daarnaast geen inspraak meer in het wel of niet publiceren van vertrouwelijke informatie en geheime documenten.116 De Volkskrant liet de religie in de jaren zestig in ieder geval niet links liggen. De onafhankelijkheid van de bisschoppen groeide, de afstand tot het onderwerp nam toe, en de interesse ging vooral uit naar vernieuwende initiatieven binnen de kerk, maar aan de andere kant werd
voorzichtigheid en terughoudendheid gepropageerd. Het is dus de vraag hoe progressief de Volkskrant daadwerkelijk was in de jaren zestig en begin jaren zeventig als het de berichtgeving over het
katholieke geloof en de kerk betrof.
Daarnaast werd ook de katholieke politiek niet helemaal de rug toegekeerd. Hoewel de KVP moeite had bevriende journalisten te vinden, liet de Volkskrant de partij tot ver in de jaren zestig niet in de steek. De krant ging wel mee met de wind die binnen de partij waaide: er zou een grondige hervorming moeten plaatsvinden, een vernieuwing van binnenuit. Bron van inspiratie voor het geloof in vernieuwing en hervorming was het optreden van het kabinet Cals. “Niet alleen de samenstelling en het vertoon van krachtdadigheid verwekten enthousiasme bij progressieve elementen in de partij, de vakbeweging en de krant, maar ook de manier waarop de leden ervan in de openbaarheid traden.”117
De openheid en de manier waarop de bewindslieden zich aanpasten aan nieuwe tijden werden als een verademing gezien. De val van het kabinet met de Nacht van Schmelzer was een grote teleurstelling voor de redacteuren van de Volkskrant. Er was een einde gekomen aan een vooruitstrevende regering die met grootse planningen het land voor nu en op de lange termijn leefbaar probeerde te houden. KVP-minister Schmelzer werd verantwoordelijk gehouden voor de mislukking van het progressieve kabinet Cals, en de Volkskrant schreef dan ook enigszins beledigd: “de verdere gang van zaken zullen wij uiterst kritisch volgen.”118
De vanzelfsprekende loyaliteit voor de KVP was daarmee verdwenen, maar dat betekende niet dat de krant alle banden met de partij lossneed. Er was nog de hoop dat de partij er weer bovenop zou komen met nieuwe, frisse ideeën en gedreven kandidaten. Ook op het gebied van politiek is het daarom niet met volle zekerheid te stellen dat de Volkskrant al het katholieke van zich af liet glijden en uitgroeide tot het medium van links Nederland.
Dat zou ook een erg grote omslag zijn op een omvangrijke redactie met grote verschillen in leeftijd, stijl en achtergrond. Het kon niet anders dan dat deze verschillen zich ook in de krant zelf manifesteerden. Veel rubrieken droegen de sporen van de traditie en de subcultuur waarin de
redacteuren stonden.119 Dit kon erg verwarrend uitpakken voor de lezer, die over eenzelfde onderwerp zowel activistische als behoudende artikelen te lezen kreeg. Er werd niet ondubbelzinnig voor een bepaalde richting gekozen, waardoor de krant regelmatig het verwijt van halfhartigheid kreeg.120 Met name op politiek gebied was de verscheidenheid groot: op een bepaald moment werd zelfs gesproken
116 F. Van Vree - De metamorfose van een dagblad, 75 117 Ibidem, 89
118 ‘Ten geleide’ in: De Volkskrant, 15 oktober 1966 119 F. Van Vree - De metamorfose van een dagblad, 110 120 F. Van Vree - De metamorfose van een dagblad, 158
39
van ‘de Volkskranten’. Zo waren er tot begin jaren zeventig redacteuren die KVP-vriendelijke en voor de rooms-rode coalitie pleitende commentaren schreven, maar er waren ook jongere journalisten die hun voorkeur voor D’66 en PvdA in artikelen benadrukten. Op het gebied van de politiekeopinievorming bleef de ontwikkeling in de richting van een progressieve krant dan ook nog lange tijd enigszins aarzelend en twijfelachtig, zo stelt pershistoricus Hemels.121 Om dit aan te tonen haalt Hemels in zijn boek een onderzoek aan uit 1980 van communicatiewetenschappers van de Vrije Universiteit die de politieke richting in de commentaren van de landelijke dagbladen analyseerden. Uit die studie blijkt dat de Volkskrant in 1974 en 1978 inderdaad niet het meest progressieve medium van Nederland was.
