5.1 Bijeenkomsten
De deelnemers zijn via email uitgenodigd in de bovenzaal van het Turks café Meram in Amsterdam Oost.176 Op de mailing lijst staan 33 adressen. Ik had de uitnodiging gekregen nadat ik tevoren een
uitgebreid gesprek met Van Bommel had gehad over mijn belangstelling voor soefisme en mijn positie als student religiewetenschappen en onderzoeker. In de uitnodiging heeft Van Bommel een tekst meegestuurd uit de Masnawî van de soefi Roemi over de Koning en de slavin, Sura 18, een tekst ´Ken u zelve´ en de opdracht om een ‘moment van volheid’ in je leven te benoemen. Aanwezig zijn 26 mensen, 12 mannen en 14 vrouwen. Iedereen zit op een stoel achter kleine tafeltjes in een vierkante opstelling. Op de tafeltjes liggen enkele boeken van de Masnawi (vertaling van Bommel, zie bijlage 9.11) , papieren met de teksten, ipads met teksten en mobiele telefoons (vaak in de stilte modus). Van Bommel heet iedereen van harte welkom. De opkomst is groter dan gemiddeld met ook vier nieuwe gasten. De bedoeling van de bijeenkomst is door Van Bommel omschreven als o.a. ‘bibliotherapie’. De term bibliotherapie is ontstaan vanuit het idee dat lezen van de teksten van de soefi Roemi, verzameld in de Masnawi de gevoelswarmte, de houding en het gedrag van een persoon kan beïnvloeden en op deze manier bijdraagt aan een persoonlijke ontwikkeling. De volledige Masnawî van zes delen is door Van Bommel vertaald in het Nederlands. Sommige deelnemers hebben de Turkse vertaling bij zich, anderen kijken op hun ipad of mobiele telefoon. Van Bommel vraagt eerst om een moment van stilte om ´de dagelijkse beslommeringen los te laten´. Daarna spreekt hij een gebed uit in het Arabisch, waarin ik de woorden Allah, al-Rahman en al-Rahim herken. De meeste aanwezigen houden hun handen daarbij geopend naar boven. Van Bommel vraagt vervolgens of iemand de uitnodiging heeft gelezen om een moment van volheid te benoemen dat hij of zij wil delen met de groep. Niemand is nog zover (mogelijk door de grotere opkomst) en Van Bommel stelt voor om na de pauze nogmaals de gelegenheid te geven. Vervolgens vraagt hij de nieuwkomers om zich kort voor te stellen: ‘Geen CV of diploma’s, maar waarom je hier bent en wat je belangrijk vindt’. Een deelnemer is aangetrokken door de soefi muziek. Een ander komt via haar zus. Een derde komt uit België en heeft van Bommel in het buitenland leren kennen en is
175 In Amsterdam IJburg bestaat een Indonessich trainingscentrum voor Penkat Silat, http://silektuo.nl/ , bezocht
28 okt. 2016
35 benieuwd naar zijn bijeenkomsten. Van Bommel geeft vervolgens uitleg en toelichting op het
openingvers van de Masnawi (door hem vertaald als het lied van het riet), de opgestuurde Soerat 18:60- 83 (veel gebruikt door soefi’s) en het Koningsvers. Deze teksten hebben volgens hem gemeen dat zij niet te vatten zijn met menselijke logica, maar aanzetten tot metafysische reflectie. De teksten zijn vaak metaforen of gelijkenissen die de spirituele dimensie activeren. Tegenstellingen worden vaak gebruikt zoals in Koran bij het woord bliksem, dat verbonden is met vrees en hoop/begeerte.177 Van Bommel
gebruikt geregeld Arabische of Turkse woorden die door de aanwezigen worden herkend en
gewaardeerd. Grapjes komen voor, b.v. als hij nadoet hoe sommige moslims insjallah te pas en onpas gebruiken. Dat is niet de bedoeling, zegt hij, net als Roemi, het gaat om de innerlijke overtuiging dat Allah uiteindelijk beschikt in je leven. In een voetnoot heeft hij verwezen naar het vergelijkbare Deo Volente. Het geheel heeft deze keer het karakter van een monoloog – misschien komt dit door de grote opkomst. In de pauze merkt mijn buurvrouw op dat er in de vorige bijeenkomst meer dialoog was. Tijdens de pauze wordt er thee rondgebracht door de café houder. Een deelnemer brengt een doos met dadels binnen die gastvrij wordt rondgedeeld. Er wordt geanimeerd gepraat.
