Religie in de stad: Keuze en reflectie

In de antropologische literatuur over religie uit deze tijd wordt niet het idee van praktiseren uit gewoonte, zoals daar in Rouiss sprake van was, maar het idee van religie als een bewust gekozen fenomeen waarbij zelfreflectie centraal staat, benadrukt. Dit is enerzijds logisch, aangezien er steeds meer studie wordt verricht naar moslims in Europese landen waar de islam niet de norm is, anderzijds wordt het idee van keuze en zelfreflectie ook binnen een

36

islamitische context benadrukt. Zo beschrijft Saba Mahmood (2001) hoe Egyptische vrouwen in Caïro de islam bewust praktiseren op een reflexieve manier, waarbij de individu centraal staat. Mahmood verzet zich tegen het politiek-feministische idee van vrouwenonderdrukking in de Arabische wereld, door de vrouwen in Caïro agency toe te kennen en te laten zien dat individuele autonomie ook binnen een sociale structuur plaats kan vinden. Agency wordt veelal gedefinieerd als een vorm van verzet tegen het dominante systeem met haar sociale normen en relaties, maar Mahmood laat zien dat verlangens sociaal geconstrueerd zijn, in plaats van universeel gevormd, zoals sommige feministen willen doen geloven. Er kan dus ook sprake zijn van keuze binnen de structuur. Waar dit in Rouiss niet het geval was, kan er wel gesproken worden van een bewuste keuze voor islamitisch praktiseren binnen de sociale structuur van de Marokkaanse stad. Evenals in Rouiss was de context islamitisch, maar de manier waarop vrouwen in de stad praktiseerden, verschilde sterk van die van de vrouwen in Rouiss. In de stad waren vrouwen zich bewust van de manier waarop zij religieus

praktiseerden en konden zij de reden achter een religieuze praktijk benoemen. De individuele relatie met God stond centraal, in plaats van de sociale omgang met familieleden en de gemeenschap. Hier zal in het volgende hoofdstuk meer aandacht aan worden besteed.

Ondanks de focus op zelfreflectie en keuze wat betreft religie in recente

antropologische literatuur, is het van belang dat ook traditionele, sociale vormen van religie worden erkend om het doen en laten van bijvoorbeeld de dorpelingen in Rouiss te kunnen begrijpen. In Rouiss kon ik bijvoorbeeld weinig verschillen ontdekken tussen de manier waarop Nadia praktiseerde en de manier waarop haar oma dit deed. De sociale structuur van Rouiss veranderde door invloeden van buitenaf, maar dit gebeurde niet in zo‟n rap tempo als in de stad. Lila Abu-Lughod, die haar veldwerk evenals Mahmood verrichtte in Egypte, deed onderzoek onder de bedoeïenengroep Awlad „Ali en legt uit dat religie zelfs binnen een land ontzettend divers kan zijn:

One of the most striking changes in Egypt [is] the growing social force of a self- conscious Muslim identity, accompanied by certain practices, modes of dress, and comportment. It is common to refer to this phenomenon as “fundamentalism” or “political Islam”. I prefer the term “Islamism”, which highlights self-consciousness about Islamic identity … The news in the West is full of the activities of militant

Islamists, but they are only one small part of this much larger trend, which encompasses great variety. The important point is that while Islamism stands in contrast to the

37

religiosity of the Awlad „Ali, who simply took it for granted that they were good muslims (Abu-Lughod 1999: xiii).

In bovenstaand citaat onderscheidt Abu-Lughod verschillende vormen van religiositeit, waarbij de manier waarop de Awlad „Ali praktiseerden, vergeleken kan worden met de dorpelingen van Rouiss: religie was een vanzelfsprekendheid, een gewoonte. Desondanks hoeft dit niet te betekenen dat het altijd zo blijft. Sociale structuren zijn niet statisch, invloeden van buitenaf kunnen verandering met zich meebrengen. Enkele van deze invloedrijke ontwikkelingen zullen in het volgende hoofdstuk besproken worden.

In dit hoofdstuk heb ik laten zien hoe religie een bepaalde levenswijze informeert en promoot op een subtiele manier waar veel vrouwen in Rouis zich niet bewust van leken te zijn. Zo was het bijvoorbeeld volkomen normaal voor de dorpelingen om de zorg voor ouders en andere familieleden op zich te nemen, wat samen hangt met islamitische normen en waarden. Tegelijkertijd heeft de Marokkaanse overheid hier profijt van, omdat het instituut zorg wordt gereguleerd door de burgers zelf. „What is it about kinship that makes it so important? The simple answer is that in very many societies kinship is the single most important social institution. The kin group takes care of one‟s career, one‟s marriage, one‟s protection and one‟s social identity‟ (Eriksen 1995: 100). De overheid promoot een religieuze leefwijze en een gevolg daarvan is dat de sociale structuur, waarin sociale cohesie een grote rol speelt, zich blijft reproduceren. Religie wordt bijvoorbeeld gepromoot via het onderwijs. De overheid regelt het onderwijs, wat gratis is voor alle kinderen in Marokko, en bepaalt de lesstof. Zowel in het basisonderwijs als op de middelbare school is islamologie mogelijk hierdoor een belangrijk onderdeel van het educatieve programma. Religie wordt zo een politiek middel, wat al eerder is aangetoond met de titel van nationaal religieus leider die de Marokkaanse koning draagt. Met deze rol verzekert de koning zijn eigen leidende positie in de natie en creëert hij eenheid onder het volk. Religie is in Marokko dus verweven met het politieke domein, maar maakt ook onderdeel uit van allerlei aspecten van het alledaagse leven van de dorpelingen. Zo zit alledaags taalgebruik vol met verwijzingen naar God en de islam en hangt algemeen tijdsbesef samen met de oproep tot het gebed en het islamitische maandensysteem. Deze voorbeelden tonen aan dat de alledaagse sociale structuur in Rouiss was doordrenkt met islamitische ideeën en waarden, waardoor religieus praktiseren een gewoonte was, in

tegenstelling tot religie in de Marokkaanse stad, wat juist gekenmerkt werd door zelfreflectie, keuze en individualiteit.

38