Uitbreiding van de eerste modelversie
4 Gesubsidieerde rechtsbijstand
4.2 Organisatie van rechtsbijstand
Iemand die te maken krijgt met een juridisch probleem, kan bij een groot aantal instanties aankloppen voor rechtsbijstand. Afhankelijk van de aard en omvang van het probleem en het inkomen van de rechtzoekende kan bijstand worden verleend door onder andere advocaten, Juridische Loketten, rechtswinkels, sociale raadslieden bij de gemeente, deurwaarders, medewerkers van een
verzekeringsmaatschappij, de Consumentenbond, ANWB of de Vereniging Eigen Huis. Aangezien het veld dat PMJ beslaat zich beperkt tot de door Justitie
gefinancierde voorzieningen, zullen we ons vooral richten op probleemsituaties waarbij uiteindelijk een advocaat wordt ingeschakeld. Om deze vorm van rechtsbijstand in het model te kunnen opnemen, moeten we een onderscheid maken tussen gesubsidieerde rechtsbijstand en niet-gesubsidieerde
rechtsbijstand.
4.2.1 Gesubsidieerde rechtsbijstand
Rechtsbijstand aan minder draagkrachtigen is geregeld in de in 1994 van kracht geworden Wet op de rechtsbijstand (Wrb). De uitvoering hiervan is opgedragen aan de Raden voor Rechtsbijstand (RvR), waarvan er één is gevestigd in ieder ressort. Wanneer iemand een juridisch probleem heeft en een inkomen dat onder een wettelijk vastgestelde grens ligt, heeft hij of zij recht op
gesubsidieerde rechtsbijstand. Dit recht geldt voor natuurlijke personen en, als enige onder de rechtspersonen, ook voor stichtingen. Uit onderzoek van de Raad voor Rechtsbijstand Amsterdam komt naar voren dat iets minder dan de
helft van de Nederlandse bevolking in aanmerking komt voor gesubsidieerde rechtsbijstand (Jungmann en Combrink, 2005).
In het verleden kon een rechthebbende volgens de Wrb bij een Bureau Rechtshulp vragen om rechtsbijstand in de vorm van een toevoeging bij een advocaat.26 Met ingang van 2004 is er echter veel veranderd in het stelsel van gesubsidieerde rechtsbijstand. Zo zijn onder andere de Bureaus Rechtshulp omgevormd tot Juridische Loketten, met een gewijzigd takenpakket. Hieronder zal kort worden geschetst hoe een beroep op gesubsidieerde rechtsbijstand in de oude situatie werd afgehandeld. Vervolgens komt de situatie na de
stelselherziening aan de orde. De oude situatie
Naast het verlenen van advies aan de balie, via de telefoon of per e-mail kenden de Bureaus Rechtshulp drie verschillende vormen van rechtsbijstand, namelijk het spreekuur, het verlengde spreekuur en de toevoeging. Dit is weergegeven in Figuur 4.1.
Figuur 4.1 Rechtsbijstandsverlening vóór de Wrb-stelselherziening 2004
De rechtzoekende kon bij het Bureau Rechtshulp een afspraak maken voor het spreekuur. Dit spreekuur was gratis en duurde maximaal een half uur.
Indien een probleem niet in deze tijd kon worden opgelost, kon een verlengd spreekuur worden aangevraagd. De zaak werd dan door een jurist van het bureau in behandeling genomen. Het verlengde spreekuur kostte €13,50 en duurde maximaal drie uur.
Bureau Rechtshulp spreekuur rechtsbijstandverlener ingeschreven bij de Raad voor Rechtsbijstand advies aan balie,
telefonisch of per internet confli ct advies toevoeging verlengd spreekuur commerciële advocaat proces toevoeging Indien inkomen boven Wrb-grens Indien conflict niet opgelost Indien conflict
niet opgelost Indien conflict niet opgelost Indien inkomen onder Wrb-grens Indien conflict niet opgelost Indien inkomen onder Wrb-grens overige geschilbeslechting rechtspraa k Gesubsidieerde Rechtsbijstand Indien inkomen onder Wrb-grens Bureau Rechtshulp spreekuur rechtsbijstandverlener ingeschreven bij de Raad voor Rechtsbijstand advies aan balie,
telefonisch of per internet confli ct advies toevoeging verlengd spreekuur commerciële advocaat proces toevoeging Indien inkomen boven Wrb-grens Indien conflict niet opgelost Indien conflict
niet opgelost Indien conflict niet opgelost Indien inkomen onder Wrb-grens Indien conflict niet opgelost Indien inkomen onder Wrb-grens overige geschilbeslechting rechtspraa k Gesubsidieerde Rechtsbijstand Indien inkomen onder Wrb-grens
Wanneer bleek dat een probleem niet binnen drieëneenhalf uur kon worden opgelost, kon de rechtzoekende worden geholpen door een jurist van het Bureau Rechtshulp, of werd hij verwezen naar een advocaat.27 In beide gevallen werd door de Raad voor Rechtsbijstand een toevoeging afgegeven en werd een gedeelte van de kosten betaald door de overheid.
