamro.com/nl/newsroom/persberichten/2016/blockchain-experiment- commercieel-vastgoed-sector.html).
Banken.nl 2016
‘Smart contracts van hype naar realiteit in 2020’, Banken 14 oktober 2016 (online, geraadpleegd 17 juli 2018 via https://www.banken.nl/nieuws/8331/smart-contracts-van-hype- naar-realiteit-in-2020).
Cant e.a., Capgemini Consulting 2016
B. Cant e.a., ‘Smart Contracts in Financial Services: Getting from Hypte to Reality’,
Capgemini Consulting 2016 (online, laatst bijgewerkt 11 oktober 2016, geraadpleegd op 17
juli 2018 via https://www.capgemini.com/consulting/wp-
content/uploads/sites/30/2017/07/smart-contracts.pdf).
Cenkus, hackernoon.com 2018
B. Cenkus, ‘Will smart contracts finally rid the world of lawyers?’, Hackernoon 8 februari 2018 (online, geraadpleegd 17 juli 2018 via https://hackernoon.com/even-the-best-smart- contracts-wont-put-lawyers-out-of-work-anytime-soon-a224736e0235).
Christidis & Devetsiokiotis, IEEE Access 2016
K. Christidis & M. Devetsikiotis, ‘Blockchains and Smart Contracts for the Internet of Things’, IEEE Access 10 may 2016 (online, geraadpleegd op 17 juli 2018 via
https://ieeexplore.ieee.org/stamp/stamp.jsp?tp=&arnumber=7467408).
Chromaway 2018
‘Blockchain and Future House Purchases Third phase to be completed in April 2018’,
Chromaway 2018 (online, datum onbekend, geraadpleegd op 18 juli 2018 via https://chromaway.com/landregistry/).
Cohen e.a., Chamber of Digital Commerce 2016
L. Cohen e.a., ‘Smart Contracts: 12 Use Cases for Business & Beyond: A Technology, Legal & Regulatory Introduction – Foreword by Nick Szabo’, Chamber of Digital Commerce december 2016 (online, geraadpleegd op 17 juli 2018 via https://digitalchamber.org/wp- content/uploads/2018/02/Smart-Contracts-12-Use-Cases-for-Business-and-Beyond_Chamber- of-Digital-Commerce.pdf).
CryptoGraphics.info 2018
‘Hard and Soft forks’, Cryptographics 5 februari 2018 (online, geraadpleegd op 17 juli 2018 via https://cryptographics.info/cryptographics/blockchain/hard-soft-forks/).
Darren, uitlegblockchain.nl
C.P.N. Darren, ‘Wat zijn Cryptocurrency tokens’, Blockchain uitgelegd (online, datum onbekend, geraadpleegd op 17 juli 2018 via https://www.uitlegblockchain.nl/cryptocurrency- tokens/).
Dourlens, Etheriumdev.io 2017
J. Dourlens, ‘Ethereum smart contracts lifecycle’, Etheriumdev 20 July 2017 (online, geraadpleegd op 17 juli 2018 via https://ethereumdev.io/ethereum-smart-contracts-lifecycle/).
Van Eijck & Smit, KvK 2017
P. van Eijck, P. Smit, & S. Wong-A-Tjong, 'Blockchain - Kansrijke vernieuwer voor de legal sector', Kamer van Koophandel oktober 2017 (online, geraadpleegd op 17 juli 2018 via
https://www.kvk.nl//download/Whitepaper%20blockchain_2017_DEF_tcm109-449445.pdf).
El Maach, Rechtspraak 2017
M. El Maach, ‘Verder bouwen aan het huis van de rechtsstaat: Scenarioplanning rechtspraak 2030’, Raad voor de rechtspraak april 2017 (online, geraadpleegd op 17 juli 2018 via
https://www.rechtspraak.nl/SiteCollectionDocuments/verder-bouwen-aan-het-huis-van-de- rechtsstaat-de-rechtspraak.pdf).
Fritz & Treichl, Lexology 2018
G. Fritz & L. Treichi, ‘What’s in a Smart Contract’, Lexology 5 februari 2018 (online, geraadpleegd op 17 juli 2018 via https://www.lexology.com/library/detail.aspx?g=bac0889f-
b321-444b-8227-7d3a904a83d2).
Heulekom, Naves & Graafeiland, Pels Rijcken & Droogleever Fortuijn 2017
S. van Heukelom, J. Naves & M. van Graafeiland, ‘Whitepaper: Juridische aspecten van Blockchain’, Pels Rijcken & Droogleever Fortuijn november 2017 (online, geraadpleegd via
https://www.pelsrijcken.nl/actueel/publicaties/whitepaper-juridische-aspecten-van- blockchain/?gclid=CjwKCAjwp7baBRBIEiwAPtjwxDz53WST8-Xj_lF5n05d2MJb_-
JEOj4I6uzYGi0l0Z_V8mHvnyKBwhoC2nEQAvD_BwE).
Khatwani, Coinsutra.nl 2017
S. Khatwani, ‘Bitcoin Cash (BCH) – A New feather in Bitcoin’s fork cap’, Coinsutra.nl 12 november 2017 (geraadpleegd op 11 juli 2018 via https://coinsutra.com/bitcoin-cash-bch/).
Klmanl, cryptovest.com 2017
M. Klmanl, ‘World’s First Ever Property Sale on Blochchain Smart Contract is a $ 60000 Apartment’, Cryptovest 12 oktober 2017 (online, geraadpleegd 17 juli 2018 via
https://cryptovest.com/news/worlds-first-ever-property-sale-on-blockchain-smart-contract-is- a-60000-apartment/).
