Reinaerts saken. / Doe wijsden si dat men soude maken / Eene galghe staerc ende
vast / Ende men Reinaerde, den fellen gast, / Soude hanghen bi siere kele’ (r. 1894/9).
‘Ic waent u kele sal ontghelden / Noch heden al up eene wile’, had de koning al 70
regels tevoren geprofeteerd. De koning krijgt zijn mannetjes wel waar hij ze hebben
wil: bij de gálg. Hij krijgt ze daar zo snel, omdat de dichter het wóu. De dichter wou
zo snel mogelijk tot zijn grote inlas komen, zijn verhaal-bij-de-galg. De inlas begint
met een ironisch-sentimentele notitie over Grimbeert en zulk soort ‘naeste maghen’:
‘Sine consten niet verdraghen, / No ghedulden no ghedooghen, / Dat men Reinaerde
voor haren ooghen / Soude hanghen alse eenen dief (r. 1904/7). De gevoeligerds
worden meteen ontmaskerd in de volgende regel: ‘Nochtan waest hem somen lief’.
Tot die ‘somen’ zal intussen Grimbeert zelf, die brave kwezel, wel niet hebben
behoord. Men kan zich eerder voorstellen dat die, de vos ‘te ghenaden’, nog wel ‘een
pater nooster’ zal hebben ‘ghelesen’ (verg. r. 1745vgg.)!
De dichter laat de koning in het weggaan van de familie Grimbeert een motief
vinden om haast te maken. Maar ook het ‘licht’-motief komt weer opduiken. Reinaert,
de duisterling moet nog bij lichte dag opgehangen worden, want het ‘hof’ representeert
‘dat lecht’ (verg. r. 53). ‘Sal men hanghen, twi ne doet ment dan? / Eer men nu
ghereeden can / Eene galghe, so eist nacht’ (r. 1927/9). En dan komt de verrassende
mededeling, van Isingrijn, dat de galg zowaar al klaarstaat. In het ‘hof’ staat de galg
altijd klaar. Isingrijn weet ervan mee te praten, want zijn hele familie is ‘galgenaas’.
Tibeert, niet zonder leedvermaak, herinnert er de wolf aan: ‘Reinaert waest, diet
beriet / Ende selve mede ghinc, / Daer men uwe twee broeders hinc, / Rumen ende
Widelanken’ (r. 1936/9). Reinaert had zo kunnen we tussen de regels doorlezen
-ook Isingrijn zelf wel aan de galg willen brengen, maar dat was hem nog niet gelukt,
net niet. Bij Tibeert, de ‘galgestrop’, was het bíjna gelukt, in fase
III. Dat brengt
Reinaert, op zijn
beurt, de kater in herinnering: waar is dat endje touw van jou, die ‘vaste line’ ook al
weer gebleven? Reinaert heeft niet minder haast dan de koning, hij wil de ‘heren’,
de beulen, best een handje helpen. Ze moeten ‘aan de galg’, allemaal, en daarom
stúúrt hij ze, met zoveel woorden, náár de galg, de in het ‘hof’ altijd klaarstaande
galg. Na de ‘terechtstellingen’ van de fases
II,
IIIen
IVBruun, Tibeert, Isingrijn
-líjkt in fase
VReinaert zelf eindelijk aan de beurt te zijn om terechtgesteld te worden,
maar dat is maar schijn: híj is het die de reeks van zíjn ‘terechtstellingen’ gaat
voortzetten, en híj wil haast maken.
Reinaert, die langhe hadde ghesweghen, Sprac: ‘Ghi heeren, cort mine pine. Tibeert heeft eene vaste line, Die hi bejaghede om sine kele Daer hi vernois hadde vele, Int huus daer hi den pape beet, Die voor hem stont al sonder cleet. Her Isingrijn, nu maect u voren. Ja ne sidi nu daer toe vercoren, Ghi ende Brune, dat ghi sult dooden Reinaerde uwen neve, den fellen rooden? Ghi hebt soo vele te voren ghedaen. Doet Tibeerte ooc mede gaen. Hi can wel clemmen, hi mach de line Up draghen, sonder uwe pine. Ghi drie, gaet voren, maect ghereet.
Dat ghi iet let, dats mi leet.’ (r. 1948/64)
Ze kunnen nu het masker afwerpen, de ‘heren’. Ze hebben, net als de koning, altijd
al Reinaert willen doodmaken en nu krijgen ze hun grote kans, nu zijn ze ‘daer toe
vercoren’. Zit er in de laatste uitdrukking nog een toespeling op de religieuze sfeer
van het ‘hof’? Stelt dat ‘hof’ eigenlijk een klooster voor? In elk geval reageert Isingrijn
op Reinaerts woorden als een echte kloosterling:
So helpe mi de cloostercrune, Die boven up minen hoofde staet, Inne hoorde nie soo goeden raet Als Reinaert selve ghevet hier.
