Reportage
INTRODUCTIE
Op 30 oktober jl. vond voor de eerste keer de conferentie ‘Voluntourism’ in het Kinderrechtenhuis in Leiden plaats. De centrale vraag van de conferentie was: 'Is vrijwilligerswerk met kinderen altijd in het belang van het kind?'. De conferentie werd georganiseerd door Celine Verheijen, projectcoördinator kinderrechten en seksuele uitbuiting van Defence for Children/ECPAT, in samenwerking met het Better Care Network Nederland. De aanwezige sprekers waren Victoria Smith, onderzoekster verbonden aan het International Centre for Responsible Tourism, Bep van Sloten, expert op het gebied van alternatieve zorg voor kinderen, Nur Albayrak en Marieke Dekker-Abels van het Ministerie van Veiligheid en Justitie, Hans Trienekens van Dare2Go en Mathilde Saadhoff-Vlotman van FOX Vakanties. Ook verzorgde Celine Verheijen zelf één van de lezingen. Gerben Hardeman van de ANVR was dagvoorzitter. Hij onderstreepte het belang van het duurzaam aanbieden van toerisme en vrijwilligerswerk; in het belang van zowel de organisatie, de lokale bevolking en de ervaring van de consument.
VICTORIA SMITH
Onderzoekster Victoria Smith van het International Centre for Responsible Tourism trapte de dag af met het presenteren van haar onderzoek 'How sustainable is the voluntourism market?’ Victoria is afgestudeerd aan de Leeds Metropolitan University met een MSc Responsible Tourism Management en heeft zo’n twintig jaar ervaring in de toeristische sector. Als onafhankelijk consultant is zij gespecialiseerd in online marketing en verantwoord en duurzaam toerisme. Victoria zette het theoretische kader van het onderwerp Voluntourism neer. Hierbij werd de theorie van verschillende bekende academici aangehaald, zoals Wearing (2001) en Tomazos (2009) (2012). Victoria ondersteunde de theorie met behulp van verscheidene cijfers omtrent de vrijwilligersmarkt en raadde de aanwezigen aan het boek van de Nederlandse schrijfster Lisette Croes (Croes, 2011) te lezen voor meer achtergrondinformatie en wetenschappelijke onderbouwing.
In haar bijdrage liet Victoria zich kritisch uit ten aanzien van grote commerciële organisaties die vrijwilligersreizen aanbieden, vaak tegen betaling van een groot bedrag. Haar onderzoek wijst uit dat vrijwilligerswerk voornamelijk gedreven wordt door wat de consument wil, in plaats van te bekijken wat er lokaal nodig is en welke hulp echt werkt. Volgens Victoria schieten de commerciële organisaties veelal tekort als het gaat om informatieverschaffing over het door de organisatie gevoerde beleid en de wijze
56
waarop de bescherming van kinderrechten in dit beleid is geïntegreerd. In een analyse van websites van verschillende Engelse organisaties die vrijwilligerswerk in het buitenland aanbieden, toonde Victoria aan dat de organisaties die op een verantwoorde wijze vrijwilligerswerk trachten aan te bieden, ook meer transparant zijn in hun kostenplaatje. Deze organisaties werken op de meest eerlijke manier: zowel naar de vrijwilligers, als naar de betrokken partnerorganisaties waarbij het vrijwilligerswerk wordt uitgevoerd. Victoria moedigde dan ook elke organisatie aan om de inhoud van hun website regelmatig te controleren op een juiste en transparante informatieverschaffing wat betreft het aanbod in vrijwilligerswerk. Op deze wijze wordt de verduurzaming van de ‘voluntourism’-sector bevorderd. In één van haar laatst gepubliceerde artikelen (vrij te downloaden via: http://bit.ly/1FJccKt) concludeert Victoria dat toeristische organisaties in Engeland die vrijwilligersreizen aanbieden niet open communiceren over de wijze waarop zij aan verduurzaming werken. De organisaties zijn daarnaast weinig transparant in hun werkwijze. De verantwoording voor een betere invulling van vrijwilligerswerk in het buitenland, ligt volgens Victoria ook (deels) bij de vrijwilliger zelf. Kijk kritisch naar het overweldigende aanbod van vrijwilligerswerk met (wees)kinderen. Wees selectief, laat je vooraf goed informeren en bereid je voor, alvorens je naar een vrijwilligersproject in het buitenland afreist. Dat dit lang niet altijd wordt gedaan, werd door Victoria geïllustreerd met een aantal cynische plaatjes. Haar boodschap? Voel jezelf geen superheld, pas je aan de cultuur van het land aan waarin je terechtkomt. Victoria raadde toekomstige vrijwilligers aan om je ervaringen zoveel mogelijk via social media te delen. Steeds meer organisaties worden zich bewuster van de noodzaak om hun beleid aan te passen en te verduurzamen omdat vrijwilligers zich zelf op social media negatief uiten over – met name - het werken met kinderen in kindertehuizen.
