Hoofdstuk 3: Case studies
3.1 Sakhalin II
De drie projecten worden achtereenvolgens behandeld, waarbij telkens wordt afgesloten met een organogram van het netwerk. Vervolgens wordt onderzocht in hoeverre in de afzonderlijke case studies de commerciële diplomatie een vorm van katalytische diplomatie is geweest en in hoeverre er van successen voor het Nederlandse bedrijfsleven gesproken kan worden. Deze conclusie wordt in een schema weergegeven dat vergelijkbaar is met het schema uit figuur 2.
3.1 Sakhalin II
In 1994 werd de joint venture Sakhalin Energy Investment Company (SEIC) opgericht om het olie- en gasveld op het Russische schiereiland Sakhalin te ontwikkelen en te exploiteren.132 De ondertekening van de overeenkomst tussen Rusland onder leiding van Boris Yeltsin en de SEIC was een direct gevolg van de behoefte van het toen chaotische Rusland aan expertise, kapitaal en techniek.133 Voor Shell pakte de overeenkomst dan ook goed uit op twee punten: ten eerste maakte geen Russisch bedrijf deel uit van de SEIC zoals nu wel verplicht is, en ten tweede hoefden er pas royalties en belastingen betaald te worden als het volledige geïnvesteerde bedrag was terugverdiend.134 Na een aantal wisselingen van aandelen bestond de SEIC in 2000 uit Shell (55% van de aandelen) en twee Japanse bedrijven Mitsui (25%) en Mitsubishi (20%) en deze bedrijven namen de investeringen op zich. In de periode van 2005 tot 2007 moest er echter opnieuw onderhandeld worden. Onder invloed van president Poetin, die meer controle wilde over de Russische olie- en gasvoorraden, begonnen de onderhandelingen tussen Shell en het staatsbedrijf Gazprom. Binnen SEIC had Shell het
onderhandelingsrecht, en de uitkomsten van de onderhandelingen werden na afloop ter goedkeuring voorgelegd aan de Japanse bedrijven.135
De hoofdpunten van de onderhandelingen zijn:136
Gazprom en Shell tekenen een Memorandum of Understanding waarin staat dat Gazprom 25% van de aandelen in Sakhalin II krijgt in ruil voor 50% van de aandelen in een ander
132
Sakhalin energy, Sakhalin Energy Investment Company [http://www.sakhalinenergy.com] geraadpleegd op 20-11-2011.
133
Lennart N. Luten, The strangulation clause in the Russian oil and gas industry. Operatorship of Sakhalin-II, University of Groningen (Groningen; 2007)2.
134 Arkady Ostrovsky, Shell offers to cut Sakhalin-2 stake by 30%, Financial Times
[http://www.ft.com/intl/cms/s/0/c43210ba-88fb-11db-a876-0000779e2340.html#axzz1eH4LSHHt] geraadpleegd op 20-11-2011.
135 Shell moved off the shelf, Kommersant [http://www.kommersant.com/page.asp?id=568343] geraadpleegd op 19-11-2011. En Japanese partners await Shell's lead on Russia's Sakhalin project, AFP
[ http://www.orange.mu/kinews/afp/business/145604/japanese-partners-await-shell-s-lead-on-russia-s-sakhalin-project.html] geraadpleegd op 19-11-2011.
136
Luten, The strangulation clause in the Russian oil and gas industry, 7. En: Elmar Hellendoorn, ‘Shell and Sakhalin-II: negotiations Russian style’, in: Paul Meerts ed., Negotiating with the Russian bear: lessons for the
EU? Department of EU International Relations and Diplomacy Studies, EU diplomacy papers 8 (Brugge; 2009),
39 gasveld in Siberië. Voor Shell zou dit een ongunstige overeenkomst zijn en mogelijk voelde het bedrijf politieke druk om toch te accepteren.
