De laatste tactiek die gebruikt wordt is het aangaan van nieuwe samenwerkingen en het leggen van nieuwe verbindingen om zo regime barrières te overkomen. Deze verbindingen kunnen in verschillende soorten gecategoriseerd worden. SEs kunnen een samenwerking aangaan met regime actoren, met andere niche actoren of met intermediaire organisaties.
7.1) Samenwerkingen met regime actoren
Om een duurzaamheidstransitie op gang te laten komen en een regime verandering te laten plaatsvinden is het belangrijk dat regime actoren hier ook voor openstaan. Een regime verandering kan namelijk plaatsvinden doordat de huidige regime actoren vervangen worden doormiddel van de zogenaamde creative destruction. Maar het kan ook tot stand komen doordat regime actoren openstaan voor nieuwe innovaties en zich aanpassen aan de nieuwe
52
situatie en zelf veranderen. Sommige regime actoren anticiperen zelf op de niche innovaties en proberen deze te ondersteunen en onderdeel te maken van de eigen organisatie om zo voorop te lopen bij de regime verandering.
Een voorbeeld waarbij een SE een samenwerking is aangegaan met een grote regime actor is de samenwerking tussen Nerdalize en de energieleverancier Eneco.
“Op dit moment zijn we heel erg tevreden over de samenwerking met Eneco. Het zorgt ervoor dat we een stukje installatie kunnen wegzetten, dat we de elektriciteit goed kunnen verrekenen met de klant. Voor dit moment, als we kijken naar de voorlopige schaalvraag, is onze
samenwerking meer dan voldoende en daar zijn we ook heel erg blij mee. Hoe zich dat de komende tijd bijvoorbeeld in het buitenland gaat ontwikkelen, daar moeten we later nog naar kijken. Eneco helpt verder met een gedeelte van het financieren maar brengt ook een enorme hoeveelheid ervaring op gebied van op hele grote schaal implementeren van
verwarmingstechnieken.” (Nerdalize)
Hieruit valt op te maken dat de SE verschillende dingen uit de samenwerking met de regime actor haalt. Het zorgt ervoor dat een gedeelte van het daadwerkelijk implementeren van het product kan overlaten aan een andere partij. Dit is belangrijk voor kleinere bedrijven omdat dit resources die anders in het ontwikkelen en uitvoeren van de installatie hadden moeten worden gestoken nu in andere zaken gestoken kunnen worden. Dit kan nu door een
samenwerkende partij gedaan worden die hier ook meer ervaring mee heeft. Omdat de servers nu alleen bij Eneco klanten geïnstalleerd worden blijft het ook een meer overzichtelijk
waardoor bijvoorbeeld de energie verrekening makkelijker gaat.
Maar de samenwerking is verder ook belangrijk bij het slechten van cultureel-cognitieve barrières omdat mensen eerder vertrouwen hebben in een grote bekende organisatie waarbij zij al een klant zijn dan in een beginnende startup. Ook heeft Eneco geholpen met het slechten van een gedeelte van de financiële barrières maar en heeft het voor een belangrijke
kennisoverdracht gezorgd. De oprichters van Nerdalize zijn namelijk voornamelijk IT experts maar hebben niet veel ervaring met het implementeren van verwarmingen. Hierbij heeft Eneco een belangrijk rol kunnen spelen omdat het al veel ervaring heeft met het installeren en implementeren van apparaten bij mensen in huis.
De verbinding met een regime actor kan niet alleen op praktisch gebied voor voordelen zorgen voor de SE maar kan ook voor een belangrijk podium zorgen en helpen met het slechten van cognitief-culturele barrières.
53
“Samenwerkingen met grotere partners zijn heel waardevol voor startups. Als startup heb je nul geloofwaardigheid en nul product, en op een gegeven moment wordt je bijvoorbeeld uitgenodigd door Heijmans en heb je opeens een podium. En dan staat Heijmans erachter en zegt ja zo een e-shower daar geloven wij in en circulair denken daar geloven wij in. Wij hebben dus heel erg kunnen versnellen door bijvoorbeeld Heijmans en andere partners.” (Hammwells)
Dit maakt duidelijk dat de connectie met een grote regime actor belangrijk kan zijn om serieuzer genomen te worden door andere regime actoren. Dit kan weer andere
samenwerkingen opgang brengen en de groei van de SE versnellen.
Maar samenwerkingen kunnen ook de andere kan op werken doordat SEs het beeld van een regime actor veranderen met betrekking tot duurzaamheid. Maar het slechten van de
normatieve barrière kan een lang proces zijn.
“Hotels zijn altijd heel log. Het kan niet binnen een jaar ofzo. Bij iemand van van der Valk hotels hebben we wel een douche bij iemand thuis geïnstalleerd en daar loopt ie gewoon. Waterschap Zuiderzeeland heeft er ook een paar voor hun eigen personeel. Dus die zitten overal een beetje te testen.” (Upfall shower)
Hieruit valt op te maken dat de SE de regime actoren als langzaam en log ziet. Voordat het duurzamere product kan worden toegepast gaat hier een lang proces aan vooraf. De SE stelt dus dat de douche eerst getest moet worden voordat het breder geïmplementeerd kan worden. Verder is het interessant dat ook een waterschap geïnteresseerd is het concept van een
circulaire douche. Dit laat zien dat regime actoren beginnen met open te staan voor
bijvoorbeeld dit soort innovaties vanuit het niche niveau. Maar verder ook aan het ontdekken zijn hoe het precies werkt en hoe dit het beste zou kunnen worden toegepast in de context van de eigen organisatie.