De laatste slides van haar PowerPointpresentatie wijdde Victoria aan de media-aandacht die het onderwerp Voluntourism de laatste tijd heeft gekregen.
Meer informatie is te vinden in onderstaande nieuwsberichten en artikelen, aangedragen door Victoria zelf: https://www.leedsbeckett.ac.uk/news/volunteer-tourism-the-more-expensive-the-less-responsible- study-concludes.htm http://www.travelmole.com/news_feature.php?news_id=2010162 http://tourismconcern.org.uk/?s=volunteer+tourism http://www.independent.co.uk/voices/comment/the-tragic-rise-of-gap-year-voluntourism- 8473608.html http://www.theguardian.com/world/2013/feb/13/beware-voluntourists-doing-good http://natgeotraveller.co.uk/smart-travel/features/voluntourism-every-little-helps/ http://www.dailymail.co.uk/femail/article-2418074/Fake-orphanages-Bogus-animal-sanctuaries-And- crooks-growing-rich-Western-gullibility--gooding-gap-year-holidays-horrifyingly-callous-con.html http://epicureandculture.com/ethical-volunteer/
57 BEP VAN SLOTEN
Bep van Sloten, coördinator van de Nederlandse afdeling van het Better Care Network en expert op het gebied van alternatieve zorg voor kinderen, wijdde haar verhaal aan de hechting en binding van het kind. Bep legde uit waarom kinderen kwetsbaar zijn en wat de invloed van hechting op de ontwikkeling van kinderen is. De term ‘gehechtheid’ hangt samen met de relatie tussen kind en verzorger. Wanneer een kind zorgoproepend gedrag vertoont, hoort de verzorger hier adequaat op te reageren. Hechting kan dus worden gezien als het verlangen van een jong kind om de nabijheid te zoeken van een of meerdere specifieke, vaste personen. Deze relatie geeft het kind veiligheid, geborgenheid en voldoening. Hechting legt zo de basis voor de emotionele en sociale ontwikkeling van een kind. Een goede hechting, waarbij het kind aanspraak kan maken op een primaire, vaste verzorger, is dan ook van groot belang. Zoals Bep het verwoordde: ‘Veilig gehechte kinderen doen het beter’. Er bestaan drie vormen van onveilige hechting: gereserveerd (dismissive), gepreoccupeerd (entangled) en gedesorganiseerd /onverwerkt (unresolved). Bep legde uit wat de vergaande gevolgen van een onveilige hechting kunnen zijn.
Door middel van deze uitleg over de gehechtheidtheorie introduceerde Bep de documentaire ‘Last Minute Weeshuis’ van Karin van Mullem en Arno Rozema. De documentaire volgde drie vrouwen in de voorbereiding, tijdens en na afloop van hun vrijwilligerswerk in het buitenland. De vrijwilligers werkten voor verschillende periodes in verschillende weeshuizen. Zij wisten in eerste instantie niet met welk doel
zij werden gefilmd, waardoor de kijker een eerlijk beeld krijgt van hun overwegingen en overtuigingen om vrijwilligerswerk met kinderen in het buitenland te gaan doen. Door middel van interviews met zowel de vrijwilligers zelf, meerdere kinderen in de tehuizen als de leiding daarvan, werd op indringende wijze duidelijk wat de impact is van kortdurend vrijwilligerswerk en het constant komen-en-gaan van vrijwilligers op de kinderen in de tehuizen. Vrijwilligers vervullen vaak de rol van primaire opvoeders van de (wees)kinderen. De kinderen krijgen zo te maken met opeenvolgende primaire opvoeders, elk met een totaal eigen opvoedstijl en eigen normen en waarden. Zij hechten zich aan een vrijwilliger, maar de vrijwilliger is maar voor een korte periode bij het project betrokken. Wat doet het met een kind als het telkens te horen krijgt dat een vrijwilliger van hem/haar houdt, maar de betreffende vrijwilliger hem/haar daarna wel weer verlaat?
