neigen en waarin de onvergelijkbaarheid van het eigene met het andere van meer
gewicht wordt geacht dan de vergelijkbaarheid en vruchtbaarheid van ideeën en
theorieën.
Eindnoten:
1 Cf. Raddatz, Karl Marx - Een politieke biografie (1975), Baarn 1976, blz. 152, 342. 2 Th. Hobbes, Leviathan, Macpherson (ed.), Harmondsworth 1968, blz. 100-118.
3 K. Marx, F. Engels, Die deutsche Ideologie, in Marx, Engels: Werke (MEW), Berlin 1969 e.v., band 3, blz. 19-20.
4 T. Bottomore, Marxistische Sociologie (1975), Meppel 1975, blz. 68.
5 T. Bottomore, ‘Marxist Sociology’, in Encyclopaedia of the Social Sciences, New York 1968. 6 M. Shaw, Marxism and Social Science, London 1975, blz. 120.
7 T. Bottomore, Marxistische Sociologie, blz. 47-49.
8 N. Birnbaum, ‘The Crisis in Marxist Sociology’, in H.P. Dreitzel, Recent Sociology no. 1, London 1969, blz. 12.
9 H. Rust, ‘Empirische Sozialforschung und marxistisch-leninistische Soziologie’, Kölner Zeitschrift für Soziologie, 26 (1974), blz. 167.
10 Birnbaum, o.c., blz. 12.
11 Brief van Engels d.d. 7 juli 1866, inMEW, band 31, blz. 234.
12 Toonaangevend zijn in dit verband: K. Korsch, ‘Marxismus und Soziologie’, in K. Korsch, Karl Marx, Frankfurt am Main, 1976, blz. 4; A. Gramsci, ‘Philosophie der Praxis’, hrsg. Ch. Riechers, Frankfurt am Main 1967, blz. 210 e.v.
13 Veel ‘marxisten’ denken daar anders over, en stellen dat de breuk tussen Marx en zijn voorgangers onoverbrugbaar is. Cf. b.v. L. Althusser, E. Balibar, Lire le Capital, Paris 1965. Steun voor dit standpunt wordt gezocht bij de ondertitel van ‘KapitalI’. Maar Marx gebruikt de term ‘kritiek’ in de correcte, Kantiaanse betekenis: het gaat hem om een onderzoek naar de veronderstellingen waarop de politieke economie gebaseerd is, niet om een aanval op of afwijzing van de politieke economie als zodanig. Hierop is als eerste gewezen door Max Adler (‘Kant und der Marxismus’, zie noot 89). Meer in het algemeen geldt dat de kritiek van Marx enkel begrijpelijk is in de context van het wetenschapsprogramma van de politieke economie. De huidige discussies tussen neoricardianen en neomarxisten over het al dan niet ‘marxistische’ karakter van bij voorbeeld Sraffa's The Production of Commodities by Means of Commodities. Prelude to a Critique of Economic Theory (Cambridge 1960) maakt duidelijk dat niet van twee, maar van één wetenschapsprogramma gesproken moet worden.
14 D. Ricardo, Principles of Political Economy and Taxation, R.M. Hartwell (ed.), Harmondsworth 1971, blz. 43.
15 Cf. F. Manuel, The Prophets of Paris (1962), New York 1965, blz. 271-274. Sociologie werd pas tegen het einde van de negentiende eeuw een academische discipline.
Main 1968, blz. 34.
17 Cf. R. Heilbroner, The Worldly Philosophers, New York 1972, blz. 76. 18 K. Marx, Das Kapital, Berlin 1969, band 1, Berlin 1969, blz. 760-761.
19 Ricardo was de eerste die het woord ‘law’ (natuurwet) met betrekking tot economische gegevens ging gebruiken. Cf. R.M. Hartwell, ‘Introduction’, in Ricardo, o.c., blz. 24.
20 Cf. T. Parsons, ‘Some Comments on the Sociology of Karl Marx’, in T. Parsons, Sociological Theory and Modern Society, New York 1967, blz. 102-135.
21 G. Lukács, Geschichte und Klassenbewusstsein (1923), Amsterdam 1967, blz. 14. 22 Ibidem, blz. 20.
23 Ibidem, blz. 35. 24 Ibidem, blz. 35. 25 Ibidem, blz. 38.
26 K. Marx, Zur Kritik der Hegelschen Rechtsphilosophie,MEW, band 1, blz. 391. 27 Lukács, o.c., blz. 27.
28 G. Lichtheim, Marxism. An Historical and Critical Study (1961), New York 1967, blz. 252. 29 Cf. Lichtheim, o.c., blz. 45.
