manier waarop een nieuwe mediakunstproject en een regulier hedendaags kunstwerk tot stand komt verschilt van elkaar. Nieuwe mediakunst zoekt de grenzen op tussen de kunstwereld en de alledaagse wereld en heeft zijn bestaan tussen de kunstwereld en andere (wetenschappelijke) disciplines. In dit hoofdstuk wordt de plaats van het nieuwe mediakunstproject bepaald binnen de context van de ontwikkelingen in de hedendaagse (kunst) wereld, zodat het betekenisgevende element van deze procesmatige manier van werken binnen de nieuwe mediakunst kan worden toegelicht.
De rol van de kunstenaar is met name door nieuwe uitvindingen in de loop van de tijd erg veranderd. Een veelgenoemd voorbeeld is de manier waarop de rol van de kunstenaar is veranderd door de komst van de fotografie. Voor de uitvinding van de fotografie was de kunstenaar degene die de wereld in al zijn details voor de eeuwigheid vast heeft gelegd. De schilder is in het midden van de negentiende eeuw gaan zoeken naar andere mogelijkheden om zijn roeping inhoud te geven, waardoor een verschuiving plaatvond in de invulling van de kunst. Kunstenaars ontdekten de nieuwe vrijheid die deze positie hen bracht en legden impressies en emoties vast op het schilderdoek. De fotografie gaf schilders daarnaast beter inzicht in thema’s zoals lichtinval en uitsnede.194
In onze huidige tijd volgen technische ontwikkelingen en nieuwe mogelijkheden elkaar in een hoog tempo op. Kunstenaars kunnen voor de productie van een kunstwerk kiezen uit een grote verscheidenheid aan materialen, technieken en werkwijzen. Volgens Robertson en McDaniel is de hedendaagse kunstwereld rijk, divers en onvoorspelbaar. De schilder- en beeldhouwkunst is nog steeds aantrekkelijk voor kunstenaars, maar deze traditionele werken domineren de kunstwereld niet meer. Vandaag de dag zijn film, video, audio, installatie, performance, tekst en computers veel gezien als medium.195 Hedendaagse kunst zit volgens Robertson en McDaniel in een flux. Oude hiërarchieën en categorieën breken open en nieuwe technologieën bieden nieuwe mogelijkheden voor conceptualisering, productie en presentatie van kunst. Daarnaast worden bestaande kunstvormen constant gereviseerd.196 Elke kunststroming reageert op eigen wijze op de nieuwste ontwikkelingen in de wereld en op de technische vooruitgang. De nieuwe mediakunst omarmt de techniek, of gebruikt deze om kritiek te leveren op het medium zelf. De nieuwe mediakunstenaar staat open voor invloeden van professionals uit andere disciplines om zijn eigen kennis van het materiaal te verbeteren. Er zijn echter kunststromingen die juist helemaal afzien van het gebruik van techniek, zoals bijvoorbeeld de stroming die door de Franse Criticus Nicholas Bourriaud Relationele Esthetiek is genoemd. Bourriaud is van mening dat enkel een menselijke relatie de inhoud kan zijn van een kunstwerk. Bij een relationeel kunstwerk is de fysieke vorm ondergeschikt aan de menselijke samenkomst.197 De relationele esthetiek reageert op de ontwikkelingen op technisch gebied door mensen fysiek samen te laten komen. Volgens Bourriaud brengen de nieuwe ontwikkelingen in de nieuwe media het gevaar met zich mee dat sociale connecties alleen nog