Tabel 2.1122
Krant Politieke richting 1974 Politieke richting 1978
De Waarheid *) 1.53 Trouw 3.47 2.50 NRC Handelsblad 2.68 2.66 De Volkskrant 2.63 2.85 De Tijd 3.21 *) Het Parool 3.85 3.28 Algemeen Dagblad 5.14 4.31 Nederlands Dagblad *) 4.52 Reformatorisch *) 4.76 De Telegraaf 5.49 5.21
* Niet van toepassing of niet onderzocht Tabel 2.2123 Krant Openheidsgraad Algemeen Dagblad 71% Nederlands Dagblad 61% Het Parool 54% Reformatorisch dagblad 47% De Volkskrant 38% NRC Handelsblad 35%
121 J. Hemels – De emancipatie van een dagblad, 374 122 Ibidem, 383
40
Trouw 31%
De Telegraaf 24%
De Waarheid 2%
In tabel 2.1 loopt de schaal op van 1 punt voor meest progressief of het minst behoudend tot 7 punten voor minst progressief of meest behoudend. Dat het communistische dagblad De Waarheid als meest progressief is bestempeld is niet verwonderlijk, maar interessant is dat naast de Volkskrant ook Trouw en NRC Handelsblad mee wedijveren om de positie van minst behoudende landelijk dagblad. Het liberale NRC Handelsblad verschilde wat punten betreft in 1974 nauwelijks van de Volkskrant en in 1978 scoorden zowel Trouw als NRC Handelsblad hoger op het gebied van progressiviteit. Ook tabel 2.2 is wat dat betreft veelzeggend. De onderzoekers onderzochten de gemiddelde openheidsgraad, oftewel de interne politieke pluriformiteit, van de kranten in de jaren zeventig. 100% stond daarbij voor maximale openheid, terwijl 0% voor maximale geslotenheid stond. Trouw en NRC Handelsblad bleken bij dit onderzoek beiden minder verschillende standpunten te presenteren dan de Volkskrant. Met een score van 31% en 35% kenden de eerste twee dagbladen een geringere openheid dan de
Volkskrant met 38%. De verschillen zijn natuurlijk minimaal, maar het is wel opvallend dat een krant
die als links lijfblad van Nederland te boek staat meer behoudend en minder gesloten lijkt dan NRC
Handelsblad en Trouw. Blijkbaar werden er in de tijd dat de Volkskrant omschreven werd als
communicatieorgaan van de PvdA toch niet al te eenzijdige commentaren geschreven. En blijkbaar ging dé progressieve krant ook niet helemaal tot de rand als het ging om het propageren van vernieuwingen in de samenleving.
Daar was dan ook wel heel veel lef voor nodig, gezien de voor een groot deel nog altijd behoudende achterban van de Volkskrant. Het is bekend dat Van der Pluijm, gesteund door de oude garde op de redactie, waakte over de toegankelijkheid van de krant. Regelmatig remde hij het tempo van de vernieuwing af om de (oudere) lezers niet al te veel van de krant te vervreemden. De
hoofdredacteur was zich ervan bewust op eieren te lopen. Zo waarschuwde hij bij het redactiefestijn van 1968: “De overgrote meerderheid van onze lezers zijn geen studenten of jeugdige intellectuelen, we schrijven niet alleen voor die beperkte groep, maar ook voor de hele groep. We moeten zorgen in toon niet weer opnieuw een clubblad te worden, maar dan van een andere club namelijk die van progressieven en avant-gardisten, maar ons blijven richten op een breed publiek.”124 In december 1970 schrijft Van der Pluijm nog ter verduidelijking in een beschouwing: “De Volkskrant is niet politiek gebonden, ze is niemands spreektrompet. Ze signaleert wel graag wat er aan vooruitstrevends gebeurt, maar dat betekent niet dat geen aandacht aan andere zaken wordt geschonken. Wat dat betreft willen we gewoon een spiegel van de huidige samenleving zijn.”125
De krant mocht niemand tegen de
124 F. Van Vree - De metamorfose van een dagblad, 117 125 J. Hemels – De emancipatie van een dagblad, 379