30 Gramsci, o.c., passim.
31 Bottomore, Marxistische Sociologie, blz. 36.
32 Geciteerd in I. Mészáros (ed.), Aspects of history and class consciousness, London 1971, blz. VII.
33 Cf. de discussie tussen H. Albert en J. Habermas, in Th.W. Adorno (hrsg.), Der Positivismusstreit in der deutschen Soziologie, Neuwied/Berlin 1969.
34 J. de Kadt, ‘De Vermolmde Etagère - Over de leegheid, onbruikbaarheid en schadelijkheid der dialektiek’, in J. de Kadt, De verdediging van het Westen, Amsterdam 1947, blz. 153-155. 35 Lukács, o.c., blz. 32.
36 Cf. b.v. A. Schmidt, o.c., blz. 31; H. Lefebvre, Sociologie de Marx (1966), Paris 1968, blz. 11-19.
37 J. Habermas, ‘Zwischen Philosophie und Wissenschaft: Marxismus als Kritik’, in J. Habermas, Theorie und Praxis (1963), Neuwied/Berlin 1967, blz. 171-172.
38 Lefebvre, o.c.
39 J. Schumpeter, Capitalism, Socialism and Democracy (1943), London 1966, blz. 9. 40 Lukács, o.c., passim.
41 Cf. o.a., Schmidt, o.c., blz. 31; Habermas, o.c., blz. 173; Lefebvre, o.c., blz. 17; Shaw, o.c., blz. 121, A. Swingewood, Marx and Modern Social Theory, London 1975, blz. 11 e.v., Z. Bauman, Modern Times. Modern Marxism, J. Wiats, ‘Sociology, Marxism, Reality’, in Social Research, 34, (1967), blz. 399-414, 415-434.
42 De bespreking van een derde, steeds weer terugkerend bezwaar, dat van de, in de ogen van deze ‘marxisten’ voor Marx' werk, unieke relatie tussen ‘theorie’ en ‘praxis’ is hier achterwege gelaten. Het betoog daarover zou, zij het dat er andere zaken en termen in aan de orde komen, vrijwel identiek zijn met dat over ‘dialectiek’ en ‘totaliteit’.
43 Cf. I. Zeitlin, Ideology and the Development of Sociological Theory, Englewood Cliffs,NJ, 1968, blz. 208. Zeitlins geschiedenis van de sociologie is geheel volgens dit schema georganiseerd.
44 M. Rubel, ‘Premiers contacts des sociologues duXIXe siècle avec la pensée de Marx’, Cahiers Internationaux de Sociologie (1961), blz. 176.
45 Cf. K. Löwith, ‘Max Weber und Karl Marx’ (1932), in K. Löwith, Gesammelte Abhandlungen, Stuttgart 1960, blz. 1-67; A. Giddens, Capitalism and Modern Social Theory, London 1971. 46 G. Simmel, Philosophie des Geldes, Leipzig 1900.
47 F. Tönnies, Marx. Leben und Lehre, Jena 1921.
48 Cf. R. Michels, Zur Soziologie des Parteiwesens in der modernen Demokratie (1925), Stuttgart 1970, blz. 348 e.v.
49 K. Marx, Grundrisse der Kritik der politischen Oekonomie, Frankfurt am Main, z.j., blz. 143. 50 A. Salomon, ‘German Sociology’, in G. Gurvitch, W.E. Moore (eds.), Twentieth-Century
Sociology, New York 1945, blz. 596. 51 Cf. Giddens, o.c., blz. 244.
52 Cf. G.W.F. Hegel, ‘Vorlesungen über die Geschichte der Philosophie’, in G.W.F. Hegel, Sämtliche Werke, Stuttgart 1939, blz. 284.
geldt met name H. Reichelt, Zur logischen Struktur des Kapitalbegriff bei Karl Marx, Frankfurt am Main 1971.
55 Brief aan Engels,MEWband 31, blz. 132. 56 Cf. Raddatz, o.c., blz. 304.
57 In feite geeft de reconstructie van Marx' project een veel ingewikkelder beeld te zien: de nauwkeurigste studie hierover is R. Rosdolsky, Zur Entstehungsgeschichte des Marxschen ‘Kapital’ (1968), Frankfurt am Main 1969, (2 bdn.).