Na deze uitleg van Bep en het zien van de documentaire, stelde het publiek verschillende vragen. Is het mogelijk om kinderen van tevoren duidelijk mee te geven dat een vrijwilliger er maar voor een korte periode is? Kan zo worden voorkomen dat een kind zich aan een vrijwilliger hecht? Kan op die manier een onveilige hechting worden voorkomen? Bep antwoordde dat dit inderdaad mogelijk is. Wat hierbij bovendien van belang is, is dat vrijwilligers geen (primaire) zorgtaken vervullen en op gepaste wijze afstand houden van de kinderen. Kies geen ‘speciaal’ kind uit als je daar bent. De verzorgende rol moet blijven weggelegd voor de vaste verzorgers van het kinderhuis.
58
Een aantal aanwezigen liet zich ook kritisch uit. Wat zal er gebeuren als er een stop komt op het uitzenden van vrijwilligers naar kindertehuizen? Wat gebeurt er dan met de kinderen en de mensen die afhankelijk zijn van deze industrie? De hulp van vrijwilligers is toch juist hard nodig, anders zouden dit soort tehuizen toch niet bestaan? Bep concludeerde dat ‘een stop’ zeker geen optie is. Alle positieve energie van vrijwilligers moet niet verloren gaan, maar door (sommige) organisaties en projecten op een andere manier moeten worden ingezet. Een manier die duurzamer is voor de samenleving waar de projecten plaatsvinden en die de rechten van het kind meer in acht neemt.
Bep wees ook nog op een belangrijke campagne geïnitieerd vanuit Friends International. ‘Children are not Tourist Attractions’ is een campagne opgericht met steun en hulp van UNICEF. Op de website http://www.thinkchildsafe.org/thinkbeforevisiting/ is meer informatie te vinden wat betreft deze campagne en je vindt er verschillende interessante literatuur rondom het onderwerp voluntourism.
CELINE VERHEIJEN. ECPAT/DEFENCE FOR CHILDREN
Na te hebben uitgelegd wat de werkzaamheden van ECPAT zijn en wat haar rol binnen de organisatie is, belichtte Celine in haar presentatie een andere kant van vrijwilligerstoerisme: weeshuizen/ kindertehuizen als dekmantel van kindersekstoerisme. Kindersekstoerisme bestaat uit de volgende aspecten: de pleger reist (van het ene land naar het andere land, of binnen een land), er vindt seksueel misbruik plaats, het slachtoffer is minderjarig en de pleger betaalt (geld en/of goederen) voor het misbruik of doet de belofte hiertoe. Er zijn verschillende soorten kindersekstoeristen: de toerist (maakt gebruik van lokale tussenpersoon en verleidt kind/gezin met geld/goederen), de emigrant (mengt tussen de lokale bevolking en werkt bij lokale hulpverleningsprojecten of scholen) en de weldoener (bouwt kindertehuizen of scholen). Vooral de laatste soort ontvangt vaak veel ontzag van de lokale bevolking.
59
Celine liet zien wat veelvoorkomende kenmerken van kindersekstoeristen zijn (94% is mannelijk, gemiddelde leeftijd is 56 jaar) en in welke landen kindersekstoerisme voornamelijk voorkomt. Het oppakken en veroordelen van daders van kindersekstoerisme is ontzettend moeilijk. Er zijn slechts een aantal Nederlanders veroordeeld voor seksueel misbruik van kinderen in het buitenland. Soms kunnen kindersekstoeristen jarenlang onopgemerkt hun gang gaan. Omkoping, ongeloof, onwetendheid en ontzag voor de pleger liggen hieraan ten grondslag.
Om dit soort praktijken tegen te kunnen gaan, droeg Celine handvatten aan voor organisaties, stichtingen en vrijwilligers om op de juiste manier op vermoedens van kindersekstoerisme te reageren en te handelen. De website www.reportchildsextourism.eu is een tool om (vermoedens van) kindersekstoerisme te melden. Op de website staan de meldingswebsites van Europese landen. Wanneer het niet mogelijk is om online te melden in een land worden gegevens van de politie verstrekt. Als iemand uit een Europees land een vermoeden heeft van kindersekstoerisme, kan hij/zij op deze website vinden waar dit in het eigen land gemeld kan worden of in het land van herkomst van de verdachte. Hoe houd je kinderen in een kindertehuis veilig? Celine legde verscheidene richtlijnen uit die handvatten bieden voor stichtingen en organisaties die vrijwilligers uitzenden om te werken met kinderen. Hanteer als organisatie het “4 ogen-principe”: laat een vrijwilliger nooit met kinderen alleen. Zorg voor protocollen (hoe ga je om met media, met bezoekers, met kinderbescherming?), breng het verbod op het aangaan van een seksuele relatie met minderjarigen onder woorden en laat vrijwilligers deze afspraak ondertekenen. Ontwikkel een gedragscode en zorg dat zowel het personeel in een tehuis als de vrijwilliger de inhoud kennen en ondertekend hebben. Meld verdacht gedrag bovendien altijd bij de autoriteiten. Ook het Better Care Network heeft richtlijnen ontwikkeld. De juiste vooropleiding, training en selectie van vrijwilligers is van groot belang om ervoor te zorgen dat de organisatie of stichting met de juiste mensen werkt en de rechten van het kind zo goed mogelijk beschermd worden. De richtlijnen zijn gratis te downloaden van de website:
http://www.bettercarenetwork.nl/content/17382/download/clnt/51944_Guidelines_volunteering_with
_children_abroad_BCNN.pdf).