Shell maakt een week later bekend dat de kosten van Sakhalin II flink hoger uitpakken dan verwacht, namelijk 20 miljard in plaats van 10. Deze stijging had meerdere oorzaken.137 Door de gestegen olie- en gasprijzen werden over de hele wereld projecten ontwikkeld en
daardoor stegen de prijzen van arbeid en materialen sterk. Daarnaast zou Shell slechte onderaannemers hebben gekozen, en werd een pijpleiding omgelegd om tegenmoet te komen aan protesten van milieubewegingen. Slechts één bron noemt een reden waarom Shell juist op dit moment dit nieuws naar buiten brengt: “It is reported that the true scale of the cost overruns was not apparent until Sakhalin Energy had collated reports from all parts of the project and this was after the MOU was signed with Gazprom and well after Shell’s recent annual general meeting.”138
Omdat Rusland pas geld zou ontvangen als deze investeringskosten waren terugverdiend was Poetin hier naar verluid woedend over. De Russische overheid dreigde vervolgens om een milieuvergunning in te trekken als niet aan milieueisen ter waarde van miljarden dollars werd voldaan. Delen van de milieuvergunning zijn ook daadwerkelijk ingetrokken.139 Hierbij maakte de overheid dankbaar gebruikt van de acties van een wereldwijd netwerk onder leiding van het lokale Sakhalin Environment Watch dat campagne voert tegen het Sakhalin project. Het netwerk bestaat uit 146 organisaties uit 22 landen, waaronder het Wereld Natuur Fonds en Greenpeace. Onderwerpen zijn onder andere olielekken, routes van pijpleidingen, bedreigde walvissen, visgronden en rechten van de inheemse bevolking.140 De leider van Sakhalin Environment Watch zegt hierover: “We understand that our issues are being used as leverage, but at the same time, real problems exist.”141
Onder druk van het Russische ministerie van Natuurbronnen, dat dreigde met de volledige intrekking van de milieuvergunningen, tekenden de SEIC en Gazprom in 2007 een nieuwe overeenkomst waarbij Gazprom de helft plus 1 van alle aandelen in handen kreeg voor een prijs onder de marktwaarde. Na het tekenen van deze overeenkomst werden de kosten voor
137
Timothy Fenton Krysiek, ‘Agreements from another era. Production sharing agreements in Putin’s Russia, 2000-2007’, Working Paper, Oxford Institute for Energy Studies, (2007) 34, 20.
138 Michael Bradshaw, ‘The changing “power geometry” of the Sakhalin projects’, Pacific Russia oil & gas report, Pacific Russia Information Group (2005) 3-22, aldaar 18.
139
Krysiek, ‘Agreements from another era’, 21.
140 Julian Lee, Squaring off on Sakhalin. A “glocal” NGO campaign against big oil, Centre for Applied Studies in International Negotiations (Genève, 2005) 3.
141
Abraham Lustgarten, ‘Shell Shakedown’, Fortune
[http://money.cnn.com/magazines/fortune/fortune_archive/2007/02/05/8399125/index.htm] geraadpleegd op 20-11-2011, 2.
40 het herstellen van het milieu verlaagd van 30 miljard naar 5 miljard dollar.142 Dit duidt erop dat de problemen met het milieu als middel gebruikt zijn om de SEIC te dwingen tot een nieuwe overeenkomst. Behalve de nieuwe verdeling van de aandelen werd ook afgesproken dat Shell en de Japanse bedrijven opdraaiden voor alle milieukosten, dat Shell per jaar 100 miljoen dollar dividend uitkeert aan de Russische staat, en dat de SEIC al belastingen en royalties moet gaan betalen als 15,8 miljard dollar aan investeringen is terugverdiend, in plaats van het gehele bedrag van 20 miljard.143 Rusland was de duidelijke winnaar van de onderhandelingen.