194 Kuvatova (2012), 44.
195 Robertson, McDaniel, (2013), 8.
196 Ibid.
48
via de sociale media plaatsvinden, waar sociale interactie wordt omgezet in een consumptieartikel.198
Kunsthistoricus Edward A Shanken constateert in het artikel “Contemporary Art and New Media: Toward a Hybrid Discourse?” uit 2011, dat de nieuwe mediakunst en de reguliere hedendaagse kunst in de kunstwereld van elkaar geïsoleerd zijn geraakt. De nieuwe mediakunst wordt op een geheel andere wijze geproduceerd dan de reguliere hedendaagse kunst. De rollen van kunstenaar, curator en museum zijn binnen een nieuwe mediakunstproject anders dan binnen de reguliere hedendaagse kunst. Deze verandering maakt het voor nieuwe mediakunstenaars mogelijk om een tijdelijke samenwerking aan te gaan met professionals uit andere disciplines, echter past de nieuwe mediakunst moeilijker binnen de structuur van de hedendaagse kunstwereld. Dit is volgens Shanken de reden dat er aparte instituties om de nieuwe mediakunst heen zijn ontstaan.199
Volgens Shanken is tevens het discours van de twee disciplines verschillend.200 De reguliere hedendaagse kunst heeft voornamelijk de kunst en de samenleving als onderwerp. Vaak wordt het probleem van onze gemedieerde manier van communiceren aangekaart. Volgens hem komen termen als interactiviteit, netwerken en programmeren terug in het discours van de hedendaagse kunst, maar het ontbreekt in de bijbehorende literatuur aan een diepgaande kennis over de wetenschappelijke en technische mechanismes van de nieuwe media.201 Voor een opname in de reguliere hedendaagse kunst is nieuwe mediakunst volgens Shanken te technisch en door zijn focus op het procesmatige in zijn huidige staat niet te verenigen met de focus op de esthetiek van de vorm. Nieuwe mediakunst biedt door zijn interdisciplinariteit en focus op de techniek niet alleen meer mogelijkheden. Doordat het nieuwe mediakunstwerk vaak ook als een artistic research te bestempelen is, biedt het nieuwe mediakunstwerk een waardevol inzicht in de esthetische applicatie en de sociale applicatie van wetenschap en technologie. Er is volgens Shanken echter sprake van een verarmd begrip van de geschiedenis en van de theoretische ontwikkeling van de hedendaagse kunst binnen de nieuwe mediakunst. 202 Nieuwe mediakunst lijkt zich in Shanken’s conclusie in een gebied tussen de hedendaagse kunstwereld en de niet-kunstwereld te bevinden. In de volgende paragraaf wordt daarom de positie van de nieuwe mediakunst tegenover de niet-kunstwereld bepaald.
5.1 De grens tussen het nieuwe mediakunstproject en de niet-kunstwereld
Door de interdisciplinariteit van nieuwe mediakunstproject, is het mogelijk om te concluderen dat nieuwe mediakunstprojecten zich ook buiten de kunstwereld kunnen bevinden. Volgens Shanken zijn ze bijvoorbeeld veel te vinden binnen multidisciplinaire PhD-programma’s, omdat deze manier van onderzoek doen zich goed leent voor het verkrijgen van een goed begrip van de werking van techniek en media in het sociale domein.203 Een goed voorbeeld hiervan is 198 Bourriaud (2002), 8. 199 Shanken (2011), 1. 200 Ibid., 2. 201 Ibid. 202 Ibid. 203 Ibid., 1.
49
het project Research [New Media] Art Practices, waar ik in 2014 aan heb mogen deelnemen. Tijdens deze collegereeks zijn er door de combinatie van materiaalexperimenten en theoretische onderbouwing de meest uiteenlopende ideeën ontstaan. Het kunstproject wordt binnen een dergelijk onderzoeksprogramma naar een wetenschappelijk niveau getild en kan door de combinatie van theorie en praktijk tot verrassende resultaten leiden. Het kunstwerk Se Mi Sei
Vicino is als onderzoek naar ‘het lichaam als interface’ in opdracht van het NIMK op een
soortgelijke manier ontstaan.
Nieuwe media heeft zowel in de kunst als in de niet-kunstwereld een geschiedenis en wordt in beide werelden op verscheidene wijzen gebruikt. In de niet-kunstwereld heeft deze vaak een commercieel karakter. Door het gebruik van nieuwe mediatechnieken kan het commerciële karakter een rol spelen in een nieuwe mediakunstproject. De kunstenaar kan ook ervoor kiezen om bewust een commercieel programma op te nemen in een kunstwerk. Volgens Eva en Frank Mattes maakt commerciële software het mogelijk om een groter publiek aan te spreken. Daarbij verandert volgens hen de kunstbeleving van het publiek. Kunst staat op deze manier midden in de samenleving. Het spreekt de toeschouwer direct aan op zijn gebruik van de sociale media, op het bewustzijn van de wereld om hem heen, en op zijn omgang met andere mensen. De toeschouwer hoeft niet meer een “drempel” over.204
