aengenomen.
ALs de wolven, O siel, eens vrede wilde maecken met de schaepen, op dit bespreeck nochtans, datse die de wacht houden souden deurseynden; wat een spel soude dat hebben geweest, naer de ontblootinge van dese beschermers? Wat en souden die bloetdorstige wolven op die onnoosele gediertjens, niet uyt gevrocht hebben? En soo de weesen op diergelycke maniere van schilwacht en toesicht oversien waeren, O goeden Godt! Hoe souden de wolven met twee voeten hun goederen invaren? 'T is een gude spreucke vanden H. Ambrosius, daer alsoo veel waerheyts als
welsprekentheyt in is besloten: quo quisque infirmior eo magis praedae patet: minor
apud illos esca majoris est*
Die kleyn is en van kleyne kracht, Die wort gerooft door meerder macht; En kleynen visch, al swemt hy kloeck, Is louter aes voor grooten snoeck. Quaey Momboors in een weesen huys, Die syn als Katten om een muys.
Die goederen van onmondige weesen loopen altyt groot gevaer, ten sy dat het vroome lieden syn die het bestier daer van aenveerden. Want (om hier in wat kort en beknoopt te spreken) daer den tuyn leegh is, daer sprinckt een iegelyck over. Dies houde ick het voor een rypraedich werck, O siel, dat den Keyser Arcadius voor synen jongen Erfgenaem eenen trouwen Momboor, ende eenen vasten vrint heeft verkosen, ter oorsaecke datter over al soo veel eygen baetsoeckers gevonden worden oock onder de hovelinge, die met dat politieck poeyerken syn bestoven. Het oudt spreeckwoort is waerachtigh, oock in onse jonxste tyden:
A la Court du Roy Chascun y est pour soy.
Sy scheren de schaepen, en de weese die minderjaerigh is schert de verckens. Hoort hier van dese gewisse bevestinge die ick gae voorstellen*
. Henricus den III, Koninck van Castilien, was eenen jongen Prins maer grootmoedich, ryp en wys boven syn jaren. Desen hiel syn hof binnen Burgos, een stadt in out Castilien gelegen: hy was een groot lief-hebber vande jacht, besonderlyck nochtans genegen om met het gaeren quackelen te vangen: en hy vonck soo quackelen dat alle syn ryckste inkomsten door andere verquackelt wierden.
* Mariana de Regis justit. lib. 3 c.7.
'T gebeurden eens, dat hy savonts heel vermoeyt en verhongert t'huys quam; en soo hy meynden syn avontmael te nemen, verstaet datter in syn hof anders niet als eenen kouden eirt en was te vinden. Hier over straft hy synen hofmeester, als eenen die syn ampt ontrouwelyck bedient hadde. Desen brocht in tot syn verschooninge, hoe datter niet alleen geen gelt en was om iet te koopen, maer selver oock geen geloof om te borgen. Henricus kropten dit op tot betere gelegentheyt, ende versettede dien avondt synen mantel, om daer voor haemelen vleesch te kopen; het welcke beneffens de quackelen op het spoedichste gekockt synde, soo is den jongen Vorst ter taefelen geseten. Ten tyden van het avondtmael, gelyck dan d'een of d'ander vertelt wort, verstaet hy dat syn principaelste Heeren wel anders doen opdissen; en dat hunne taefels niet alleen met allen nootwendige spysen, maer oock met allen overvloedige leckernyen staen gelaeden.
Het wilde soo wesen, dat het dien selfsten avondt banquet was ten huyse vanden Aertsbischop van Toledo, met naeme Petrus Tenorius. Wat doet den Prins? Hy slaet eenen mantel om syn ooren, en ontveysende syn persoon, gaet recht naer het salet vanden Aertsbischop, en versteeckt sy selven onder den hoop vande gene die dese Heeren sagen eten. Den Koninck verwondert sich ten hooghsten van al dat hy hoort en siet, hy staet verstelt door alle de gerechten, die de pagien aendienen; door alle dat gebraet, en venesoen pasteyen. Hy luystert naer hunne redenen, die hem noch vremder invallen; want hy hoortse altemael vol
mon-mondigh roemen over de inkomsten van hun ouders goet, en het gene sy van 's Koninxs wegen trocken.
