voor de journalisten toch het meest belangrijk, ook in die onrustige jaren zeventig. Al met al laten de voorpagina’s van de Volkskrant zo een heel ander beeld zien dan geschetst is door wetenschappers in de literatuur. Hoewel enkele uitspraken wel kloppen, komt de grote lijn van de verhalen van Van Vree, Hemels en Van der Pluijm zelf niet overeen met de Volkskrant zoals de burgers die in de brievenbus kregen. De gekozen onderwerpen veranderden niet drastisch, de vorm waarin de berichten werden gegoten bleef grotendeels hetzelfde, de afstand van de journalisten tot het nieuws bleef ongeveer gelijk. Het bestaande beeld van de Volkskrant in de jaren zestig en zeventig zal daarom bijgesteld moeten worden.
71
Conclusie
Aan het begin van dit onderzoek werd de vraag gesteld: hoe links en vooruitstrevend werd de
Volkskrant in de jaren zestig en zeventig? Het antwoord op deze vraag is door eerdere onderzoeken al gegeven. De algemene conclusie was onomwonden: in de roerige jaren tussen 1965 en 1980 groeide de Volkskrant uit tot de meest progressieve krant van Nederland, tot lijfblad van een jonge linkse garde, tot een symbool van de omwenteling die in deze jaren plaatsvond in de samenleving. Dat stellen zowel onderzoekers van buitenaf zoals Hemels en Van Vree, als betrokkenen van dichtbij waaronder oud-hoofdredacteur Van der Pluijm. Maar de algemene overeenstemming over de koers van de Volkskrant is niet gebaseerd op een analyse van de inhoud van het dagblad zelf. Dat is in dit onderzoek wel gedaan en de uitkomsten maken een nieuw antwoord op de vraag noodzakelijk. De voorpagina’s van de Volkskrant tussen 1965 en 1980 laten een heel ander beeld zien van het dagblad dan tot nu toe in verschillende studies is geschetst.
Over de Volkskrant in de jaren twintig en dertig is niet veel discussie mogelijk. Het medium werd vlak na de Eerste Wereldoorlog opgericht om de stroom van gevaarlijke moderne denkbeelden te filteren voor de arbeiders en om de katholieke boodschap zo begrijpelijk mogelijk over te brengen. Of de krant veel geloofsafval heeft kunnen tegenhouden is de vraag, omdat de oplage voor de Tweede Wereldoorlog nooit hoger werd dan 25.000 en veel handarbeiders het blad moeilijk leesbaar vonden. Dat verandert na 1945, als de Volkskrant journalistieker dan ooit terugkomt en zich aankondigt als een landelijk dagblad voor de gehele Nederlandse bevolking. Het katholicisme wordt nog altijd vol overtuiging uitgedragen, maar gedurende de jaren vijftig treden er wel sluimerend veranderingen op. Zoals dat eigenlijk gebeurde in de hele samenleving. Het contact tussen de zuilen groeide, de mensen binnen de zuilen werden langzaam minder gezagstrouw en de elites van de zuilen drongen voorzichtig op vernieuwing aan. Ondertussen gingen de Nederlandse journalisten zich steeds meer autonoom en professioneel opstellen.
Zo rommelde het lange tijd aan de basis, voordat het halverwege de jaren zestig tot een uitbarsting kwam. En hoe die uitbarsting uitpakte voor de Volkskrant kan op verschillende manieren uitgelegd worden. Hoewel de krant vrij algemeen hét progressieve medium van Nederland genoemd wordt, schetst de literatuur over de Volkskrant eigenlijk een conflicterend beeld. Van een dagblad dat het katholicisme radicaal afzweert, dat functioneert als propagandamiddel van politiek links, dat in de bres springt voor actiegroepen en betogers. En van een dagblad dat de grootste prudentie in acht nam als het ging over de kerk en de paus, dat zich terughoudend opstelt in de politieke commentaren, dat geen kant wil kiezen in de grote schare activisten van de jaren zestig en zeventig. Uitgesproken en voorzichtig, vooruitstrevend en behoudend, vernieuwend en vertrouwd. De koers van de Volkskrant zoals beschreven door Hemels en Van Vree, maar ook door oud-hoofdredacteur Van der Pluijm, kent geen rechte lijn. En dus is geprobeerd de (veranderende) identiteit van het dagblad te ontdekken in de krant zelf.
