Onderzoeksterrein

De onderzoeksvraag betreft de opvang van ex-gedetineerden na detentie. Voor een afbakening van het onderzoeksterrein hebben wij ons in eerste instantie gebaseerd op het Vademecum Opvang 2002 -2003 (NIZW). Het Vademecum onderscheidt verschillende werkvelden waarin opvang wordt geboden:

- de maatschappelijke opvang (inclusief de categorale vrouwenopvang); - categorale opvang voor ex-gedetineerden;

- opvang in de geestelijke gezondheidszorg; - opvang in de verslavingszorg;

- opvang in de jeugdzorg.

De opvang in de jeugdzorg en de categorale vrouwenopvang vallen buiten het onderzoeksgebied omdat jeugdigen en vrouwen niet tot de onderzoeksdoelgroep (mannelijke volwassen gedetineerden) behoren.

Het Vademecum noemt in totaal 352 voorzieningen in de overige werkvelden: 220 in de maatschappelijke opvang (exclusief de categorale vrouwenopvang), 96 in de geestelijke gezondheidszorg (GGZ) en 36 in de verslavingszorg⁴⁴.

Over de opvangvoorzieningen in de GGZ en de verslavingszorg worden in het kader van dit onderzoek geen uitspraken gedaan. Veel gedetineerden zullen de PI verlaten met

psychiatrische en/of verslavingsproblemen. Er is dus een aanzienlijke behoefte bij ex-gedetineerden aan opvang en zorg vanuit de GGZ en de verslavingszorg. Voorzieningen in deze sectoren zijn formeel toegankelijk voor iedereen met psychiatrische en/of

verslavingsproblematiek, dus ook voor ex-gedetineerden met deze problematiek. Een inventarisatie onder een aantal GGZ- en verslavingsinstellingen maakte echter duidelijk dat men geen idee heeft hoe vaak ex-gedetineerden vrijwillig gebruik maken van deze

voorzieningen; dit gegeven wordt niet geregistreerd en is ook anderszins niet bekend. Binnen het tijdsbestek van dit onderzoek was het met de beschikbare onderzoeksmethoden niet mogelijk om zicht te krijgen op de feitelijke toegankelijkheid van de GGZ-sector en de verslavingssector voor ex-gedetineerden en het feitelijk gebruik door ex-gedetineerden.

44 Deze aantallen zijn om twee redenen discutabel: in praktijk blijken sommige voorzieningen met andere gefuseerd te zijn, andere voorzieningen bestaan niet meer en weer andere zijn onderdeel van een grotere instelling.

Bovendien is het de vraag wat de exacte teleenheid (een ‘voorziening’) in het Vademecum is. Zo blijken er 386 voorzieningen (exclus ief categorale vrouwenopvang) voor maatschappelijke opvang aangesloten te zijn bij de Federatie Opvang (Bron: Rapportage Interdepartementaal Beleidsonderzoek).

Gezien deze beperking spitsen wij dit hoofdstuk toe op de categorale opvangvoorzieningen voor ex-gedetineerden en de maatschappelijke opvangvoorzieningen.

1. Categorale opvang voor ex-gedetineerden

In het Vademecum Opvang staan 15 voorzieningen genoemd die zich uitsluitend richten op ex-gedetineerden. In deze projecten is vaak ook plaats voor gedetineerden die deelnemen aan een penitentiair programma⁴⁵. Die deelnemers zijn formeel geen ex-gedetineerden, maar gedetineerden die het laatste deel van hun straf niet binnen, maar buiten de gevangenismuren doorbrengen.

2. De Maatschappelijke Opvang

De doelgroep van de maatschappelijke opvang bestaat uit kwetsbare mensen die door een combinatie van problemen (gedwongen) de thuissituatie hebben verlaten of dreigen te verlaten en (tijdelijk) niet in staat zijn zich op eigen kracht te handhaven in de

samenleving⁴⁶.