Premier Balkenende heeft nadat de milieuvergunningen waren ingetrokken naar Poetin gebeld om zijn zorg uit te spreken over de kwestie. Afgesproken werd dat de betrokken bedrijven en de Russische autoriteiten zullen zoeken naar een oplossing en direct contact zullen houden.144 Een jaar later gaat Balkenende op missie naar Moskou en in het verslag van deze reis gaat hij nog kort in op de impact van het telefoontje: “Morgen heeft sterk politiek karakter; staat vooral in teken van de ontmoeting met president Poetin. Heb goede relatie met hem. Discussiëren open met elkaar. Zijn het zeker niet altijd eens, maar relatie is zo dat we elkaar met respect behandelen. Als er knelpunten zijn, weten we elkaar te vinden en kunnen we samen werken aan oplossingen. Goed voorbeeld daarvan was Sakhalin II waarbij ons telefoontje de zaak weer in beweging bracht.”145 Een andere verwijzing naar commerciële diplomatie komt naar voren in het verslag van minister van der Hoeven als zij de oplevering van het Sakhalin II project bezoekt in 2009: “Nederland heeft zich ten tijde van het geschil tussen Shell en de Russische overheid over de kosten zeer ingespannen om tot een goede oplossing te komen.”146 Behalve het telefoontje is van deze inspanningen niets terug te vinden in de literatuur. Een door Wikileaks gepubliceerd bericht van de Amerikaanse ambassade in Japan schetst een ander beeld.147 Belangrijk punt om in het achterhoofd te houden is dat dit hele bericht gebaseerd lijkt te zijn op één bron: de directeur van de afdeling Rusland van het Japanse ministerie van Buitenlandse Zaken, Kuninori Matsuda. Doordat Shell kort na het ondertekenen van het Memorandum of Understanding de enorme kostenoverschrijding bekend maakte werden de aandelen die aan
142 Krysiek, ‘Agreements from another era’, 21.
143
Ibidem.
144
Coen van Zwol, Rusland speelt spelletje blufpoker met Shell, NRC
[http://vorige.nrc.nl/dossiers/shell/article1726378.ece] geraadpleegd op 20-11-2011.
145
Schriftelijke antwoorden van de minister van Buitenlandse Zaken, de minister voor Ontwikkelingszaken en de
staatssecretaris van Buitenlandse Zaken op vragen gesteld in de eerste termijn van de behandeling van de begroting van Buitenlandse Zaken voor het jaar 2008, Tweede Kamer (Den Haag; 2007) 21-1581.
146
Overzicht reizen bewindspersonen Ministerie van Economische Zaken, Ministerie van Economische Zaken (Den Haag; 2009) 5-6.
147
Japan offers favourable assessment of Sakhalin 2 deal, Wikileaks
41 Gazprom waren toegezegd veel minder waard, en moest Poetin zoals gezegd langer wachten tot er geld verdiend zou worden. Ook werden de Japanse partners niet van tevoren ingelicht over deze bekendmaking. Waarom dit niet is gebeurd is onbekend. De Amerikaanse diplomaat Joseph R. Donovan noemt deze gang van zaken een Royal Dutch Blunder.148 Het blijkt dat ook de Japanse premier naar Poetin heeft gebeld, en volgens Matsuda was het uiteindelijk Tokyo dat het ergste scenario wist af te wenden.149
Ook al is onduidelijk wat precies de invloed geweest is van de Nederlandse overheid, duidelijk is wel dat het niet geholpen heeft. Poetin heeft gekregen wat hij wilde met een meerderheidsbelang en toegang tot de nieuwste technieken en noch Shell, noch de Nederlandse regering, noch Japan heeft daar weinig aan kunnen veranderen. De claim van Balkenende dat zijn telefoontje de zaak weer in beweging bracht lijkt overdreven. Het feit dat Poetin kreeg wat hij wilde heeft gezorgd voor het vervolg van de onderhandelingen. Als gekeken wordt naar de betrokken actoren uit de Nederlandse commerciële diplomatie kan alleen tot een bescheiden organogram gekomen worden:
Figuur 5: Organogram van de Nederlandse commerciële diplomatie inzake Sahkalin II