Dese hovelingen, ô siel, en hadden de lesse vanden Poet Horatius niet wel gevat:
Tacitus pasci si posset corvus, haberet Plus dapis, & rixae multo minus, invidiaeque.
Ick passe het toe in deser voegen
Wanneer de raeve sit, en krast, Terwyl hy aen een prooye brast,
Dan kryght hy stryt, en megeselen: En dese gasten weyen breet,
Tot anders baet, en eygen leet, Met al dat roemen en vertellen.
Hier is nu licht om gissen, wat den Koninck kreegh voor gepeysen, als de gasten soo lustich stoeften en op sneden. Hy keert dan onbekent wederom naer syn hof: de Heeren syn hem wel uyt het gesicht, maer niet uyt syn voornemen. Hy sluyt by sy selven, dat hy s'anderdaechs voor sieck sal te bedde gaen liggen, en hier van de Staeten de weet laeten, ten eynde sy op het hof verschynen, om te verstaen den uytersten wil, eerder doots gevaer gemenght wort met deze onverwachte sieckte. Sy komen 's morgens al tydelyck met de koetsen; de pagien en lakeyen, een rammoerich volck, doetmen buyten blyven, om aenden siecken Vorst geen ongemack noch stooringe te geven. De Staeten waeren altemael, een poosken tyts inde voorsaele gekomen, niet wetende wat eygentlyck de oorsaecke was, waerom datmense niet en dede binnen komen.
Ten lesten de deure gaet open, en sy treden in het
Cabinet, daer hy op syn ledikant was gelegen. Soo de Staeten nu waeren geseten, soo smyt den Vorst het decksel van het lyf; en in syn volle harnas, met het blanck sweert inde vuyst, is hy ten bedde grammoedich uytgesprongen ende syn plaetse nemende op synen throon-stoel, heeft d'een voor en d'ander naer met straffe woorden afgevraeght, hoe veel Koningen dat elck gesien hadde in syn leven. Die vyftich jaer out was, mocht antwoorden, dry; die veertich, twee; die tachentich, vier; die
vyfentwintich, eenen. Hierop berstede den Vorst uyt in alle felle woorden, seggende: en ick, die soo jonck ben, sie hier tegenwoordich soo veel Koningen als persoonen.
Vos omnes, vos Reges estis; regni arcibus & copiis occupatis; mihi inane nomen, sordes, & egestatem reliquistis; sed ne amplius faciatis, vestris omnium capitibus sanciam. Vraecksuchtige woorden voorwaer, en die als donderslagen geluyt gaeven!
O schelmen die gy syt, O dieven van myn landen! Gy sterft, soo veel gy syt, noch heden van myn handen,
Noch heden altemael. O boosheyt alte groot! Gy ruckt, en pluckt myn ryck, en my soo deelde doot. Is dat naer uwen eed, soo dier, soo hoogh geswooren, Myn rechten voorgestaen, die gy saeght gaen verloren?
Wat segh ick voorgestaen? Gy hebt den staet berooft: Dies wort gy hier gebylt, dat sweer ick by myn hooft. U taefels staen met wyn met spysen overlaeden, Met alle leckerny van pasten en sucaeden;
U koffers syn gevult met overvloedich goudt, Terwyl den Coninck self een maeger keucken houdt.
Sa, dit gestolen goet, dees weelden en dit brassen, Verdient met plichtich bloet ten gront toe uytgewassen,
En noch en is de straf het schelmstuck niet gelyck; Een rat, of rock van peck, voor die besteelt een ryck. Leert op een ander tyt de Weesen noch verdrucken, En tegen wet en recht hun beste veeren plucken.
Scherprechers, sa springht uyt, met sweerden t'alle kant; Dees pest dient uytgeroeyt, dees monsters uytgebrant. Scherprechters, sa springht uyt, en doet dees schelmen bucken, En buygen onder 't stael, en kaptse in twee stucken.