De nieuwe mediakunstenaar zit vanwege het projectmatige karakter van het kunstwerk vaak vast aan een bepaalde tijdsperiode en aan een bepaald budget. De financiering van nieuwe mediakunstprojecten is onderwerp voor een onderzoek op zich. De projecten uit de casestudies werden mogelijk gemaakt door middel van cultuurfondsen, maar ook door commerciële bedrijven. Bij het kunstwerk No Fun speelt het commerciële chatprogramma Chatroulette een grote rol en is de grens tussen kunst en leven tijdens de uitvoering van het project onherkenbaar. De grens tussen een kunstproject en een commercieel project is zo op het eerste oog soms lastig te bepalen. Wel kan ik aan de hand van de casestudies concluderen dat waar er binnen een commercieel project voornamelijk sprake is van een winstoogmerk of educatiedoel, bij een kunstproject de nadruk juist ligt op het proces, op de directe interactie van de toeschouwer met het kunstwerk, en op de indirecte interactie met de kunstenaar. Deze interactie geeft het werk een diepere betekenislaag, die belangrijk is voor de eventuele eindconclusie of voor de registratie van het project, zoals bij de casestudies van No Fun en Rider Spoke het geval was. De toeschouwer doet bij de interactie met het kunstwerk een ervaring op die volgens Kwastek een esthetische waarde heeft.205 Omdat het nieuwe mediakunstwerk los staat van de alledaagse wereld, kan de kunstenaar kritiek uiten op de plek die de nieuwe mediatechnieken innemen in onze maatschappij door de toeschouwer binnen het nieuwe mediakunstwerk een fictieve situatie te laten ervaren. Het kunstproject kan facetten van de alledaagse wereld in zich dragen, maar blijft een kunstwerk door zijn context. Naast dat de nieuwe mediakunst een eigen discours en zijn eigen grenzen kent, is de rol van de kunstenaar binnen onder andere de realisatie van een nieuwe mediakunstwerk volgens Shanken veranderd. De veranderde rol van de kunstenaar binnen een nieuwe mediakunstproject wordt in de volgende paragraaf toegelicht.
204 Vernissage Tv, zie website in bibliografie. (interview met Eva en Frank Mattes)
50
5.2 Nieuwe mediakunst en de wetenschap
Tijdens de uitvoering van een nieuwe mediakunstproject wordt de toeschouwer uitgedaagd om de voor hem onbekende omgeving te verkennen. De toeschouwer weet van tevoren niet wat hem te wachten staat en komt door middel van het doen van experimenten achter de mogelijkheden van het kunstwerk. De toeschouwer is echter niet de enige die een dergelijke ervaring opdoet. De kunstenaar is tevens aan het experimenteren in de opbouwfase van het project, om de mogelijkheden van zijn medium te leren kennen. Voor de kunstenaar is naast de uitvoering of presentatie van het kunstwerk, de experimentele opbouw en de eindconclusie van groot belang. De realisatie van het nieuwe mediakunstwerk is bijzonder, omdat de rol van de kunstenaar is veranderd in bijvoorbeeld die van projectleider of onderzoeker. Dit heeft als gevolg dat de kunstenaar voor het eindresultaat van het nieuwe mediakunstproject afhankelijk is van de specialisten uit andere vakgebieden, maar ook van de input van de toeschouwer. Shanken noemt deze manier van werken een voedingsbodem voor creativiteit.206 Net als een theoreticus die onderzoek doet naar een bepaald onderwerp kan de kunstenaar de grote lijnen van het proces uiteenzetten, maar het resultaat van de uitvoering is hem bij de beginfase van het project onbekend.
De realisatie van het nieuwe mediakunstwerk onderscheidt zich voornamelijk van de productie van regulier hedendaagse kunst doordat het medium zelf interdisciplinair is en zijn invloed niet alleen op de kunstwereld uitoefent. Nieuwe mediakunst heeft hierdoor raakvlakken met onder andere de commerciële media, theater, muziek, techniek, wetenschap, sociologie en de pedagogiek. De specialisten die binnen een project samenwerken, kunnen afkomstig zijn uit de meest uiteenlopende disciplines en bekijken het project vanuit een eigen perspectief en een eigen achtergrond. Door het samenwerken komen deze verschillende specialisten in aanraking met de toepassing van de nieuwe media binnen andere disciplines. Dit kan binnen het projectteam tot vernieuwde inzichten en mogelijkheden leiden, die uiteindelijk in de eigen disciplines weer gebruikt kunnen worden. Mediatheoreticus Arthur I Miller ziet op deze manier de grens tussen kunst en wetenschap vervagen. Volgens hem zijn deze in de nabije toekomst niet meer van elkaar te onderscheiden.207 Uit de casestudies is gebleken dat bij het realiseren van een nieuwe mediakunstproject er niet alleen een kunstwerk wordt gecreëerd, want tegelijkertijd wordt er door de makers van het kunstwerk kennis verworven over de werking van het medium binnen een bepaalde context, dat in veel gevallen wordt vastgelegd in een theoretische analyse. In zijn recent verschenen publicatie Colliding Worlds: How Cutting-Edge
Science Is Redefining Contemporary Art legt Miller uit dat technici en wetenschappers sinds
het experimentele Open Score van Rauschenberg steeds meer zijn samengekomen. Wetenschappers en theoretici werken volgens hem niet alleen mee aan kunstprojecten, maar kunstenaars werken ook mee aan wetenschappelijke projecten. Binnen de wereld van de wetenschap kunnen nieuwe mediaprojecten door kunstenaars op een vernieuwende en creatieve manier benaderd worden en worden voorzien van een esthetische kwaliteit.208 Miller ziet kunstenaars en wetenschappers tot eindproducten komen van “verbijsterende schoonheid”. Volgens hem moeten door deze ontwikkelingen, de noties van wat esthetisch, kunst of
