Nitraat Grondsoortregio’s

Nitraat is het belangrijkste stikstofhoudende bestanddeel in het water dat uitspoelt uit de wortelzone (uitspoelingswater) en in het slootwater op landbouwbedrijven in de Zandregio (circa 85% van de stikstof in dit water bestaat uit nitraat), in de Lössregio (circa 95%) en de Kleiregio (circa 80%; Fraters et al., 2016). In de Veenregio vormt nitraat een minder groot deel van de stikstof in het uitspoelingswater en het slootwater (minder dan 30%). Ammonium is de belangrijkste vorm van stikstof in het uitspoelingswater in de Veenregio (30-60%) en organische stikstof de belangrijkste stikstofvorm in het slootwater (25-50%).

De gemiddelde concentratie in het uitspoelingswater voor de Zandregio ligt in de periode 2012-2015 rond de 50 mg nitraat per liter, terwijl die van de Klei- en Veenregio onder de 50 mg nitraat per liter liggen (Figuur 28; Fraters et al., 2016). De verschillen in nitraatconcentratie tussen grondsoorten worden veroorzaakt door verschillen in denitrificatie, het proces waarbij nitraat wordt afgebroken tot stikstofgas (N2 en N2O) onder zuurstofloze omstandigheden. De klei- en veengronden zijn in het algemeen natter en daardoor is de denitrificatie hoger dan in de zandgronden.

In de rapportage in het kader van de Nitraatrichtlijn worden de gemiddelde nitraatconcentraties in de laatste vier jaar vergeleken met de concentratie in de vier jaar ervoor (Fraters et al., 2016). In de Zandregio nam de gemiddelde concentratie af van 63 mg per liter in de periode 2008-2011 tot 54 mg per liter in periode 2012-2015. Het aantal bedrijven in de Zandregio met een bedrijfsgemiddelde nitraatconcentratie hoger dan 50 mg nitraat per liter is afgenomen van 51% in de periode 2008-2011 tot 46% in de periode 2012-2015 (Tabel 35). De nitraatconcentratie in het bovenste grondwater is hoger in het gebied Zand-zuid (75-80 mg nitraat per liter in de laatste jaren) dan in het gebied Zand- midden en Zand-noord (lager dan 50 mg nitraat per liter; zie Figuur 29). Schoumans et al. (2012) concludeerden dat de verschillen in nitraatconcentratie tussen de drie zandgebieden voor een groot deel zijn te verklaren uit de verdeling van de grondwatertrappen en grondsoorten die voorkomen (er zijn relatief meer uitspoelingsgevoelige zandgronden in Zand-zuid) en dat het aandeel grasland in Zand-zuid lager is dan in de andere zandgebieden (de uitspoeling uit grasland is lager dan uit bouwland).

Tabel 35 Percentage bedrijven met nitraatconcentraties hoger dan 50 mg per liter in water dat uitspoelt uit de wortelzone. Gemiddelde van bedrijfsgemiddelden per periode (Fraters et al., 2016)1_.

Regio 1992-1995 1996-1999 2000-2003 2004-2007 2008-2011 2012-20152

Zand 95 82 59 64 51 46

Klei 36 23 32 12 7

Löss 90 89 65 64

Veen 0 0 9 0 0

1 _{Voor gedetailleerde frequentieverdelingen van nitraatconcentraties per grondsoort wordt verwezen naar Fraters et al. (2016).} 2 _{Lössregio tot en met 2014.}

In de Kleiregio nam de gemiddelde concentratie iets af: van 25 mg per liter in de periode 2008-2011 tot 19 mg per liter in periode 2012-2015. De nitraatconcentraties in de Löss- en Veenregio zijn in de laatste rapportageperiode ten opzichte van de vorige periode constant gebleven, waarbij voor lössgrond alleen de resultaten tot 2014 beschikbaar waren. Inmiddels zijn de gegevens voor 2015 voor lössgrond ook beschikbaar en is er een dalende trend die 60 mg nitraat per liter nadert (Figuur 28). In de Nitraatrichtlijnrapportage was bij 64% van de bedrijven in de Lössregio de

concentratie hoger dan 50 mg nitraat per liter in de periode 2012-2014 (Tabel 35). Grondwater wordt in de Nitraatrichtlijn gedefinieerd als “al het water dat zich onder het bodemoppervlak in de