Lewis, Bits on blocks 2017
A. Lewis, ‘Three common misconceptions about smart contracts’, Bits on blocks: Thoughts
on blockchain technology 7 maart 2017 (online, geraadpleegd op 22 juli 2018 via https://bitsonblocks.net/2017/03/07/three-common-misconceptions-about-smart-contracts/).
Whitepaper, Norton Rose Fulbright 2016
‘Can smart contracts be legally binding contracts? - An R3 and Norton Rose Fulbright White Paper’, Norton Rose Fulbright LLP and R3 november 2016 (online, geraadpleegd op 17 juli 2018 via http://www.nortonrosefulbright.com/knowledge/publications/144559/can-smart- contracts-be-legally-binding-contracts).
Ozelli, Cointelegraph 2018
S. Ozelli, ‘Smart Contracts Are Taking Over The Functions Of Lawyers: Expert Blog’,
Cointelegraph 12 januari 2018 (online, geraadpleegd op 17 juli 2018 via https://cointelegraph.com/news/smart-contracts-are-taking-over-functions-of-lawyers-expert- blog).
Paech, blockchainregulation.org 2017
P. Paech, ‘Blockchain: loss of the parties’ control over contracts and the hampered courts’,
Blockchainregulation 30 oktober 2017 (online, geraadpleegd 17 juli 2018 via https://blockchainregulation.org/2017/10/30/blockchain-loss-of-the-parties-control-over- contracts-and-the-hampered-courts/).
PolySwarm, medium.com 2018
PolySwarm, ‘5 Companies Already Brilliantly Using Smart Contracts’, Medium 8 maart 2018 (online, geraadpleegd op 17 juli 2018 via https://medium.com/polyswarm/5-companies- already-brilliantly-using-smart-contracts-ac49f3d5c431).
Rauer, Hogan Lovells 2017
N. Rauer, ‘Europe: Blockchain – How “smart” are Smart Contracts’, Hogan Lovells, 24 oktober 2017, (online, geraadpleegd op 17 juli 2018 via
https://www.limegreenipnews.com/2017/10/europe-blockchain-how-smart-are-smart- contracts/ ).
Rechtspraak.nl 2014
‘Nu ook online rechtspraak voor burgers bij eKantonrechter’, Rechtspraak.nl 3 juni 2014 (geraadpleegd op 26 juli 2018 via https://www.rechtspraak.nl/Organisatie-en- contact/Organisatie/Raad-voor-de-rechtspraak/Nieuws/Paginas/Nu-ook-online-rechtspraak- voor-burgers-bij-de-eKantonrechter.aspx ).
Rikken e.a., Dutch Blockchain Group 2017
O. Rikken e.a., ‘Smart contracts als specifieke toepassing van de blockchain-technologie: Eerste verkenning naar vragen rond wet- en regelgeving en opleidingsbehoeften als gevolg van blockchain en meer specifiek smart contracts’, Dutch Blockchain Group november 2017
(online, geraadpleegd op 17 juli 2018 via https://www.dutchdigitaldelta.nl/uploads/pdf/Smart- contract-rapport-DBC.pdf).
Shin, Forbes.com 2016
L. Shin, ‘Republic of Georgia to pilot land titling on blockchain with economist Hernando De Soto, BitFury’, Forbes 21 april 2016 (online, geraadpleegd 17 juli 2018 via
https://www.forbes.com/sites/laurashin/2016/04/21/republic-of-georgia-to-pilot-land-titling- on-blockchain-with-economist-hernando-de-soto-bitfury/#2c56160644da).
Simply Explained – Savjee
Simply Explained – Savjee, ‘How does a blockchain work', YouTube 13 november 2017 (online, geraadpleegd 17 juli 2018 via https://www.youtube.com/watch?v=SSo_EIwHSd4).
Sonderegger, abovethelaw.com 2018
D. Sonderegger, ‘Blockchain: Can Smart Contracts Replace Lawyers’, Abovethelaw.com 27 februari 2018 (online, geraadpleegd 18 juli 2018 via https://abovethelaw.com/legal- innovation-center/2018/02/27/blockchain-can-smart-contracts-replace-lawyers/).
Soultanov, medium.com 2018
R. Soultanov, ‘Smart Contracts and the Real Estate Industry – A Match Made in Heaven’,
Medium 26 januari 2018 (online, geraadpleegd 17 juli 2018 via
https://medium.com/ethereum-dapp-builder/smart-contracts-and-the-real-estate- 59e3dfdb5d2c).
Stark, Coindesk.com 2016
J. Stark, ‘Makings Sence of Blockchain Smart Contracts’, Coindesk 4 juni 2016 (online, laatst bijgewerkt op 7 juni 2016 en laatst geraadpleegd op 17 juli 2018 via
https://www.coindesk.com/making-sense-smart-contracts/).
Szabo, First Monday 1997
N. Szabo ‘Formalizing and Securing Relationships on Public Networks’, First Monday 1 september 1997, vol. 2 nr.9 (online, geraadpleegd op 17 juli 2018 via
Uitlegblockchain.nl
‘Solidity: programmeren in Etherium – Wat is solidity’, Uitlegblockchain.nl (online, datum onbekend, geraadpleegd op 25 juli 2018 via https://www.uitlegblockchain.nl/solidity/).
Veldhuizen e.a., Deloitte 2017
J. Veldhuizen e.a., ‘Blockchain and real estate: Mining unexplored terrain’, Deloitte 2017