72
Uit de analyse van de voorpagina’s die tussen 1965 en 1980 verschenen, kan een duidelijke conclusie getrokken worden: de Volkskrant werd niet uitgesproken links en progressief. Er werd geen kritiek geuit op misstanden in de wereld, er werd niet gepleit voor veranderingen in de samenleving, er werden geen lezers aangezet tot actie. Er was geen overdreven aandacht voor de onderwerpen waar de roerige jaren tussen 1965 en 1980 om bekend staan, zoals de toestand in de Derde Wereld, het milieu, democratisering op de universiteiten en maatschappelijke kwesties als vrouwenemancipatie. Er was geen duidelijke sympathie voor de vernieuwers in de samenleving, voor de milieuactivisten, de pacifisten, de krakers, de studenten of de feministen. Op politiek vlak was er geen uitgesproken voorkeur voor de PvdA of andere linkse partijen, lof of kritiek lag besloten in de uitspraken van derden en niet in de pen van de journalist. De ogen van de redactie bleven al die jaren vooral gericht op Nederland in plaats van op de niet-westerse gebieden. Zo bezien is het niet mogelijk om op basis van de voorpagina’s de Volkskrant aan te wijzen als een medium dat uitgesproken voor het linkervlak van de samenleving koos.
Dat betekent niet dat er geen veranderingen plaatsvonden bij het dagblad tussen 1965 en 1980. Met name tussen 1965 en 1970 zit er een groot verschil in de uitstraling, de toon en de focus van het medium. De Volkskrant weet in deze vijf jaar te transformeren in een serieuze, professionele en onafhankelijke nieuwskrant. De rommelige uitstraling met schreeuwerige koppen en grote foto’s wordt vervangen door een strakke opmaak met grote lappen tekst en weinig beeld. De respectvolle, bijna onderdanige, benadering van de autoriteiten maakt plaats voor gepaste afstand en een kritische blik. De artikelen over vakantievierende kroonprinsessen en ontsnapte teckels maken plaats voor serieus nieuws over politiek, economie en de toestand in de wereld. De Volkskrant gaat in de jaren zeventig verder op deze weg, er telkens naar strevend de lezer zo objectief mogelijk te informeren. Het was soms nog zoeken naar een evenwicht, met redacteuren die zo diep in hun onderwerp zaten dat een artikel slecht leesbaar werd, maar in 1980 was de middenweg gevonden. Objectiviteit kon best
samengaan met speels taalgebruik, de lezer kon ook geïnformeerd worden zonder een uitputtende lijst van opsommingen en reacties.
Zo begon de Volkskrant in 1965 als een wat populistisch dagblad, een krant waarvan de katholieke wortels al nauwelijks meer zichtbaar waren halverwege de jaren zestig zodat de krant geschikt was voor het hele Nederlandse volk. Ze groeide uit tot een serieuze, professionele krant, geschreven voor de hoger opgeleiden, maar ook met een specifieke nieuwe doelgroep. Dat is meteen de tweede opmerkelijke transformatie die de krant doormaakt in de jaren zeventig. De Volkskrant werd begin twintigste eeuw opgericht om de arbeiders te informeren over kwesties die hen aangingen, een doel dat na de Tweede Wereldoorlog niet meer fanatiek werd nageleefd. In de jaren zeventig echter lijkt de redactie haar vroegere roeping weer helemaal terug te vinden. Bezuinigingen, stakingen, bedrijfssluitingen, loonmatigingen, alles wat het lot van de arbeider beïnvloedde werd in 1975 en zeker in 1980 prominent op de voorpagina geplaatst. En niet alleen voor de Nederlandse werknemer toonden de journalisten van de Volkskrant solidariteit. Ook Franse vissers en Poolse mijnwerkers
73
konden op breed uitgemeten steun rekenen. In het redactiestatuut van 1975 staat geschreven: “De
Volkskrant is een landelijk ochtendblad dat zich tot taak stelt de lezers eerlijk en zo veelzijdig
mogelijk te informeren. Zij is voortgekomen uit de katholieke arbeidersvereniging. Mede daarom wil zij vooruitstrevend zijn en vooral opkomen voor verdrukten en ontrechten (…)”. Onder ‘verdrukten en ontrechten’ lijkt de krant afgaande op de voorpagina’s voornamelijk arbeiders te verstaan, de groep waar ook de katholieke arbeidersvereniging zich een halve eeuw eerder voor inzette.