Van Bommel veronschuldigt zich na de pauze om 14.30 uur dat hij niet kan doorgaan tot 16.00 uur omdat hij zijn broer wil bezoeken die in de terminale fase van ziekte verkeert. Hij betoogt nog 45 minuten dat de Masnawi wil aanzetten tot een zoektocht naar de metafysische werkelijkheid en moreel gedrag. De wereld zit vol amoreel en immoreel gedrag. Het slechte beheer van grondstoffen en de onderdrukking van bepaalde bevolkingsgroepen keurt hij af, zich beroepend op de Koran en Masnawi. De tekst van de Koning en de slavin bevat elementen die redelijkerwijs moeilijk zijn te begrijpen, maar wil aanzetten tot een keuze voor liefde voor de Levende en Eeuwig Bestaande.
Na het vertrek van van Bommel om 15.15 uur besluiten twee mannen, die naast van Bommel zitten, om door te gaan met discussie over de teksten ‘omdat we toch van ver zijn gekomen’. Aan de discussie nemen ongeveer zes mensen deel.
De volgende verschijnselen vallen mij op: een vrouwelijke deelneemster die welbespraakt is en zegt van Surinaams-Hindoestaanse afkomst te zijn, verzet zich ertegen dat sommige moslims andere moslims niet als ware moslim beschouwen, c.q. de Ahmadiyya moslims. Maar, voegt zij er lachend aan toe: ´Jullie kennen mij wel, ik ben het zwarte schaap hier bij de Turken’. Tijdens de discussie komt de vraag op welke symbolische rol de verschillende personen hebben in de Koning en de slavin. Een vrouwelijke deelnemer citeert vanaf haar mobiele telefoon een visie van een Turkse website over de Masnawi. Niemand is verbaasd over het gebruik van internet tijdens de bijeenkomst en vraagt haar deze visie voor te lezen. Ze vertaalt daarbij direct in het Nederlands. Tijdens de discussie refereert een
deelnemer aan de tekst van Van Bommel van de vorige bijeenkomst waarin de zeven hoofdzonden zijn genoemd. Dit heeft de deelnemer blijkbaar aangesproken. Deze tekst vind ik opvallend omdat de van zeven hoofdzonden voortkomen in teksten van de woestijnvader Evagrius en paus Gregorius I in de zesde eeuw. Van Bommel heeft daar enkele citaten uit de Koran aan verbonden. De zeven hoofdzonden staan weer in verband met de zeven deugden, die gebaseerd zijn op de vier kardinale deugden van Plato en de drie goddelijke deugden (geloof, hoop en liefde) geformuleerd door Paulus (1 Cor. 13) en herhaald door Augustinus en Thomas van Aquino. Al met al een bijzonder voorbeeld van transculturele
geloofsbeleving. De waarnemend voorzitter bekent dat hij de tekst van Koning en de slavin niet heeft
36
kunnen lezen en vraagt een jonge vrouw, die steeds een laptop voor zich heeft, om deze voor hem te samen te vatten. Dat doet zij. Een deelnemer vertelt dat de oude soefi’s 40 dagen in retraite gingen, maar dat de huidige islam geen voorstander is van het kloosterleven en het celibaat. Om ca. 16.00 uur wordt de bijeenkomst besloten. Overige waarnemingen zijn: geen dikhr’s, muziek of derwisjen. De sfeer is gastvrij, mannen en vrouwen zitten gemengd, de kleding is over het algemeen westers met enkele hoofddoeken en hoofdeksels. Bij binnenkomst begroeten drie mannen Van Bommel met een buiging en een handkus, als teken van waardering en hiërarchie? Er komt geen tweede gelegenheid voor het delen van een moment van volheid in je leven.
Tijdens de tweede bijeenkomst gaat Van Bommel door over de tekst over ‘De koning en het dienstmeisje’. Hij deelt een stencil uit van twaalf pagina’s met o.a. de volgende teksten:
‘Laat de mens tot inzicht komen, en overdenken waaruit hij is geschapen’- Koran 86:5 ‘Welke gunsten van uw Heer wilt u dan ontkennen?’ – Koran 55:13
De praktijk: tel je zegeningen! Maak een lijstje van zegeningen die je dagelijks ervaart. Masnawî deel I: ‘Hij die wakker is naar het materiële, is slaperig naar het spirituele’.