Het was ook mogelijk dat een rechtzoekende zelf rechtstreeks een toevoeging aanvroeg bij een commerciële advocaat. Indien iemand die in aanmerking kwam voor gesubsidieerde rechtsbijstand aanklopte bij een commerciële advocaat, was deze verplicht de rechtzoekende door te verwijzen naar een rechtsbijstandverlener die bevoegd is een toevoeging aan te vragen28, tenzij de rechtzoekende aangaf geen gebruik te willen maken van gesubsidieerde rechtsbijstand.
Een toevoeging kon leiden tot procesvertegenwoordiging, maar kon ook bestaan uit advies. De rechtzoekende diende een eigen bijdrage te betalen die
afhankelijk was van zijn inkomen.29 Soms werd bepaald dat er geen bedrag verschuldigd was vanwege een gebrek aan inkomen. Dit wordt een nihilstelling genoemd. Rechtzoekenden die binnen een periode van zes maanden meerdere toevoegingen aanvroegen, kregen op de tweede tot en met zevende toevoeging een oplopende korting op de eigen bijdrage. Wanneer er binnen de termijn van een half jaar nog meer toevoegingen volgden, hoefde hier helemaal geen eigen bijdrage voor te worden betaald. Deze regeling wordt de anti-cumulatieregeling genoemd.
De advocaat die een rechtzoekende bijstond via een toevoeging kreeg per zaak een vergoeding van de Raad voor Rechtsbijstand.
De nieuwe situatie
Vanaf 2004 is de eerstelijnsrechtshulp drastisch veranderd door de oprichting van de landelijke stichting Het Juridisch Loket (HJL), die de 56 Bureaus
Rechtshulp moest gaan vervangen.30 De eerste Juridische Loketten openden hun deuren in het tweede kwartaal van 2004, terwijl medio 2006 een landelijk
dekkend netwerk van dertig vestigingen is gereedgekomen. De nieuwe situatie wordt schematisch weergegeven in Figuur 4.2
Rechtzoekenden kunnen naast de balie gebruikmaken van een landelijk telefoonnummer of de centrale website. HJL biedt rechtzoekenden, in
tegenstelling tot de Bureaus Rechtshulp, alleen eerstelijnsrechtshulp in de vorm van vraagverheldering en advies. Als dit in een balie-, telefoon- of e-mailcontact niet afdoende kan worden gegeven, dan kan de rechtzoekende gebruikmaken van een gratis spreekuur van een uur. Mocht de rechtzoekende niet alleen advies en informatie, maar ook verdergaande rechtsbijstand nodig hebben, dan wordt hij doorverwezen naar een advocaat voor een (advies- of
proces)toevoeging, lichte adviestoevoeging of mediation.
27 Beide juristen kunnen slechts een toevoeging afgeven indien ze ingeschreven zijn bij de Raad voor Rechtsbijstand.
28 Voor rechtsbijstandverlenende advocaten hiertoe bevoegd zijn, moeten ze voldoen aan een aantal kwaliteitscriteria. Dit betreft zogenaamde bij de Raad voor Rechtsbijstand ingeschreven rechtsbijstandverleners.
29 De kosten van het verlengd spreekuur worden van de eigen bijdrage afgetrokken.
Figuur 4.2 Rechtsbijstandverlening na de Wrb-stelselherziening 2004
Momenteel zorgt HJL ervoor dat de rechtzoekende een afspraak kan maken bij een advocaat voor een toevoeging of lichte adviestoevoeging. De afspraken daarvoor kunnen direct in de agenda van de advocaat worden geboekt. Op grond van een lichte adviestoevoeging kunnen rechtzoekenden maximaal drie uur rechtsbijstand krijgen. Zij moeten daarvoor wel een eigen bijdrage betalen die voor iedereen €13,50 bedraagt, gelijk aan wat voorheen werd betaald voor het verlengd spreekuur van de Bureaus Rechtshulp. In de nabije toekomst zal deze eigen bijdrage worden verhoogd.