58 G. Gurvitch, Etudes sur les classes sociales, Paris 1966, blz. 54-56.
59 F.L. van Holthoon, Het gebruik van het woord Ideologie bij Engels en Marx, Groningen 1973. 60 Cf. D. McLellan, Karl Marx, London 1973, blz. 151: ‘Marx never subsequently stated his
materialist conception of history at such length and in detail.’ 61 Raddatz, o.c., blz. 67.
62 K. Marx, Zur Kritik der politischen Oekonomie (1859), Berlin 1971, blz. 17.
63 Cf. A. Schmidt (hrsg.), Existentialismus und Marxismus (1965), Frankfurt am Main 1968, blz. 109. Deze kritiek kan niet tot ‘marxisten’ beperkt worden. In talrijke sociologische tekstboeken wordt het standpunt van Marx gerepresenteerd door fragmenten uit deze voor- of nawoorden, of het ‘Communistische Manifest’. Een typisch voorbeeld hiervan is A. en E. Etzioni (eds.), Social Change, New York 1964.
64 Geciteerd bij L. Colletti, Bernstein und der Marxismus der Zweiten Internationale (1968), Frankfurt 1971, blz. 12.
65 Lefebvre, o.c.
66 R. Aron, Main Currents in Sociological Thought, bnd.I, (1965), Harmondsworth 1968, blz. 111-182.
67 I.M. Zeitlin, Marxism, a Re-Examination, New York 1967. 68 Giddens, o.c., blz. 1-64.
69 L. Althusser, E. Balibar e.a., Lire le Capital, Paris 1965, vormt de basistekst voor deze school. 70 A. Wellmer, Kritische Gesellschaftstheorie und Positivismus, Frankfurt am Main 1969, blz. 69
ev..
71 Marx, Das Kapital, bnd.I, blz. 12. 72 Ibidem, blz. 26-27.
73 Ibidem, blz. 27.
74 F. Engels, Herr Eugen Dührings Umwälzung der Wissenschaft (1878),MEW, band 20. 75 E. Bernstein, Sozialismus und Demokratie in der grossen englischen Revolution, Stuttgart 1895. 76 K. Kautsky, Thomas More und seine Utopie, Stuttgart 1888.
77 K. Kautsky, Der Ursprung des Christentums, Stuttgart 1908. 78 K. Kautsky, Die Agrarfrage, Stuttgart 1899.
79 F. Mehring, Die Lessing-Legende, Stuttgart 1893. 80 K. Kautsky, Das Erfurter Programm, Stuttgart 1892.
81 Engels schreef aan Kautsky: ‘...het belangrijkste is dat er niets in staat waartegen vanuit theoretisch gezichtspunt bezwaar gemaakt zou kunnen worden...’; geciteerd bij Lichtheim, o.c., blz. 262.
82 E. Bernstein, Die Voraussetzungen des Sozialismus und die Aufgaben der Sozialdemokratie, Stuttgart 1899. De passage is hier geciteerd naar Bottomore, Marxistische Sociologie, blz. 16. 83 Birnbaum, o.c., blz. 33.
84 K. Kautsky, Ethik und materialistische Geschichtsauffassung, Stuttgart 1906. 85 Hij deed dit in 1894 in ‘Was sind die “Volksfreunde” und wie kämpfen sie gegen die
Sozialdemokraten?’ in: W. Lenin, Werke, Berlin 1963, bndI, blz. 125-157.
86 W.I. Lenin, De ontwikkeling van het kapitalisme in Rusland, St. Petersburg 1899 (deelIIIvan de verzamelde werken in de Engelse en Duitse edities van het verzamelde werk, verschenen in Moskou).
87 N. Bucharin, Theorie des historischen Materialismus. Gemeinverständliches Lehrbuch der marxistischen Soziologie (1921), Milaan 1967.
88 Cf. G. Kiss, Gibt es eine ‘marxistische’ Soziologie, Köln 1966, blz. 24. 89 Cf. Lichtheim, blz. 234-277; Coletti, o.c., passim.
90 M. Adler, Das soziologische in Kants Erkenntniskritik, Wenen 1924; M. Adler, Kant und der Marxismus, Wenen 1925.
92 Cf. Lichtheim, o.c., blz. 304-307.
93 R. Hilferding, Das Finanzkapital, Wenen 1910.
94 O. Bauer, ‘Die Nationalitätsfrage und die Sozialdemokratie’, in M. Adler, R. Hilferding (hrsg.), MarxstudienII, Wenen 1905.