verzadigde zone bevindt en dat in direct contact met bodem of ondergrond staat”. Het bodemvocht dat in lössgrond wordt bemonsterd, bevindt zich in de onverzadigde zone en valt daarom niet onder de definitie van grondwater uit de Nitraatrichtlijn. De monitoring van bodemvocht in de onverzadigde zone voldoet aan de eis om de doeltreffendheid van maatregelen uit het actieprogramma te

beoordelen, maar niet om de kwaliteit van grondwater in de verzadigde zone te toetsen ten opzichte van de norm van 50 mg nitraat per liter (CDM, 2016b). In het lössgebied wordt ook het diepere grondwater (in de verzadigde zone) bemonsterd en geanalyseerd op nitraat (Fraters et al., 2016).

Figuur 28 Nitraatconcentraties (als NO3 in mg per liter) in het water dat uitspoelt uit de wortelzone

op landbouwbedrijven per regio in de periode 1992-2015. Jaargemiddelden van gemeten concentraties (Fraters et al. (2016) met toevoeging van het jaar 2015 voor lössregio).

Figuur 29 Nitraatconcentraties (als NO3 in mg per liter) in het water dat uitspoelt uit de wortelzone

op landbouwbedrijven voor de drie zandgebieden in de periode 1992-2015. Jaargemiddelden van gemeten concentraties (Fraters et al., 2016).

Bedrijfstypen

De nitraatconcentratie in het bovenste grondwater in de Zandregio is het laagst bij melkveebedrijven en het hoogst bij akkerbouwbedrijven (Figuur 30). Als de rapportageperioden 2008-2011 en

2009-2012 worden vergeleken, dan neemt de nitraatconcentratie in de Zandregio af bij melkveebedrijven (van gemiddeld 46 mg nitraat per liter in 2008-2011 naar 40 mg per liter

2012-2015) en toe bij akkerbouwbedrijven (van gemiddeld 78 mg nitraat per liter in 2008-2011 naar 86 mg per liter 2012-2015).

Bij hokdierbedrijven neemt de nitraatconcentratie af van gemiddeld 97 mg nitraat per liter in

2008-2011 naar 66 mg per liter 2012-2015. De groep hokdieren is een relatief kleine groep bedrijven en de daling van de nitraatconcentratie wordt door RIVM deels toegeschreven aan recente

veranderingen van de populatie hokdierbedrijven in LMM en niet door veranderingen in bemesting. Bij overige bedrijven is de nitraatconcentratie niet veranderd ten opzichte van de vorige periode;

gemiddeld 57 tot 58 mg nitraat per liter.

In bedrijven met een derogatie lag in 2014 de gemiddelde nitraatconcentratie in het uitspoelingswater op 40 mg per liter in de Zandregio, op 51 mg per liter in de Lössregio, op 15 mg per liter in de Kleiregio en op 9,5 mg per liter in de Veenregio (Figuur 31). De nitraatconcentraties op de derogatiebedrijven zijn iets lager dan die op melkveebedrijven in LMM. Dit wordt onder andere veroorzaakt door het hogere percentage grasland op derogatiebedrijven. Verder is het aandeel melkveebedrijven met derogatiebedrijven in de regio Zand-zuid lager dan in de twee andere zandgebieden, die minder uitspoelingsgevoelig zijn.

De nitraatconcentraties op melkveebedrijven zijn ondanks de hogere stikstofoverschotten (Tabel 26) lager dan op akkerbouwbedrijven. Dit wordt voornamelijk veroorzaakt door een hogere denitrificatie in grasland. De beschikbaarheid van afbreekbare organische stof als energiebron voor denitrificerende bacteriën is hoger in grasland dan in bouwland, waardoor de denitrificatie ook hoger is (Velthof, 2003).

Op bedrijven in de Kleiregio zijn de nitraatconcentraties lager dan 50 mg nitraat per liter en zijn de nitraatconcentraties lager voor melkveebedrijven dan voor akkerbouwbedrijven (Fraters et al., 2016). In de Lössregio liggen de nitraatconcentraties in het bodemvocht van melkveebedrijven sinds 2008 rond de 50 nitraat per liter (Fraters et al., 2016). Op akkerbouwbedrijven in de Lössregio is sprake van een dalende trend: van ongeveer 120 mg nitraat per liter in 2006 tot iets onder 100 mg per liter in 2015 (Bron: LMM-nieuwsbrief december 2016).