206 Ibid. (Shanken 1)
207 Arthur I Miller (2014), p. xx.
51
wetenschap is, worden geherdefinieerd.209 Het openbreken van de verschillende (wetenschappelijke) disciplines heeft ervoor gezorgd dat er tussen bepaalde disciplines een wisselwerking is ontstaan. Traditioneel worden er in de kunst statische objecten geproduceerd die na voltooiing in de originele staat geconserveerd moeten worden. Volgens Robertson en McDaniel worden wetenschappelijke werkwijzen steeds vaker ingezet om kunst te produceren.210 De nieuwe mediatechniek ontwikkelt zich binnen de wereld van de wetenschap. De nieuwe mogelijkheden worden verkent en nieuwe functies worden ontdekt. Het interdisciplinaire en procesmatige karakter van de nieuwe mediakunst en de focus op de werking van de techniek en het kunstwerk als onderzoek lijkt af te stammen van deze wetenschappelijke benadering. Tevens is een wetenschappelijk onderzoek vaak opgebouwd uit verschillende fases waarin experiment, uitvoering en conclusie een belangrijke rol spelen.211
209 Ibid. (Colliding worlds, p. xx.)
210 Robertson, McDaniel, (2013), 321.
52 6. Conclusie
Na dit onderzoek valt te concluderen dat de nieuwe mediakunst en de bijbehorende theorie nog volop in ontwikkeling is. In deze scriptie is een poging gedaan de basisprincipes van het projectmatige karakter van de nieuwe mediakunst vast te leggen, aan de hand van vier karaktereigenschappen en vijf productiefases. Alhoewel niet alle nieuwe mediakunst op projectmatige manier wordt gerealiseerd, heeft de verwezenlijking van nieuwe mediakunstwerken en de eigenschappen van de nieuwe mediakunst overlappingen met de eigenschappen van een project. De deelvragen van deze scriptie kunnen als volgt worden beantwoord: De verwezenlijking van een nieuwe mediakunstwerk heeft veel raakvlakken met het karakter van een project. Het is daarom denkbaar dat een nieuw mediakunstwerk in de context van een project kan worden bekeken. De belangrijkste eigenschappen van het nieuwe mediakunstproject zijn de interdisciplinaire samenwerking, de focus op het proces en de werking van de techniek, en het kunstwerk als onderzoek. Dit zijn eigenschappen die zowel in de totstandkoming van het nieuwe mediakunstwerk voorkomen, als in de definitie van verschillende theoretici van de term project. Aan de hand van de casestudies en de ervaring die ik heb opgedaan tijdens de collegereeks Research [New Media] Art Practices, heb ik de vijf fases die een overzicht geven van de totstandkoming van het nieuwe mediakunstproject uiteen kunnen zetten. Na het onderzoek in hoofdstuk drie valt te concluderen dat thema’s als interactie, participatie en globalisatie net als de belangrijkste eigenschappen van nieuwe mediatechnieken door de toepassing ervan de kunstwereld zijn binnengekomen en bepalend zijn geworden voor de presentatievorm en de kunstbeleving van de toeschouwer, maar ook voor de realisatie van het nieuwe mediakunstwerk. Hoofdstuk vier van deze scriptie geeft een inzicht in het maakproces en de uitvoering van het nieuwe mediakunstproject. Uit deze casestudies is gebleken dat nieuwe mediakunstenaars beginnen met een uitgangspunt van waaruit het concept verder wordt ontwikkeld naarmate het project vordert. Daarnaast is gebleken dat alle casestudies ook als een artistic research te classificeren zijn.