95 J. Karner (K. Renner), ‘Die soziale Funktion der Rechtsinstitute’, in MarxstudienI, Wenen 1904.
96 K. Renner, Wandlungen der modernen Gesellschaft: zwei Abhandlungen über die Probleme der Nachkriegszeit, Wenen 1953.
97 Leser, o.c.
98 Cf. hoofdstuk 1, blz. 20. 99 Leser, o.c., blz. 496.
100 H. Grossman, Das Akkumulations- und Zusammenbruchsgesetz des kapitalistischen Systems, Leipzig 1929; dit is Grossmans bekendste werk, duidelijk geënt op Bauers mathematische economiemodel.
101 F. Pollock, Die Planwirtschaftlichen Versuche in der Sowjetunion, 1917-1927, Leipzig 1929. 102 M. Horkheimer, Anfänge der bürgerlichen Geschichtsphilosophie (1930), Frankfurt am Main
1971; F. Borkenau, Der Uebergang vom Feudalen zu bürgerlichen Weltbild (1934), Darmstadt 1971.
103 Cf. L. Goldmann, Le Dieu caché, Parijs 1955. Hoewel het thema van deze studie ook deel uitmaakte van Borkenaus geciteerde werk, bleek Goldmann van het bestaan van dit laatste overigens onkundig. Cf. G. Lichtheim, ‘From Pascal to Marx’, in G. Lichtheim, The Concept of Ideology, New York 1967, blz. 279-281.
104 M. n. in M. Horkheimer e.a., Studien über Autorität und Familie, Parijs 1936.
105 M. Marcuse, ‘Vorwort’, in F. Neumann, Demokratischer und autoritärer Staat (1956), Frankfurt am Main 1967, blz. 5-6.
106 M. Horkheimer, ‘Traditionelle und kritische Theorie’ (1937), opgenomen in M. Horkheimer, Kritische Theorie, Frankfurt am Main 1968.
107 M. Jay, The Dialectal Imagination, London 1973.
108 A. Schmidt, Zur Idee der Kritischen Theorie, München 1974, blz. 21.
109 Cf. B. Tromp, ‘Theodor W. Adorno’, in L. Rademacker, E. Petersma (red.), Hoofdfiguren uit de Sociologie, deelII, blz. 181-182.
110 Cf. C. Napoleoni, Ricardo und Marx, Frankfurt am Main 1974, blz. 60. 111 L. Kolakowski, Marxism and Beyond (1968), London 1971, blz. 198. 112 Ch. Hill, The English Revolution, London 1940.
113 C.B. Macpherson, The Political Theory of Possessive Individualism, Oxford 1962. 114 I. Wallerstein, The Modern World-System, New York 1974.
115 Cf. Kolakowski, o.c., blz. 204.
116 Bottomore, Marxistische Sociologie, blz. 71 e.v. 117 Ibidem, blz. 77.
118 T. Bottomore, ‘Karl Marx: Sociologist or Marxist’, in T. Bottomore, Sociology as Social Criticism, London 1975, blz. 84.
119 Cf. Bauman, o.c.
120 Standaardoverzichten zijn: I.M. Bochenski, Der Sowjet-Russische Diamat, Bern 1950, en G.A. Wetter Dialectical Materialism (1948), New York 1959.
121 Kolakowski, o.c., blz. 192. 122 Kiss, o.c., blz. 113.
123 Cf. S. Greenblatt, Chinese Studies in Sociology and Anthropology, New York 1968; ook: A. Sanchez, S. Wong, ‘On “An interview with Chinese Anthropologists”’, China Quarterly (1974), blz. 775 e.v.
124 Cf. Kiss, o.c., blz. 28 e.v.
125 L. Feuer, ‘Generational Conflict among Soviet Marxists’, in L. Feuer, Marx and the Intellectuals, New York 1969, blz. 237.
126 Cf. E. Hahn, Theoretische Probleme der marxistischen Soziologie, Köln 1974, en E. Hahn, Soziale Wirklichkeit und soziologische Erkenntnis, Berlin 1965, voor dergelijke officiële apologieën. Voor een noodzakelijke kritiek: K.D. Opp, ‘Dogmatische Tendenzen in der marxistischen Soziologie’, Soziale Welt, 1973, blz. 374-382. Dat de Nederlandse ‘vertaling’
127 Cf. A. Bose, Marxian and Post-Marxian Political Economy, Harmondsworth 1975, blz. 10.