De eerste deelvraag richtte zich op de rol van leraren in de ontwikkeling van leeridentiteiten op de twee schooltypen. Concreet wordt in deze paragraaf antwoord gegeven op de volgende vragen: a. Hoe beschrijven leraren van democratische scholen hun rol in de ontwikkeling van de
leeridentiteiten van leerlingen?
b. Hoe beschrijven leraren van reguliere scholen hun rol in de ontwikkeling van de leeridentiteiten van leerlingen?
c. In hoeverre verschillen de door leraren van de twee schooltypen beschreven rollen van elkaar? In Tabel 9 is een overzicht weergegeven van de invulling die leraren van democratisch en regulier onderwijs geven aan hun rol in het stimuleren van de ontwikkeling van leeridentiteiten bij hun leerlingen. In dit overzicht en in de toelichting die daarop volgt, worden de verschillende aanpakken gepresenteerd aan de hand van de bouwstenen van leeridentiteit, te weten: visie op leren; beeld van eigen capaciteiten en emoties.
Tabel 9.
Overzicht rol van de leraar in ontwikkeling leeridentiteit (per bouwsteen) Bouwsteen Democratisch onderwijs Regulier onderwijs Visie op leren alles is leren leren is voor later
een voorbeeld zijn (bijvoorbeeld in de houding
tegenover leren) benadrukken dat de leerlingen voor zichzelf op school zijn observaties van leermomenten delen met de
leerlingen uitleggen aan de leerlingen waarom de leraar bepaalde dingen verwacht en doet in gesprek de visie van democratisch onderwijs
aanbieden meer vragen stellen over de lesstof dan antwoorden geven Beeld van
eigen capaciteiten
ruimte bieden om te ontwikkelen positieve verwachtingen uiten afstemmen op de behoeften van de leerling leerlingen uitdagen
positieve feedback geven
inzet en vooruitgang van leerlingen belonen (bijvoorbeeld door complimenten te geven) reflecteren met de leerling
een voorbeeld zijn (bijvoorbeeld in fouten te erkennen)
In het democratisch onderwijs verstaan de meeste leraren onder leren de ontwikkeling van een leerling als persoon, door vanuit een natuurlijke wens op een eigen manier en in een eigen tempo te ontdekken wie je bent, wat je wilt en wat je kunt. Wanneer het gaat om de ontwikkeling van een visie op leren, zoals ‘leren zit in alles’, dan zetten de leraren zichzelf regelmatig als voorbeeld voor de leerling neer. Ook delen zij met leerlingen observaties van momenten waarop leren plaatsvindt. Hiermee willen de leraren bewustzijn creëren bij de leerlingen dat leren vele vormen aan kan nemen. Soms wordt de visie van de school over leren direct aan de leerling aangeboden. In het ontwikkelen van een beeld van eigen capaciteiten door de leerlingen, zorgen de leraren in het democratisch onderwijs voornamelijk dat ze voldoende ruimte bieden aan de leerlingen, bijvoorbeeld door te zeggen wat mag en niet wat moet. De leraar biedt ruimte, zodat de leerlingen zelf activiteiten gaan ondernemen en daarin leren van hun ervaringen. Daarnaast zorgen de leraren dat de begeleiding is afgestemd op de behoeften van de leerlingen, door veiligheid en vertrouwen te bieden wanneer het een leerling bijvoorbeeld even niet lukt, zodat ook deze leerling door een succeservaring het zelfvertrouwen krijgt om de volgende stap te zetten. Leraren hanteren deze aanpak omdat zij vinden dat de leerlingen zich vanuit zichzelf, vanuit hun eigen interesses en motivatie, moeten kunnen ontwikkelen. Emoties die tijdens het leren naar voren komen, begeleiden de leraren vaak door met de leerlingen te reflecteren. Hierbij worden de emoties samen onderzocht en zonder oordeel benoemd. Leraren helpen de leerlingen bijvoorbeeld ook met het verplaatsen van hun focus van ‘wat weet je al’ (een vaststaand beeld, een fixed mindset) naar ‘wat kun je nog leren?’ (een growth mindset).
Voor de meeste leraren in het regulier onderwijs betekent ‘leren’ zelf kennis construeren, door geprikkeld te worden en zelf op onderzoek uit te gaan. Deze leraren benadrukken regelmatig dat de leerlingen voor zichzelf op school zijn, dat je nu leert (leren) voor later. Om het leren leren te ondersteunen leggen de leraren ook uit waarom zij bepaalde dingen doen of verwachten van de leerlingen. Vragen stellen is een manier waarop de leraren onderzoekend leren bij de leerlingen willen stimuleren. Ten behoeve van het ontwikkelen van een positief dan wel kloppend beeld van eigen capaciteiten door de leerlingen, uiten de leraren veel positieve verwachtingen, dagen ze de leerlingen uit, geven ze positieve feedback en belonen zij de inzet en vooruitgang van de leerlingen. Daarnaast reflecteren ze met de leerlingen op het geleverde werk en de resultaten die daaruit volgen. Hierin vinden leraren het belangrijk zelf een voorbeeld te zijn voor hun leerlingen. Wanneer leraren emoties opmerken die bij leerlingen opkomen tijdens het leren, nemen zij de tijd om met leerlingen hierover te praten. Hierbij vinden zij het belangrijk om de achterliggende behoeften van de leerlingen te ontdekken en daar vervolgens op in te spelen. In de klas benoemen enkele leraren
Tabel 9. (vervolg)
Bouwsteen Democratisch onderwijs Regulier onderwijs Emoties reflecteren met de leerling gesprekjes
normering achterwege laten benoemen van emoties en processen focus verplaatsen naar ‘wat kun je nog leren?’ met humor relativeren
de emoties en processen die zich voor kunnen doen, en relativeren ze frustrerende gebeurtenissen soms door humor in te zetten.
Hoe de leraar in het democratisch onderwijs zijn rol ziet, verschilt van de zienswijze van de leraar in het regulier onderwijs. Leraren op democratische scholen vinden dat zij in hun rol als begeleider gelijkwaardig zijn aan de leerlingen. Zij volgen de ontwikkeling van hun leerlingen, bijvoorbeeld door leermomenten te benoemen en bij te houden in het leerlingvolgsysteem, en geven de leerlingen ruimte om zich te kunnen ontwikkelen. Leraren op reguliere scholen hebben een meer leidende rol. Zo dagen zij hun leerlingen uit met moeilijke opgaven en reflecteren zij samen op het bijbehorende leerproces. Opvallend is dat zowel in het democratisch als het regulier onderwijs reflectie met leerlingen, en ook de voorbeeldfunctie en aansluiting op behoeften, als aanpak worden ingezet. Dit doen de leraren echter op verschillende momenten in de ontwikkeling van de leeridentiteit: reflectie in het regulier onderwijs is bedoeld om realistische verwachtingen bij leerlingen over zichzelf te stimuleren, en in het democratisch onderwijs heeft reflectie het doel om leerlingen hun emoties beter te laten begrijpen. De voorbeeldfunctie zetten leraren in het democratisch onderwijs in om aan te tonen dat leren altijd en overal plaats kan vinden en in het regulier onderwijs willen leraren laten zien dat het oké is om fouten te maken en anders te zijn dan een ander. Aansluiten op behoeften van de leerlingen doen leraren van democratische scholen in het kader van aanbod in activiteiten en leraren op reguliere scholen om emoties te kunnen begeleiden.