Tot slot benadrukte Celine het belang om de Verklaring Omtrent Gedrag (de VOG) verplicht te stellen. Wanneer je als stichting of organisatie (toekomstige) vrijwilligers verplicht om een VOG aan te vragen, laat je zien dat je daadwerkelijk bezig bent om vrijwilligers bewust te selecteren. Ook vormt de VOG een extra waarborg: wanneer een vrijwilliger in het verleden is veroordeeld voor een zedendelict, wordt een VOG niet afgegeven.
MARIEKE ABELS-DEKKER & NUR ALBAYRAK. VOG (VERKLARING OMTRENT GEDRAG)
Nur Albayrak en Marieke Abels-Dekker haakten op dit onderwerp, de VOG, in. Marieke kondigde aan dat vanaf 1 januari 2015 de VOG gratis is aan te vragen door bepaalde organisaties. De organisaties behoren wel aan bepaalde criteria te voldoen om voor een gratis aanvraag in aanmerking te komen:
Organisatie draait op meer dan 70% op vrijwilligers Organisatie voert breed integriteitbeleid
Aanvrager moet over Digi-D beschikken Organisatie moet beschikken over E-nummer
60
De VOG wordt gratis voor vrijwilligers en zal ook in het buitenland zijn op te vragen.
Nur Albayrak legde naderhand het plan van aanpak betreffende de werkzaamheden van het ministerie omtrent kindersekstoerisme uit. Preventie, opsporing, vervolging en samenwerking zijn de pijlers die het ministerie aanhoudt. Het aanvragen van een VOG hoort bij preventie. Op de site www.justis.nl staat uitgebreide informatie over het aanvragen van een VOG in het buitenland. Ook de website www.inveiligehanden.nl verschaft veel bruikbare informatie voor organisaties die met en voor minderjarigen werken.
HANS TRIENEKENS.
Hans Trienekens van Dare2Go gaf in zijn presentatie aan zich bewust te zijn van de recente ontwikkelingen rondom voluntourism en de negatieve lading die vrijwilligerswerk op dit moment in de media krijgt. Dare2Go begeleidt en ondersteunt jongeren die een stage of vrijwilligerswerk in het buitenland willen doen. In 2013 is Dare2Go een samenwerkingsverband met het Better Care Network in Nederland aangegaan. Hans vertelde over de huidige werkwijze van Dare2Go. De organisatie stelt verschillende eisen voorafgaand, tijdens en na de reis aan vrijwilligers. Een van deze eisen is een verplichte deelname aan meerdere modules. Deze modules behoren te worden doorlopen om goed te worden klaargestoomd voordat de vrijwilliger naar het buitenland vertrekt. In een van de modules wordt specifiek aandacht besteed aan voluntourism (mondiaal burgerschap, millenniumdoelen en mensenrechten). Ook krijgen jongeren een coach toegewezen. De coach begeleidt de jongeren voorafgaand aan vertrek en vormt het aanspreekpunt tijdens en na de reis. De projecten zelf behoren óók aan bepaalde vereisten te voldoen om voor samenwerking met Dare2Go in aanmerking te komen. Dare2Go probeert op deze wijze aan voluntourism uitvoering in de organisatie te geven. In samenwerking met het Better Care Network in Nederland zijn er op deze manier al flinke stappen genomen in een zo duurzaam mogelijk aanbod van vrijwilligerswerk aan jongeren in het buitenland via Dare2Go.
MATHILDE SAADHOFF-VLOTMAN.