Wie dat de boosheyt siet, en boosheyt niet en stoort, Die set de boosheyt self door al syn landen voort.
Hier op is den geweldiger met een deel scherprechters binnen getreden; sy bleeck van vreese, den Koninck root van gramschap, wat souwen sy maecken? Sy vallen op hun knien voor syn Majesteyt. Den Aertsbischop een kloeck hersebecken, ende eene vande welsprekenste tongen, heeft de saecke met vierige gebeden, en met lauwe traenen soo verre gebrocht, dat hun 't leven is geschoncken; met dit bespreeck nochtans, datse binnen 't hof soo lanck in hechtenisse souden blyven, tot dat de misbruyckte sommen, tot de leste myte toe, in 's Konincks tresooren souden gebrocht worden. Soo heeft desen minderjaerigen Koninck die oude vossen hunne schuldige plichten ingescherpt, die hun oock in toekomende tyden wel gewacht hebben van op hunnen Approvechar te roemen, en veel meer van 's Konincks inkomen; en water, gelyckmen seght, tot hunnen meulen te doen loopen; het welck geschiet was, omdat sy den minderjarigen Prins verdruckten.
Dan laet ons een weynichje naerder komen tot onse Materie. Ick segh, dat een volmaeckt voorbeelt is geweest van eenen Momboor, den Joodtschen Mardochaeus: van wie wy lesen dese lofrycke woorden: Erat vir Iudaeus, vocabulo Mardochaeus,
qui fuit nutritius filiae fratris sui Edissae, quae altero nomine nominabatur Esther, & utrumque parentem amiserat, pulchra nimis & decora facie; mortuisque patre ejus ac matre Mardochaeus eam sibi adoptavit in filiam ‘Binnen Susan’ seght de H.
Schrift.*
‘Was een Ioodts man, met naeme Mardochaeus, die voedsterer is geweest
van Edessa, dochter van synen broeder, de welke met eenen anderen naem genoemt was Esther; die alle beyde hare ouders hadde verloren, seer schoon en lieffelyck van aensicht; en soo haeren vader en moeder waeren overleden, soo heeftse Mardochaeus voor syn eygen dochter aengenomen.’ Elck woort is gelaeden met eenen besonderen
lof van desen Mardochaeus, die hem in syn Momboorschap vromelyck heeft gequeten, als hy niet alleen syne sorge aen haer als syne weese, maer oock syn liefde als aen syne dochter heeft gegeven; aerbeydende altyt dat sy met goede manieren en middelen soude begaeft wesen.
En dit syn wel de twee principaelste wielen, daer het Momboorschap op is rollende; te weten, sorge voor de Weese, en sorge voor de goederen vande Weese. De Weese moet inde vreese des Heeren opgevoedt woren; de Weese moet ter scholen of op een ambacht, of op eenigen anderen stiel bestedt worden, naer dat de jaren ende de gelegentheyt is vereyschende: de Weese
en mach noch tot den geestelycken staet aengedrongen, noch vanden selfsten wederhouden worden: de Weese behoordemen in alle eerbaerheyt en sedicheyt op-te-trecken, ende sich wel te wachten van daer de ydelheyt en de werelt in te planten, om dat de jonckheyt door dat onkruyt licht genoech komt te verwilderen. Hoort hier op eens eene droeve, nochtans denckweerdige geschiedenisse; sy komt uyt de penne vanden H. Hieronymus, dat groot licht vande H. Kercke, inden brief die hy schryft aen Laeta, eene Edele Roomsche weduwe; waer in hy haer als met den vinger toont, op wat manier sy haer dochterken Paula moet opvoeden. Naer veel gesonde waerschouwinge, die hy haer voorhoudt, voeght hy daer oock by, datse het cieraet seer soude maetigen, en geensins gedoogen, datmen haere locken sal poeyeren, haer aensicht blanketten en rosetten: want seght hy (en dit is de geschiedenisse die ick u belooft hadde) Praetextata, eene vande Edelste vrouwen, heeft door last en bevel van haeren man Hymetius, die oom en Momboor was van de Maeght
Eustochium; die heeft, segh ick, haer kleedt en cieraet verandert, dat is verryckt en
verydelt. Haer hooft en haer, daer men te vooren weynich wercks en fatsoens aen dede, heeftse op de wereltse manier gevlochten, en met stricken en bloemen
opgebonden; daer de goede nichte nochtans de minste gepeysen noch genegentheyt niet en hadde, om naer de wetten van het werelts kraem een pauken te spelen: haeren aerdt en inborst hadde meer van het simpel huys-duyfken. Dan men vint sommige geestelycke menschen, die van allen nichten wel
souden bogyntjens ofte religieusen willen maecken; gelyckerwys in tegendeel synder sommige wereltsche persoonen, die allen hunne bestaende of bekende wel souden willen vast aen de werelt kluysteren; al even eens of de sielen, meer als de lichaemen, op eenen leest kosten geschoent worden.