De hoofdvraag van deze scriptie kan als volgt worden beantwoord: De eigenschappen van de nieuwe mediatechnieken hebben voor belangrijke veranderingen gezorgd in de verwezenlijking van de nieuwe mediakunst. De opbouw van een nieuw mediakunstwerk heeft vaak een projectmatig karakter, omdat de focus ligt op het proces en niet op het kunstwerk als eindproduct. Daarnaast wordt een nieuwe mediakunstproject vaak in samenwerking met een interdisciplinair team gerealiseerd. Het medium wordt gebruikt op een onconventionele manier en de opbouw van het werk heeft een experimenteel karakter. Bij het maakproces doen er zich bijvoorbeeld soms onverwachte problemen voor die dienen te worden opgelost. Daarnaast heeft nieuwe mediakunst meestal een projectmatig karakter, omdat de kunstenaar binnen de uitvoering van een kunstwerk afhankelijk is van de toeschouwer voor de eindconclusie van het project. Binnen het nieuwe mediakunstwerk als project ligt vaak de nadruk op de uitvoeringsfase. Door ook naar de vier overige fases van het project te kijken kan de uiteindelijke vorm van de uitvoeringsfase van het project worden toegelicht en de eventuele conclusie in de juiste context worden geplaatst. Bij een dergelijke analyse van het nieuwe mediakunstproject ligt de nadruk eerder op de materiaaltechnische eigenschappen van het kunstwerk en het proces van de totstandkoming dan op de betekenis van het kunstwerk.
53
Het betekenisgevende element van het projectmatige karakter van de nieuwe mediakunst zijn de wisselwerkingen tussen kunstenaar, projectteam en toeschouwer. De toeschouwer doet binnen het kunstwerk een esthetische ervaring op, waar deze zelf zijn betekenis aan kan geven. De kunstenaar en het projectteam zien het kunstproduct in de uitvoering door de “performance” van de toeschouwer tot leven komen. De acties van de toeschouwer maken het werk compleet. Voor de kunstenaar is niet alleen de uitvoering van het kunstwerk, maar ook de concept- en de opbouwfase van belang voor de betekenisgeving van het gehele project. De kunstenaar stelt zich door de samenwerking met verschillende professionals uit verscheidene werkvelden open voor nieuwe kennis en toepassingen van het medium. De opbouw van een nieuw mediakunstwerk als project is door de transdisciplinaire samenwerking een leerproces voor alle betrokkenen.
54 7. Bibliografie
Boeken en artikelen
Arns, Inke, ‘Reception, participation, interaction-from receptive to active participation’, Medien Kunst Netz, Overview of Media Art, http://www.medienkunstnetz.de/themes/overview_of_media_
art/communication/scroll/, 2004, geraadpleegd op 27-04-2015.*
Arthur I Miller, Colliding Worlds: How Cutting-Edge Science Is Redefining Contemporary Art, W. W. Norton & Company, Inc., New York, 2014.
Balkema, Annette en Slager, Henk eds., Artistic Research, Lier en Boog, Series of Philosophy of Art and Art
Theory, Volume 18, Lier en Boog, Amsterdam, 2004.
Baumgärtel, Tilman, [net.art] New Materials towards Net art, Verlag Für Moderne Kunst, Nürnberg, 2001. Bourriaud, Nicolas, Relational Aesthetics, Les presses du réel, Dijon, 2002.
Brookshear, Glenn, Inleiding informatica, 8e editie, Pearson Education, Amsterdam, 2005.
Caianiello, Tiziana, ‘Materializing the Ephemeral, The Preservation and Presentation of Media Art Installations’, in Buschman, Renate en Caianiello Tiziana, Media Art Installations Preservation And
Presentation, Dietrich Reimer Verlag GmbH, Berlin, 2012.
Daniels, Dieter, ‘Strategien der Interaktivität’, in Frieling, Rudolf en Daniels, Dieter, Medien Kunst
Interaktion die 80er und 90er Jahre in Deutschland, Springer-Verlag GmbH, Berlin, 2000,
http://www.hgb-leipzig.de/daniels/vom-readymade-zum-cyberspace/strategien_der_interaktivitaet.html# paradigmenwechsel_der_interaktivitaet, geraadpleegd op 31-03-2015.
Dinkla, Söke, ‘From Participation to Interaction, Towards the Origins of Interactive Art’, in Hershman Leesom, Lynn, Clicking In, Hot Links to a Digital Culture, Bay Press, Seattle, 1996.
Dinkla, Söke, Pioniere Interaktiver Kunst, von 1970 bis heute, Zentrum für Kunst und Medientechnologie, Karlsruhe, 1997.
Elsen, Albert E. eds., Rodin’s Art: The Rodin Collection of Iris & B. Gerald Cantor Center of Visual Arts at
Stanford University, Oxford University Press, New York, 2003.
Fischer-Lichte, Erika, The Transformative Power of Performance: A New Aesthetics, Routledge, Abingdon, 2008.
Frieling, Rudolf, ‘Reality / Mediality, Hybrid processes between art and life’, Medien Kunst Netz,