Een vergelijking wordt gemaakt met de quantummechanica: ‘De materiële werkelijkheid is een illusie. In feite bestaat de materie niet, het is energie in beweging die we als vaste stof waarnemen. ‘Alles stroomt’ volgens Heraclitus. Een quantum leap kun je vertalen als een plotseling inzicht in de werkelijke en tijdloze aard van je zijnstoestand, ofwel Eenheidsbewustzijn. Het doel van ieder mens is deze realisatie van conti-NU, tijdloos onsterfelijk eenheidsbewustzijn (Wahdat al Wudjûd). Dat betekent opgaan in de Alomhullende Liefde van Al-Wadûd, dat is weer een van de 99 namen van Allah. Door Zijn liefde in onze harten worden we in staat gesteld Hem lief te hebben. Daarmee brengen we een recycling beweging of werveling van liefde teweeg. Als je het ervaart kom je in een ervaring van vrede en eenheid- niet te bevatten in woorden. Het is een gevoel van volledige veiligheid, onvoorwaardelijke liefde en vertrouwen.’
In de pauze is er weer tijd voor thee, dadels en ongedwongen gesprekken.
De vragen betreffen vaak persoonlijke problemen, het duiden van het kwaad en de praktijk van geloven. Van Bommel geeft vriendelijke adviezen en spoort de mensen aan om te kiezen voor een gelovig leven in dienst van Allah. Aan het eind wordt er nog wat nagepraat en gaat iedereen weg.
Op 5 mei 2016 is er een bijzondere bijeenkomst van de groep over Rumi: Individu en Vrijheid in het kader van manifestaties rond bevrijdingsdag Nederland. De uitnodiging is een bijzondere mengeling van culturen. De bijeenkomst is in Coffeemania Amsterdam Slotervaart. Coffeemania is niet alleen een koffiebar met een duidelijke koffiebeleving maar neemt ook een centrale plaats in de buurt in waar uiteenlopende buurtbewoners elkaar op een laagdrempelige en natuurlijke wijze ontmoeten.
Coffemania zet zich in op sociaal-economische groei van de buurt, samen met de gemeente Amsterdam en woningbouwcorporaties.178 De datum 4 en 5 mei verwijst naar de bevrijding van Nederland van de
Duitse bezetting in de tweede wereldoorlog. Het is opmerkelijk dat een Turkse groep deze datum
verbindt met Roemi en daarvoor een bijzondere uitnodiging gebruikt (zie Fig. 5.1). De duif is het symbool van hoop voor aartsvader Noach aan het eind van de zondvloed. Noach komt verschillende malen voor in de Koran, Soerat 71 is zelfs naar hem genoemd (Soerat noeh). De duif is ook een prominent beeld in het venster van het katholieke Vaticaan. Deze duif heeft drie stralen boven zijn hoofd alsof hij verlicht of
37
verbaasd is. De roodgelakte nagels zijn symbool van een zelfbewuste vrouw die de duif bevrijdt via een zwarte cirkel- schaduw van het deksel of een gat. Het blauwe deksel kan van een bord zijn, maar lijkt ook wat op een hoofddeksel. De Vereniging het Turks Huis (Turkevi Research Centre) is in 2004 opgericht als onafhankelijk onderzoekcentrum te Amsterdam, met als doel ‘om wetenschappelijke studies uit te voeren, strategische analyses te maken en om wetenschap, media, politiek en het publiek te voorzien van neutrale en juiste informatie. Turkevi Research Centre wil een positieve bijdrage leveren aan de Turkije – EU relaties.‘ 179
De ruimte is gevuld met tafels in een vierkante opstelling waar mannen en vrouwen door elkaar zitten. De kleding is informeel met westerse, Surinaamse en Indonesische invloeden. Hoofddeksels zijn er nauwelijks.
Fig. 5.1 Uitnodiging via de Roemi groep
De gemeenschappelijke maaltijd wordt opgediend en bestaat uit drie gangen: soep met Turks brood, hoofdgerecht met rijst, kip en groente en koffie met zoet gebak (bakhlava) toe. De kosten zijn gedekt en een financiële bijdrage (door mij aangeboden) is absoluut niet nodig.