Dan ô siel, laet ons voort gaen, en besien wat uytwerckinge gevolght is naer dat ydel hooft-cieraet, dat Praetextate op haere nichte Eustochium vermeten had aen te vangen. Niet langer als den selfsten naervolgende nacht, doen daeghs te vooren den spiegel, den friseerpriem, de poeyerdoos, het blancketsel, die linten en stricken hunne personagien gespeelt hadden; dien selfsten nacht, segh ick, heeft Praetextata in haeren droom gesien den Engel des Heeren, vreeselyck in gedaente, ende vreeselycker in dreygementen, schietende dese korte woorden als snydende pylen in het hert van dese wereltsche Moeye: Tunc ausa es viri imperium praeferre Christo? tu caput
virginis Dei tuis sacrileges attrectare manibus? quae jam nunc arescent, ut sentias excruciata quid feceris. Dat noch volght, bestaet in grooter donderslaegen: Hebt gy soo stout geweest, en soo vermeten, sey den Engel, dat gy de begeerte van uwen man gestelt hebt voor het gebodt Christi: gy uwe kerck schendige handen slaen aen het hooft van een Maget Godts? Welcke handen nu sullen verdroogen, op dat gy door de grootheyt vande straffe verstaen sout, met wat swaerheyt van schult dat gy u hebt besondicht. 'T is van den Engel soo voorseyt, en 't is Praetextata tot haere straffe
dat die wereltsche en ydele hoofden vrindelyck genoodt worden, om haer somtyts voor den spiegel van Praetextata te komen palleren.
De andere sorge, die tot last is vande Momboors bestaet in het handthaeven van hun erfdeel en tydelycke goederen, besorgende datse mogen aenwassen, ten minsten in hun geheel blyven; geen neersticheyt, geenen arbeyt ontsiende om der weesen voordeel over al te betrachten; die soo veel goets, en soo veel quaets doende, als gy wenschen soudt dat naer uwe doot uwe eygen kinderen geschiede. Maer wat een verschil en isser hedensdaeghs niet tusschen Momboors en Momboors? Want sommige syn als herders, die hunne sielen souden geven voor die onnoosele schaepen: andere ter contrarie syn gelyck als huerlingen, die hun eygen baet soecken; en als den wolf komt, of datter swaericheyt valt, dan stellen syt op een vluchten, en laeten de weesen met hunne goederen inden brant steken. O! eenen vromen Momboor sal voor de syne somtyts oock een blauw ooge dragen.
Ende dat stelt den Propheet Iob, voor een van syn edelste quartieren in syn waepen (waer over hy by ieder een van kennisse hoogh geroemt wierde) als hy iet tot voordeel ende welvaeren der weesen uytgewerckt hadde. Auris audies, seght hy, beatificabat
me & oculus videns testimonium reddebat mihi, eo quod liberassem pauperem vociferantem, & pupillum cui non erat adjutor. ‘Die't hoorden, seght hy, die verhieven my inden derden hemel; en die het saegen, spraecken met volle monden lof van my; om dat ick te baet was gekomen
de ermen, en dat ick de weese behulpsaem was als sy van al de werelt was verlaeten.’