Zo lijkt de Volkskrant tussen 1965 en 1980 wel degelijk te veranderen, maar niet in een progressief lijfblad voor een jonge garde. De bestudeerde voorpagina’s laten geen ruk naar
vooruitstrevend en links zien, eerder een ommezwaai naar serieus, professioneel en objectief. Dat is een heel ander beeld dan Hemels en Van Vree schetsen in hun boeken, en het is ook een beeld dat verder getoetst moet worden. Interessant is het om ook naar de verdere inhoud van de Volkskranten te kijken in de jaren zestig en zeventig, in plaats van alleen de voorpagina’s. Durfden de journalisten in de verschillende katernen wel ongezouten kritiek te uiten op het gezag? Werd er binnen in de krant wel gepleit voor veranderingen in de samenleving? Stond de redactie in de commentaren wel vierkant achter de PvdA? Door alle journalistieke bijdragen in de Volkskrant door de jaren heen te bestuderen is het mogelijk nog duidelijker voor ogen te krijgen wat er veranderde bij het dagblad en of het medium in zijn geheel wel opschoof naar links. Daarnaast is het ook waardevol om andere dagbladen in de jaren zestig en zeventig te bestuderen. Wat was de toon van de artikelen in bijvoorbeeld Trouw of NRC Handelsblad? Welke thema’s werden er prominent op de voorpagina geplaatst? Werden er in deze kranten wel politieke partijen gepropageerd? Werd er in de bres gesprongen voor de vernieuwers in de samenleving? Was er ook een grote focus op het welzijn van de arbeiders? Dergelijke vragen kunnen de uitkomsten van de analyse van de Volkskrant in een perspectief zetten en laten zien dat het dagblad in vergelijking met de concurrenten wel dergelijk heel progressief werd, of dat de
kwaliteitsbladen eigenlijk allemaal dezelfde weg insloegen.
Al met al is het onwaarschijnlijk dat de voorpagina van de Volkskrant helemaal afweek van de rest van de krant. Aangezien er op de voorpagina zoveel waarde werd gehecht aan objectieve
verslaggeving, aan een serieuze weergave van de belangrijkste kwesties van de dag, mag verwacht worden dat dit ook in de rest van de krant werd nagestreefd. Waarom dan toch het bestaande beeld van een redactie die zich begeeft in de voorhoede van de vernieuwers? Het kan goed zijn dat dit een gevolg is van gekleurde herinneringen, zoals verklaard in de inleiding. De jaren zestig en zeventig waren een roerige tijd, ongetwijfeld ook op de redactie van de krant, maar dat heeft zich niet geuit in de artikelen die de abonnees dagelijks onder ogen kregen. Het kan geen kwaad om het dagblad De Tijd enkele decennia later alsnog antwoord te geven op de prangende vraag die in 1965 zo bezorgd werd gesteld. Nee, de Volkskrant ging niet luid toeterend voorsorterend naar links. Als serieuze,
professionele nieuwskrant wilde zij niet opzichtig op de linker weghelft voorsorteren. En zeker niet luid toeterend.