De samenwerking met grotere regime actoren kan dus voor veel voordelen zorgen voor niche ondernemingen. Dit komt dan ook naar voren in een van de grootste wensen van Aquabattery.
“Kijk je hebt heel veel op kleinere schaal energie opwekkende bedrijven. Dat zou dus ook kunnen, maar we zijn op dit moment vooral aan het kijken naar de grotere partijen en dat komt vooral omdat daarvanuit financiering mogelijk weg te halen valt voor vervolg projecten. Dat je bijvoorbeeld samenwerkingsprojecten gaat doen met een Eneco ofzo.” (Aquabattery)
54
Hieruit komt naar voren dat een belangrijke barrière voor Aquabattery het ophalen van financiering is. De oplossing voor deze barrière wordt gezocht in het aangaan van een nieuwe samenwerking met een regime actor. Dus doormiddel van de samenwerking met Eneco zal er makkelijker geld binnen kunnen komen voor vervolg projecten.
7.2) Verbindingen met intermediaire organisaties
De SEs maken ook gebruik van samenwerkingen met intermediaire organisaties om bijvoorbeeld barrières te slechten maar ook om meer naamsbekendheid te creëren.
Voor Aquabattery is een van de belangrijkste partners om de al eerder genoemde cognitief- culturele barrière te slechten de intermediaire organisatie Green Village.
“Maatschappelijk misschien toch wel de Green Village waar pilot 1 staat. Die is belangrijk omdat daar veel belangrijke partijen over de vloer komen. Ministeries, gemeentes, bedrijven uit de sector, maar ook buiten de sector. Er komen veel burgers over de vloer, er worden veel workshops gegeven, lezingen, rondleidingen. Dus maatschappelijk gezien wel een
interessante partner.” (Aquabattery)
Green Village organiseert in samenwerking met de TU Delft een living-lab waar Aquabattery de eerste pilot heeft kunnen opzetten. Dit helpt de culturele-cognitieve barrière te slechten doordat verschillende andere belangrijk actoren zo direct in aanraking kunnen komen met het product waar de SE mee bezig is. Doordat de andere regime actoren hiermee in aanraking komen kan ook de normatieve barrière veranderd worden doordat er gezien kan worden wat het product precies inhoud en kunnen er mogelijk nieuwe combinaties gemaakt worden en samenwerkingen tot stand komen.
Maar dit soort samenwerkingen zijn niet alleen in het voordeel van de SE maar ook in het voordeel van de universiteit.
“Bijvoorbeeld in de pilot die op dit moment in Delft staat daar is de TU Delft ook partner in. Dus binnen het subsidievoorstel van het DKI en daar zit de TU Delft ook op een bepaalde manier in zodat zij onderzoek doen naar de blue battery als toepassing van energie
opslag…Het project komt vanuit Aquabattery. De TU Delft haalt geld eruit in de vorm van financiering voor projectuitvoering. Wetenschappelijke publicaties halen zij eruit. En een voordeel voor de TU Delft is dat zij hun steentje bijdragen aan het ontwikkelen van duurzame energie opslag.” (Aquabattery)
Dit is dus een voorbeeld van een university-industry linkage waarbij er een wisselwerking plaatsvindt tussen een SE en een publieke actor. Ook de universiteit haalt er hierbij voordelen
55
uit in de vorm van een mogelijkheid om onderzoek te doen naar duurzame energie opslag. Hier kunnen dan weer wetenschappelijke publicaties over geschreven worden en is het goed voor het imago van de universiteit. Een ander voordeel dat Aquabattery uit de verbinding heeft kunnen halen is dat het is begonnen in de werkplaats bij de universiteit en het hierdoor een soort beschermende werking heeft gehad op de ontwikkeling van de SE.
Voor verschillende SEs is het doorkomen van het begin van de startup periode een moeilijke tijd. Daarom zijn drie SEs de verbinding aangegaan met een incubator om zo het gebrek aan startup informatie en andere barrières te overkomen. Hammwells en Aquabattery hebben allebei dezelfde incubator gebruikt, namelijk Climate KIC. Dit is een incubator en Europa’s grootste public-private innovation partnership dat zich richt op het laten ontwikkelen van duurzame ondernemingen en projecten. Door het samenbrengen van een netwerk van experts en het mogelijk maken van financieringen.
Ook Nerdalize heeft gebruik gemaakt van een incubator, waarbij dit niet alleen belangrijk is gebleken als het gaat om startup informatie maar ook voor het vormen van nieuwe
verbindingen en samenwerkingen.