En soo verre wast van daer dat desen bermhertigen Propheet op de kosten vande weesen soude geteirt hebben, dat hy selver die verlaeten en verstooten kinderen dede sitten aen syn taefel. Het was verre van daer dat den vromen Iob op de kosten der weesen soude geteirt hebben, en tot naedeel der bedruckten syn voordeel soude gesocht hebben. Sal, seght den Philosooph, in aleo non liquefiet. Het sout en smilt
niet inde olie. En by eenen bermhertigen Momboor, en smilten noch en verminderen
niet de goederen der bedroefde Weesen. Sommige Momboors, ô siel, bevlytigen wel de goederen, ende en sparen hun niet voor datse de selfste op goeden voet ende eenen vasten standt gebrocht hebben: maer sy weten hun eygen profyt daer uyt te distilleren, datse met een groot deel vanden afval gaen strycken: sy doen dunckt my, gelyck ick hier gae beschryven geschiet te syn tuschen twee broerkens, den oudtsten van seven, ende den anderen van vier jaeren, hoort nu de gelegentheyt vande saecke:
Mameer had s'alle bey op't eynde vande taefel, Gegeven inde handt een diep geruyte waefel:
Den oudtsen eet de syn, en speeltse lustich deur, Maer Tistjen spaertse heel, en sorghter dapper veur. Siet wat den oudtsten doet; hy gaet syn broerken vleyen, Op dat hy voor wat tyts sou vande waefel scheyen;
Hy sou een peerdeken gaen maecken, dat sou staen; En Tistjen is soo slecht, hy laet de waefel gaen.
In't eerst soo vanght hy aen een hooft daer aen te maecken, En byt daer gulsich in, en werckt met volle kaecken;
Dan byt hy eenen steirt, dan eenen voorsten voet, Soo dat hy beet voor beet de waefel korten doet. Als Tistjen dit bemerckt, soo gaet hy luy uyt kryten; En sou wel, soo hy kost, den slockaert willen smyten;
Maer die knapt even gauw, en seght voor loosen schyn Dat daer noch eenen voet, moet aengebeten syn. En alst nu is volmaeckt, gaet hy 't hem wedergeven: Maer siet, de meeste helft is in den tandt gebleven:
'T fatsoen dat isser wel, de rest en isser niet: Soo dat daer heel bedruckt ons Tistjen staet en siet. Hoort Momboors wiege syt, op dat gy u mocht quyten, Soo wilt niet al te diep in weese waefels byten,
En maeckt geen perdekens van hun bevolen goet, Of met dees peerdekens gaen sy op't lest te voet.
Het soude met sulcken Momboors seer moeten veranderen, ende sy souden hunne plichten al anders moeten naerkomen, eermen van hun sal seggen, dat op een andere gelegentheyt schreef den Prince der Poëten Virgilius:
Sic vos non vobis fertis aratra, boves; Sic vos non vobis vellera fertis, oves; Sic vos non vobis mellificatis, apes; Si vos non vobis nidificatis, aves.
‘De ossen ploegen, een ander maeyt het koren; de schaepen draeghen wolle, een
ander maeckter syn kleedt van; de biên vergaderen den honingh, andere sullen den soeten Mee drincken; de vogeltjens broeyen jonxkens, eenen anderen gaet den nest rooven. Dat is te seggen: sy, gelyck doen alle vrome Momboors; sy, segh ick, hebben den arbeyt en de moeyte, en een
ander sonder arbeyt en moeyte geniet de vruchten.’ Ick salder dit voorder noch op
uyt boesemen, en eens aenspreken de ouders daerse liggen op hun sterven:
Gy die sterft, ô liefste vrinden,
Soeckt goey Momboors doch te vinden, Die noch smeiren op u sweet, Noch u weesen en doen leet. Kiest van uwe trouwste maegen, Om dit ampt hun op te draegen; Eer daer yemandt aengeraeckt, Die u goet tot schande maeckt. Kiest een man die is ervaeren, En die hem verstaet van spaeren,
En die't al tot oorboir draeyt: Doch sy synder dun gesaeyt. Want men vinter, jae met hoopen, Die de Weesen laeten loopen.
En die qualyck eenen voet, Stellen voor het weesen goet. Of soo sy hun daer met moeyen,