Mathilde Saadhoff/Vlotman van FOX Vakanties vertelde openlijk over de veranderende beleidsvoering van de organisatie. FOX Feel Good biedt reizigers de mogelijkheid om de rondreis te verlengen met een paar dagen vrijwilligerswerk. Hiermee probeert FOX een mogelijkheid te creëren om “naast een ontspannen vakantie de lokale bevolking een handje te helpen”. FOX Feel Good zal binnenkort (tijdelijk) stoppen. FOX wil zich op het aanbod van haar FOX Feel Good-reizen bezinnen, met name op de projecten waarbij nog steeds ‘sociale activiteiten’ worden aangeboden, zoals een kortdurende vrijwilligersreis van vier dagen aan een kindertehuis. Een van de redenen van deze bezinning is dat er weinig animo voor de betreffende Feel Good-verlenging is. Een andere reden is dat FOX wil voorkomen dat, ondanks alle goede bedoelingen als organisatie en reiziger iets terug te geven aan een land, vrijwilligerswerk onbedoeld negatieve gevolgen heeft. Mathilde gaf aan dat FOX beseft dat het bij (het aanbieden van) vrijwilligerswerk belangrijk is om als organisatie en vrijwilliger aan een aantal criteria te voldoen.
Het toekomstperspectief van FOX Vakanties is om samen met de ANWB een andere vorm van vrijwilligerswerk aan te gaan bieden, bij voorkeur in nauwe samenwerking met ECPAT en het Better Care Network.
61 Paneldiscussie
De conferentie werd afgesloten met een paneldiscussie. Tijdens deze discussie werd gediscussieerd over welke vormen van vrijwilligerswerk wel duurzaam zijn. Is de lokale bevolking zelf in staat om te ondersteunen bij het werk in kindertehuizen; zijn vrijwilligers dan overbodig? Een deel van het publiek was van mening dat vrijwilligers het werk uit handen neemt van de lokale bevolking. Mensen zijn goed in staat het werk zelf te doen, de enorme toestroom van vrijwilligers leidt tot werkeloosheid. Een ander deel van de aanwezigen was van mening dat vrijwilligerswerk juist nodig is: zonder vrijwilligers zouden er überhaupt nooit (sociale) projecten worden opgericht.
Met welke intentie reist een vrijwilliger naar een ontwikkelingsland af? Is dat voornamelijk de eigenwaarde en eigen ontwikkeling van de vrijwilliger zelf? Wordt daarom de (negatieve) impact van vrijwilligerswerk op de lokale bevolking vaak vergeten? Een aantal aanwezigen gaven aan dat vrijwilligers zich veelal onvoldoende bewust zijn van de effecten van vrijwilligerswerk op de lokale bevolking. Zij zullen met goede bedoelingen afreizen, maar hun hulp heeft, onbedoeld,
negatief effect. Het is echter niet de insteek van deze conferentie om het vrijwilligerstoerisme helemaal de kop in te drukken. Wel moet er worden stilgestaan bij de manier waarop deze vorm van toerisme nu plaatsvindt. Waar ligt de oplossing? Bep van Sloten merkte op dat je als vrijwilliger beter de “tekenjuffrouw” kunt zijn: iemand die iets leuks met alle kinderen in een tehuis komt doen. Voorkomen moet worden dat je als vrijwilliger de taak van primaire verzorger overneemt. Een organisatie kan beter geschoolde vrijwilligers met een bepaalde achtergrond (bijvoorbeeld een fysiotherapeut of een leraar) naar een project uitzenden: die personen weten wat ze doen en brengen bepaalde kennis aan de lokale bevolking over. Het is daarnaast van belang om specifieke richtlijnen op te stellen waaraan zowel de (partner)organisatie als de vrijwilliger zich houdt. Het is dan immers voor iedereen duidelijk waar hij/zij aan toe is.
Het uitwisselen van kennis en ervaring blijft belangrijk. De positieve energie van alle vrijwilligers moet op dusdanige wijze worden ingezet dat de rechten van het kind te allen tijde voorop blijven staan. De presentaties van Dare2Go en FOX Vakanties geven goede hoop: is de verschuiving naar voluntourism en een verandering in mind-set inderdaad ingezet?
DANKWOORD
Better Care Network Nederland en ECPAT/Defence for Children willen graag iedereen erg bedanken voor hun aanwezigheid en inbreng. In bijzonder de dagvoorzitter Gerben Hardeman en de sprekers Victoria Smith, Bep van Sloten, Marieke Abels-Dekker, Nur Albayrak, Hans Trienekens en Mathilde Saadhoff- Vlotman.
62
Bibliografie
Ainsworth, M.D.S. et al. (1978), Patterns of attachment: a psychological study of the strange situation; Hillsdale: Erlbaum.
Croes, L. (2011). Voluntourism: A study on the Dutch demand and supply side of volunteer holidays. Netherlands: VDM Verlag Dr. Müller.
IJzendoorn, M.H. van, et al. (1982), Opvoeden in geborgenheid: Een kritische analyse van Bowlby's attachmenttheorie; Deventer: Van Loghum Slaterus, 1982.
Tomazos, K., & Butler , R. (2012). Volunteer tourists in the field: A question of balance? Tourism