De Welzijnswet 1994 bepaalt dat alle gemeenten verantwoordelijk zijn voor het beleid inzake het uitvoerende werk op het terrein van de maatschappelijke opvang. Maar alleen door de Minister aangewezen gemeenten kunnen een specifieke uitkering ontvangen. Dit zijn de centrumgemeenten. Dat zijn er 43. Zij zijn binnen het doel van de uitkering vrij in de besteding van deze uitkering, maar dienen over de besteding wel te overleggen met de regiogemeenten. Het Rijk heeft aan de centrumgemeenten de volgende taken toebedeeld. - Het formuleren van een (regionale)beleidsvisie over de omvang en het karakter van de

inspanningen van de verschillende participanten ten aanzien van de vier functies (preventie, asiel, handhaving en herstel), afgezet tegen de regionale problematiek van de gehele kwetsbare groep waar de opvang zich op richt.

- Zorgdragen voor een adequaat, gedifferentieerd voorzieningenniveau en zorgdragen dat de aanpalende sectoren worden aangesproken op hun verantwoordelijkheid al dan niet door middel van vastgelegde inspanningsverplichtingen⁴⁷.

Uit het Vademecum Opvang blijkt dat er 220 voorzieningen voor maatschappelijke opvang zijn (exclusief de categorale vrouwenopvang). Kernfuncties van de voorzieningen zijn: het tijdelijk bieden van onderdak en ondersteuning/begeleiding, gericht op herstel en preventie. De maatschappelijke opvang bestaat (naast de categorale vrouwenopvang) uit dak- en thuislozenopvang en crisisopvang. Kerntaak van de dak- en thuislozenopvang is het bieden

45 Een penitentiair programma maakt een geleidelijke overgang van detentie naar samenleving mogelijk: het laatste deel van de vrijheidsstraf wordt niet binnen, maar buiten de inrichting voortgezet. Voorwaarde is dat er toezicht en begeleiding geboden wordt. In een Erkenningsregeling is vastgelegd aan welke inhoudelijke en formele

voorwaarden een penitentiair programma moet voldoen om in aanmerking te komen voor goedkeuring door de directie gevangeniswezen

46 Monitor Maatschappelijke Opvang, p.12

van verblijf, variërend van één dag tot een permanent verblijf, gekoppeld aan zorgverlening en psychosociale begeleiding. Binnen de dak- en thuislozenopvang zijn er de 24-uurs-opvang, sociale pensions, meerzorgafdelingen (ziekenboegen), passantenverblijven en internaten, (ambulante) woonbegeleiding (als opstap naar zelfstandig wonen), dag- of nachtopvang en dienstencentra. Het doel van de drie laatste laagdrempelige vormen van opvang is het bieden van de meest elementaire hulp, om te voorkomen dat mensen die zwerven verder afglijden.

Het voorgaande is schematisch als volgt weer te geven:

Werkveld Soort opvangvoorziening Doelgroepen

Categorale Opvang en begeleiding voor ex-gedetineerden

- Woonhuizen - Doorgangshuis

- Woonvoorzieningen in kader penitentiaire programma’s

(Ex -)gedetineerden

Maatschappelijke opvang

- Crisisopvangcentra

- Dak- en thuislozenvoorzieningen, zoals: 24-uurs opvang Sociale pensions Meerzorgafdelingen Passantenverblijven Internaten Ambulante woonbegeleiding Dag- of nachtopvang Dienstencentra

Algemeen: kwetsbare mensen die door een combinatie van problemen (gedwongen) de thuissituatie hebben verlaten of dreigen te verlaten en (tijdelijk) niet in staat zijn zich op eigen kracht te handhaven in de samenleving48.

Bij de bovengenoemde werkvelden zijn verschillende financiers betrokken.

- Het Ministerie van Justitie als financierende instantie van erkende penitentiaire programma’s en andere trajecten voor mensen met een justitiële titel. Bij sommige categorale voorzieningen worden ook de vrijwillige trajecten voor ex-gedetineerden (deels) door het Ministerie van Justitie gefinancierd. De categorale projecten zijn wat betreft de financiering van vrijwillige trajecten voor ex-gedetineerden, mede afhankelijk van particuliere giften, donaties en fondsen;

- Het Ministerie van VWS die 43 centrumgemeenten in Nederland een specifieke uitkering verstrekt voor de financiering van de maatschappelijke opvang.

48 Monitor Maatschappelijke Opvang, p.12