Een volgende bijeenkomst van de groep gaat over verhalen uit deel I van de Masnawi die het
ontwikkelingsproces van het menselijk Ego begeleiden. ‘Hopelijk wordt het dan zo raadselachtig voor u dat u blij bent dat ik het op 5 juni een beetje uitleg’.180
5.2 Deelnemers
De leeftijd is tussen de 20 en 60 jaar. De man-vrouw verhouding is 45-55 % tijdens de eerste
bijeenkomst. Tijdens de tweede bijeenkomst waren er ook meer vrouwen dan mannen. Eén vrouw is Surinaams-Hindoestaans. De islamitische echtgenote van Van Bommel is Indonesich. Haar ouders zijn na
179 http://www.turkevi.org/nl/over-ons/, bezocht 22 juli 2016 180 Rondschrijven Van Bommel, 5 mei 2016
38
de onafhankelijkheid naar Nederland gekomen. Twee mannen naast van Bommel hebben een rol in de organisatie van de bijeenkomst. Eén van hen is lid van de Turkevi Research Centre. De overigen deelnemers lijken allen eenzelfde positie binnen de groep te hebben. De kleding is westers met een enkele hoofddoek bij de vrouwen of een baard bij de mannen. Mijn linker buurvrouw met hoofddoek vraagt of ik gelovig ben en wat mij hier boeit. Ik antwoord dat ik mijzelf als gelovig beschouw vanuit de vrijzinnige christelijke traditie en dat ik tegelijk sinds tien jaar een grote belangstelling heb voor het soefisme. Wat mij boeit is het bestuderen van wat wat de verschillende geloofstradities
gemeenschappelijk hebben en waarin zij verschillen. De andere buurvrouw is studente in de religiewetenschappen.
Van Bommel is de duidelijke leider en inspirator van de groep. Zijn levensloop is van bijzondere betekenis voor deze studie.181 In 2013 was hij gast in het TV programma het Vermoeden.182 Hij weet te
relativeren en houdt van humor, zoals de cartoon op zijn website laat zien.
Fig. 5.2 Cartoon van de website Van Bommel
Abdulwahid (Wouter) van Bommel (1944) is geboren in Amsterdam en gaat op 23-jarige leeftijd over tot de islam, Hij studeert van 1967-1971 islamitische theologie op een seminarie in Istanbul met speciale aandacht voor koranverklaring en hermeneutiek. Hij vervult vanaf 1971 diverse functies (meestal voorganger/leraar) voor de moslimgemeenschap. Vanaf 1980 tot 1992 is hij voorlichter en voorganger van het Moslim Informatie Centrum in Den Haag. Van 1993 tot 1997 directeur van de Nederlandse Moslim Omroep. Vanaf 1 mei 1998 tot 2006 is hij geestelijk verzorger voor moslims bij Medisch Centrum Haaglanden, locatie Westeinde. Nu is hij docent geestelijke verzorging, vertaler en schrijver.183
Op 27 september 1997 schrijft Frenk van der Linden een interview over van Bommel in het NRC Handelsblad 184: ‘Het was tegen middernacht. Ik werkte dagelijks in het Vondelpark een
181 http://nl.wikipedia.org/wiki/Adulwahid_van_Bommel, bezocht 4 aug. 2016 182 http://www.npo.nl/het-vermoeden/14-07-2013/POW_00592417
183 http://www.nieuwemoskee.nl/wp-content/uploads/2013/01/Persoonlijke-omstandigheden-voorgelezen-bij-
rechtbank.pdf
184 http://www.nrc.nl/nieuws/1997/09/27/abdulwahid-van-bommel-zelfbenoemd-bruggenbouwer-tussen-
39
trainingsprogramma af om goed op mijn contrabas te kunnen spelen met Willem Breuker. Eerst wandelen, daarna in een plantsoentje neerzijgen voor ademhalingsoefeningen. Je kunt onmogelijk in harmonie met een instrument omgaan als je geen innerlijke rust hebt, als je niet gecenterd bent. Terwijl ik het gat onder me voelde zuigen, besefte ik dat er iets groots in mijn leven gebeurde. Ik kon het alleen niet benoemen. Het was begin 1967; het zou in alle opzichten mijn magies jaar worden. Voor ik het wist, klopte ik aan bij een imam-internaat in Turkije. Mijn breuk met alles wat ik had - en wie ik was. In die periode werd ik door een kameraad uitgenodigd voor een feest van een paar dagen: hij ging in
Wyldemerk, Gaasterland, trouwen met een Moluks meisje. Zij behoorde tot een moslim-minderheid, die na wrijvingen een eigen barakkenkamp had gekregen. (De geschiedenis van de islamitische en
christelijke Molukkers, die na 1951 naar Nederland waren verscheept, is uitvoerig onderzocht.185)