Hem langhet omme cloosterbier.
Nu gawi voren ende bruwent hem. (r. 1966/71)
‘Cloosterbier bruwen’, met de betekenis van ‘doden’, is in het middelnederlands
geen staande uitdrukking geweest. Verdam kent er enkel deze ene plaats van. Een
goed dichter als Willem zal, dunkt mij, zo'n blijkbaar zelfgesmede uitdrukking niet
te pas brengen als hij er geen bepaalde bedoeling mee heeft gehad. Verderop, in r.
2189/94, grijpt de dichter nog eens op de geciteerde passage terug. Daar wordt echter
niet meer van ‘cloosterbier’ gesproken, maar enkel nog, simpelweg, van ‘bier’, in
oppositie tot ‘mede’, de goedkopere volksdrank:
Die heeren, die nu waren soo fier, Dat si Reinaerde waenden een bier Te sinen lachtre hebben ghebrauwen, Ic wane wel in rechter trauwen Dat hi hem sal weder mede blanden, Dien si drinken sullen met scanden.
Ook van ‘mede blanden’ in de hier bedoelde oneigenlijke betekenis kent Verdam
geen andere plaatsen. Het komt mij voor dat de dichter variërend verder is gaan
spelen met zijn eerder gebruikte ‘cloosterbier bruwen’. Kloosters specialiseerden
zich niet zelden in het brouwen van bijzonder goed bier, bier voor het ‘hof’ om zo
te zeggen. Stelt de dichter daar nu niet de ‘mede’ tegenover als een drankje uit
Reinaerts ‘hol’? Het ‘hof’ meent met zijn ‘cloosterbier’ Reinaert geestelijk te kunnen
liquideren, maar ‘arem man Reinaert’ heeft in zijn ‘hol’ een nog veel moorddadiger
antwoord beschikbaar, ‘mede’!
In een volgende passage r. 2013vgg., spoort Reinaert zijn beulen nogmaals aan
om toch vooral haast te maken: ‘Ghi drie, ghi hebbet
ghedaen al / Dat men mi ontliven sal... / Daer omme moetti, God weet, / Gheonneert
werden, alle drie, / Ghi ne haest dat ghescie / Al dat ghi begaert te doene’. Is het al
te ver gezocht om in de laatste twee regels een toespeling te horen op de woorden
die Jezus bij het Laatste Avondmaal sprak tot de verrader Judas: ‘Dat gy doet, doet
het haestelick’ (Joh. 13,27)? Ik herinner er aan dat Reinaert het in fase
VI, in zijn
‘holgesprek’ met Hermeline, ook over ‘verraad’ zal hebben (verg. r. 3139/41). In
ieder geval, met of zonder bijbelse associatie, Reinaert ‘zoekt’ zijn dood, hij ‘dar
wel sterven’ (r. 2023). Hij verwijst naar de dood van zijn vader, die ‘doe hi staerf,
van allen sinen sorghen vri’ werd (r. 2024/5). Maar in één adem door doet hij ook
weer een ‘dodelijke’ aanval op degenen die hem doden willen: hang mij meteen op
of je zult zelf opgehangen worden, ‘Een twint nu langher niet ne spaert, / Of varen
moetti hinder waert / Ende alle uwe voete ende uwe been’ (r. 2027/9). Dit wordt dan
op plechtige wijze met een drievoudig ‘ameen’ - en hier kan niemand de bedóelde
associatie met een kerkelijke plechtigheid loochenen - door de drie ‘galgebrokken’
bevestigd, ‘beaamd’. Ze ‘porren’, lopen ‘harde blide’ voort, ‘springhen’ zelfs ‘over
meneghen tuun’, ze dánsen naar de galg, Tibeert alleen wat gehinderd door dat
vervelende hangtouw dat hij dragen moet. En dan acht de dichter eindelijk het
ogenblik gekomen om zijn lezers in te lichten over Reinaerts eigenlijke bedoelingen,
dan pas mogen wij iets van de achtergrond van zijn aggressieve doodsdrift gaan
begrijpen. Wij keren terug tot de voornaamste tegenspeler, de koning. De voornaamste
scene van het hele spel gaat nu gespeeld worden, de scene die aan de koning de
‘dood’ en aan Reinaert het ‘leven’ zal toespelen. Nu is er opeens helemaal geen haast
meer bij de terechtstelling. Reinaert en zijn dichter nemen er de tijd voor. Het woord
is geheel aan de ‘scone tale, die ‘dood’ èn ‘leven’ in zich bergt.
De inleiding tot de grote ‘koningsscene’ wordt gevormd door de laatste regels van
In document
K.H. Heeroma, De andere Reinaert · dbnl
(pagina 69-72)