74
LiteratuurlijstBoeken en artikelen
Bak, P., Een ‘meneer’ van een krant. Trouw en Bruins Slot 1943-1968 (Kampen, 1999)
Bardoel, J. e.a., Journalistieke cultuur in Nederland (Amsterdam, 2002)
Blom, J.C.H. & E. Lamberts, Geschiedenis van de Nederlanden (Baarn, 2006)
Broersma, M., Beschaafde vooruitgang. De wereld van de Leeuwarder Courant 1752-2002 (Leeuwarden, 2002)
Broersma, M., ‘Nooit meer bladeren? Digitale krantenarchieven als bron’ in: Tijdschrift voor
Mediageschiedenis 14/2 (2012)
Coo-Wijgerinck, M. de, O.S. Lankhorst, J. Roes, De gezegende pers. Aspecten van de katholieke
persgeschiedenis in Nederland tijdens de 19e en 20e eeuw (Zeist, 1989)
Eijnatten, J. van & F. van Lieburg, Nederlandse religiegeschiedenis (Hilversum, 2006)
Garcia, B. en M. Reason, ‘Approaches to the newspaper archive: content analysis and press coverage of Glasgow’s Year of Culture’, in: Media, culture and society 29/2 (2007)
Goddijn, W., J. Jacobs, G. Van Tillo, Tot vrijheid geroepen. Katholieken in Nederland 1946-2000 (Baarn, 1999)
Graaf, R. de, Journalistiek in beweging. Veranderende berichtgeving in kranten en pamfletten (Groningen en ’s-Hertogenbosch 1813-1899) (Amsterdam, 2010)
Hemels, J., De emancipatie van een dagblad. Geschiedenis van de Volkskrant (Baarn, 1981)
Kennedy, J., Nieuw Babylon in aanbouw. Nederland in de jaren zestig (Amsterdam/Meppel 1995)
Lijphart, A., Verzuiling, pacificatie en kentering in de Nederlandse politiek (Amsterdam, 1982, vierde herziene druk)
Luykx, P. & P. Slot, Een stille revolutie? Cultuur en mentaliteit in de lange jaren vijftig (Hilversum 1997)
75
Riffe, D., S. Lacy e.a., Analyzing media messages. Using quantitative content analysis in research (Mahwah, 2005)Righart, H., De eindeloze jaren zestig. Geschiedenis van een generatieconflict (Amsterdam, 1995)
Righart, H., De wereldwijde jaren zestig. Groot-Brittannië, Nederland, de Verenigde Staten (Utrecht, 2004)
Rooy, P. de, ‘De verzuiling voorbij?’ in: Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der
Nederlanden 116/1 (2012)
Schmal, H. e.a., Nederland in de twintigste eeuw (Utrecht, 1995)
Sommer, M., Krantebeest. J.M. Lucker, triomf en tragiek van een courantier (Amsterdam, 1993)
Thurlings, J.M.G., De wankele zuil. Nederlandse katholieken tussen assimilatie en pluralisme (Nijmegen, 1971)
Vree, F. van, De metamorfose van een dagblad. Een journalistieke geschiedenis van de Volkskrant (Amsterdam, 1996)
Wester, F., Inhoudsanalyse: theorie en praktijk (Deventer, 2006)
Wijfjes, H., Journalistiek in Nederland 1850-2000. Beroep, cultuur en organisatie (Amsterdam, 2005)
Woltjer, J.J., Recent verleden. Nederland in de twintigste eeuw (Amsterdam 2005, 3e druk)
Kranten De Volkskrant, 04-01-1965 De Volkskrant, 02-02-1965 De Volkskrant 03-03-1965 De Volkskrant, 01-04-1965 De Volkskrant, 07-05-1965 De Volkskrant, 05-06-1965 De Volkskrant, 05-07-1965 De Volkskrant, 03-08-1965 De Volkskrant, 01-09-1965