Midden in de Friese bossen trof ik een Indonesische kampong aan. Daar hing een sociale, gemoedelijke sfeer. Neem de houten moskee daar: anders dan in kerken en tempels herbergde die geen beelden, geen goud, geen glitter. Een en al bescheidenheid. Je maakt in zo'n omgeving geen indruk met
ouwehoerverhalen over Nietzsche, Chopin, Sartre of Billy Holliday’. Hij besluit zijn leven een acute wending te geven en vertrekt naar imam scholen in Cappadocië en Istanbul. Eerst leeft van Bommel volgens de strenge sharia, maar Farida, zijn liberale islamitische echtgenote, heeft hem heropgevoed in de islam. ‘Mijn islam is nu een islam die tegenwicht wil geven aan de orthodoxie’. Zijn boeken spreken van: Islam, liefde en seksualiteit (2003), Wankele Waarden (2003), Islam en de rechten van vrouwen (2005) en Valt er nog wat te lachen met die moslims (2007).186 Van Bommel was voorzitter van de koepel
Federatie van Moslim Organisaties in Nederland (FOMON 1975-1980) en bemiddelde bij een conflict tussen islamitische Molukkers.187
5.3.Inhoud
De tekst van de Masnawi staat in deze groep centraal. Van Bommel zegt hierover op zijn website:188
‘De eerste complete vertaling van de MASNAWÎ in het Nederlands! Unesco riep het 800e geboortejaar van Djalâl’uddîn Rûmî uit tot ‘Jaar van Mevlana en tolerantie’. Het Rumi-jaar 2007 werd daarmee een gelegenheid om zijn werk over de hele wereld in zoveel mogelijk talen en dus ook in het Nederlands uit te brengen. De Masnawî wordt beschouwd als zijn meesterwerk. De Masnawî is een lofdicht op de liefdevolle vereniging met God. Meester Roemi heeft daarvoor alle middelen aangewend die hij tot zijn beschikking had. Zijn taalbeheersing brengt hem in het gebied dat eigenlijk niet in taal valt te
verbeelden. Zijn pedagogische inzicht geeft hem de mogelijkheden om zowel met voorbeelden uit de hoge als die uit de lage cultuur te werken. Hij gebruikt dierenfabels, erotisch volksverhalen, talloze voorbeelden van spiritualiteit uit de Koran en de mystieke praktijk van zijn voorgangers en tijdgenoten, om de religie van de liefde aan ons over te dragen… Het aandachtig lezen van dit werk schenkt de verwarmende invloed van een soefimeester en is voor de goede verstaander een verlichtingsproces op zich’.
185 Zie het proefschrift Van der Hoek 1994
186 https://nl.wikipedia.org/wiki/Abdulwahid_van_Bommel en Bommel 2003 187 Hoek 1994, p. 200
40
De Masnawi wordt ook de Perzische Koran genoemd omdat Roemi het werk in het Perzisch schreef, de diepgang en universaliteit van de gedachten en de enorme populariteit bij Perzen.189 Er zijn diverse
vertalingen in het Turks, Engels en nu in het Nederlands. Nicholson is erkend vanwege zijn monumentale Engelse vertaling in acht delen, waar hij aan heeft gewerkt van 1925-1940. In het Nederlandse boek staan de zogenaamde Konya kriteria van Roemi, een bijzonder voorbeeld van zijn levenswijsheid:
Word als stromend water in vrijgevigheid en hulpvaardigheid Word als de zon in compassie en mededogen
Word als de nacht in het bedekken van andermans tekortkomingen Word als een overledene in woede en fanatisme
Word als de aarde in bescheidenheid en nederigheid Word als de zee in verdraagzaamheid
Word zoals je jezelf voordoet of doe je voor zoals je bent.
De 5 mei bijeenkomst is als volgt aangekondigd: ‘Wij vieren niet alleen de bevrijding van de bezetting van Nederland en toenmalig Nederlands-Indië, maar ook de bevrijding van vrijheid, democratie en
mensenrechten. Mevlana Roemi leefde niet in een periode van wereldvrede. Tijdens zijn leven heeft de ‘Mongolenstorm’ hem en zijn familie verjaagd. Vanuit Europa kwamen de kruistochten nog in gallop door Klein Azië heen. Toch zei Roemi dat religies hetzelfde lied zingen. Hij heeft zich daarmee bewust tot een brug tussen culturen en religies gemaakt. In zijn werk komen geen uitsluiting van ‘anderen’ tegen. Hij sluit in omhelzing iedereen in. Zijn inspirator Sjams Tabriz voegt daar een element aan toe: bevrijding! Pure vrijheid die zich een weg zoekt naar vrij mens zijn. Het is de wervelwind die we in Roemi’s
dichtkunst voelen die mensen doen wervelen. Het is de kosmische beweging van vrijheid die de kracht van Roemi’s poëzie vormt. Roemi doet ons ontwaken met zijn one-liners: ‘Liefde is de brug tussen jou en