In LMM zijn geen gespecialiseerde groentebedrijven opgenomen. In het project “Scouting Vollegrondsgroenten op zand” is een vergelijking gemaakt tussen akkerbouwbedrijven in de Zandregio, akkerbouwbedrijven in Zand-zuid en vollegronds-groentebedrijven in Zand-zuid in de periode 2007-2010 (Hooijboer, 2013b). Uit deze studie bleek dat de mediaan van de

nitraatconcentratie in uitspoelingswater bij vollegronds-groentebedrijven in Zand-zuid bijna twee keer zo hoog was als die bij akkerbouwbedrijven in hetzelfde gebied.

In Paragraaf 9.6 wordt nader ingegaan op de effecten van het mestbeleid en van andere factoren op de waterkwaliteit.

Figuur 30 Nitraatconcentraties (als NO3 in mg per liter) in het water dat uitspoelt uit de wortelzone

op landbouwbedrijven in de Zandregio in de periode 1992-2014. Jaargemiddelden van gemeten concentraties (Bron: LMM).

Figuur 31 Nitraatconcentraties (als NO3 in mg per liter) in het water dat uitspoelt uit de wortelzone

op landbouwbedrijven met een derogatie. Jaargemiddelden van gemeten concentraties (Lukács et al., 2016).

9.2.2

Fosfor

De fosforconcentratie in het uitspoelingswater is het hoogst voor de Veenregio, gevolgd door de Klei- en Zandregio (Figuur 32). De fosforconcentratie varieert tussen de jaren en vertoont de laatste tien jaar geen duidelijke trendmatige verandering. De hoeveelheid opgelost fosfor in het uitspoelingswater wordt sterk bepaald door de (natuurlijke) bodemeigenschappen en drainagetoestand van de bodem en minder direct door de bedrijfsvoering en het gebruik van fosfaat in mest. In goed gedraineerde bodems wordt fosfor sterk gebonden aan de bodem en zijn de fosforconcentraties laag. In de natte

bodems zorgen de hogere grondwaterstanden voor zuurstofloze omstandigheden waardoor fosfor in oplossing gaat, resulterend in hogere fosforconcentraties.

In de Veenregio wordt 10% van het opgelost fosfor in het uitspoelingswater als organisch fosfor aangetroffen (Fraters et al., 2016). In de Kleiregio komt een klein deel (3%) van het totaal fosfor voor als organische fosfor. In de Lössregio is de fosforconcentratie zo laag dat de meeste bedrijven een fosforconcentratie onder de detectielimiet (0,06 mg P per liter) hebben. In de Zandregio heeft ongeveer de helft van de bedrijven een fosforconcentratie onder de detectielimiet.

Er zijn de laatste jaren geen trendmatige veranderingen te zien in de concentratie van opgelost fosfor in het slootwater van de drie regio’s (Figuur 33), terwijl het gebruik van fosfaat uit mest en de fosfaatoverschotten op de bodembalans zijn afgenomen (Tabel 25 en Tabel 27). De

fosforconcentraties zijn hoger in watermonsters van sloten in de Veen- en Kleiregio (ongeveer 0,2 mg P per liter) dan in de Zandregio (ongeveer 0,1 mg P per liter).

In Paragraaf 9.3 wordt nader ingegaan op de effecten mestbeleid en andere factoren op de waterkwaliteit.

Figuur 32 Opgelost totaal fosforconcentratie (mg P per liter) in het water dat uitspoelt uit de wortelzone op landbouwbedrijven per regio in de periode 1992-2014. Jaargemiddelde van gemeten concentraties (Fraters et al., 2016). De metingen zijn uitgevoerd in gefiltreerde watermonsters.

Figuur 33 Opgelost totaal fosforconcentratie (mg P per liter) in het slootwater van

landbouwbedrijven per regio in de periode 1996-2014. Jaargemiddelde van gemeten concentraties (Fraters et al., 2016). De metingen zijn uitgevoerd in gefiltreerde watermonsters.