Een andere dienstverlening van HJL na het spreekuur is de doorverwijzing naar mediation. Mediation is een alternatieve vorm van geschiloplossing, waarbij partijen zelf tot een oplossing proberen te komen. HJL kan partijen
doorverwijzen naar mediation vanuit de gedachte dat het juridische probleem op deze wijze beter opgelost kan worden. Deze vorm van rechtshulp kan slechts worden ingeroepen met toestemming van beide partijen. Voor mediation kan eveneens een toevoeging worden aangevraagd, waarvoor een eigen bijdrage geldt die lager ligt dan voor reguliere toevoegingen.
Mocht de lichte adviestoevoeging of mediation nog niet voldoende zijn om het probleem op te lossen, dan kan een toevoeging bij een advocaat worden aangevraagd. De rechtzoekende dient een eigen bijdrage te betalen die inkomensafhankelijk is.31 Deze is in 2004 aanzienlijk verhoogd tot een
maximumbedrag van €761. Per 1 januari 2006 is de maximum eigen bijdrage €775. Rechtzoekenden die binnen een periode van zes maanden meerdere toevoegingen aanvragen, krijgen op de tweede, derde en vierde toevoeging een
Het Juridisch Loket
spreekuur rechtsbijstandverlener ingeschreven bij de Raad voor Rechtsbijstand advies aan balie,
telefonisch of per internet con fl ict advies toevoeging commerciële advocaat proces toevoeging Indien inkomen boven Wrb-grens Indien conflict niet opgelost Indien inkomen onder Wrb-grens Indien conflict niet opgelost Indien inkomen onder Wrb-grens overige geschilbeslechting rech ts p raak Gesubsidieerde Rechtsbijstand Indien inkomen onder Wrb-grens mediation toevoeging lichte advies toevoeging Het Juridisch Loket
spreekuur rechtsbijstandverlener ingeschreven bij de Raad voor Rechtsbijstand advies aan balie,
telefonisch of per internet con fl ict advies toevoeging commerciële advocaat proces toevoeging Indien inkomen boven Wrb-grens Indien conflict niet opgelost Indien inkomen onder Wrb-grens Indien conflict niet opgelost Indien inkomen onder Wrb-grens overige geschilbeslechting rech ts p raak Gesubsidieerde Rechtsbijstand Indien inkomen onder Wrb-grens mediation toevoeging lichte advies toevoeging
korting van 50% op de eigen bijdrage. Bij verdere toevoegingen moet weer de volledige eigen bijdrage worden betaald.
De advocaat die een rechtzoekende bijstaat op basis van een toevoeging krijgt per zaak een vergoeding van de Raad voor Rechtsbijstand.
4.2.2 Niet-gesubsidieerde rechtsbijstand
Wanneer het inkomen van de rechtzoekende boven de wettelijk vastgestelde grenzen ligt, kan geen beroep worden gedaan op door de overheid
gesubsidieerde rechtsbijstand. Wanneer een advocaat moet worden ingeschakeld, komen de kosten daarvan volledig voor rekening van de
rechtzoekende. Deze kan hiervoor een rechtsbijstandsverzekering afsluiten, die (een gedeelte van) de kosten vergoedt. In de situatie vóór de Wrb-herziening van 2004 werd ook door enkele Bureaus Rechtshulp rechtsbijstand aangeboden aan rechtzoekenden die op grond van hun inkomen niet voor een toevoeging in aanmerking kwamen. De rechtzoekenden betaalden daarbij de volledige kosten van de geboden rechtsbijstand. Deze mogelijkheid, die ook wel werd aangeduid met de term ‘betalende zaken’, wordt niet geboden door het Juridisch Loket, en zal dus op korte termijn verdwijnen.
Het is ook mogelijk dat een rechtzoekende zelf rechtstreeks een toevoeging aanvraagt bij een commerciële advocaat. Indien iemand die in aanmerking komt voor gesubsidieerde rechtsbijstand aanklopt bij een commerciële advocaat, is deze verplicht de rechtzoekende door te verwijzen naar een rechtsbijstandverlener die bevoegd is een toevoeging aan te vragen32, tenzij de rechtzoekende aangeeft geen gebruik te willen maken van gesubsidieerde rechtsbijstand.