“De incubator is belangrijk geweest om met mensen in contact te komen, zo ben ik bijvoorbeeld in contact gekomen met de CEO van Eneco, die wij nooit ontmoet zouden
hebben als we ergens alleen hadden gezeten. Door YesDelft! Hebben we een fantastische stap kunnen maken als partner en als investeerder dus daar hebben we heel erg veel geluk mee gehad.” (Nerdalize)
Dit maakt duidelijk dat intermediaire organisaties belangrijk kunnen zijn voor de
ontwikkeling van een SE doordat dit weer voor nieuwe samenwerkingen kan zorgen waardoor het bedrijf zich verder kan ontwikkelen. Door de werking van de incubator als intermediair platform is Nerdalize in contact gekomen met Eneco die een belangrijke partner is gebleken in de ontwikkeling van het bedrijf.
Het creëren van aandacht voor het product en serieus genomen worden (legitimeren) door regime actoren is een belangrijke tactiek en doel van de SEs. Intermediaire organisaties kunnen hierbij ook een belangrijke rol spelen. Dit komt naar voren in de samenwerking van Ecovat met Urgenda.
“Ja de samenwerking met Urgenda is een samenwerking die een aantal jaren geleden is ingezet. Dat is een hele andere vorm van samenwerking. Dat is meer naamgebruik van. Wat
56
dat betreft is het niet heel erg, het is geen actieve samenwerking dat we daar iedere maand mee overleggen ofzo.” (Ecovat)
Hierbij is er geen sprake van een intensieve samenwerking maar haalt de SE er toch wat uit, namelijk dat de SE onder de aandacht komt bij andere partijen
7.3) Samenwerking met andere niche actoren
Het vormen van verbindingen en samenwerkingen met andere niche actoren bleek voor de SEs geen grote prioriteit. Wel zijn er samenwerkingen met andere kleinere bedrijven om gespecialiseerde kennis te verkrijgen om het eigen product te kunnen ontwikkelen maar dit zijn niet de tactische samenwerkingen die gericht zijn op het vergroten van de rol en het veranderen van het regime. Deze samenwerkingen kunnen vooral gezien worden als noodzakelijk om tot een goed eindproduct te komen.
Wel is er een interessante samenwerking waar verschillende SEs die voor dit onderzoek zijn onderzocht aan verbonden zijn en eigenlijk een soort intermediaire organisatie vormt maar die onderlinge niche samenwerkingen tot stand kan brengen. Deze organisatie heet de Water Alliance en vormt een soort hub in Leeuwarden voor verschillende innovatieve bedrijven die producten en diensten ontwikkelen op het gebied van water. Zo is Upfall shower ook
verbonden aan deze organisatie.
“We zijn ook verbonden met de Wateralliance in Leeuwarden. Die coördineert bijvoorbeeld de samenwerking met Defensie. Daar kom ik ook heel vaak en op gegeven moment ken je elkaar, al die bedrijven. En als wij een hotel hebben die een duurzame handdroger nodig heeft dan schuiven we dat door naar bijvoorbeeld Hydrowashr van dit is wat voor jou, neem contact op. Dus we werken niet samen maar helpen elkaar wel. Daar speelt de Wateralliance wel een belangrijke rol.” (Upfall shower)
Water Alliance is hierbij een intermediaire organisatie die de public-private partnership heeft gecoördineerd tussen Upfall en de Nederlandse Defensie. Dit was een samenwerking waarbij een unit is ontwikkeld die efficiënter watergebruik mogelijk moet maken op militaire missies, in samenwerking met andere kleinere bedrijven die bezig zijn met circulair watergebruik.
Verder heeft de intermediaire organisatie dus de rol van kennis en informatie platform voor de uitwisseling van informatie over andere interessante samenwerkingen. In dit geval gaat het niet om de uitwisseling van kennis over water en energie maar vormt het een platform voor het uitwisselen van mogelijke zaken kansen. Mijn Waterfabriek is bijvoorbeeld ook
57
aangesloten bij de Water Alliance waarbij de netwerk functie van het platform een belangrijke rol speelt om op de hoogte te blijven van wat er gebeurt op het gebied van innovatie in
watergebruik. Mijn Waterfabriek is hiernaast ook leverancier van Upfall showers wat laat zien dat er daadwerkelijk onderlinge samenwerkingen plaatsvinden.
Aquabattery is ook aangesloten bij de hub op het gebied van water in Leeuwarden en heeft wel een samenwerking waarbij er een uitwisseling van kennis is geweest met een ander niche bedrijf Redstack. Redstack is ook een bedrijf dat bezig in de water-energie nexus en ook met behulp van speciale membranen het verschil in zoet en zout water benut bij de Afsluitdijk.
“Redstack zit inderdaad ook in dat samenwerkingsverband dat is opgericht in 2007 volgens mij, wij zitten daarin sinds 2014. En daar werken we samen binnen meerdere projecten. En met het extra membraan dat is een voortvloeisel uit dat samenwerkingstraject zogezegd. Dusja dat soort samenwerkingen hebben we... En dat is niet alleen met Redstack maar op ad- hoc basis dus wie er zin heeft om in een bepaald project te participeren. En dan moet er een subsidie voorstel geschreven worden bijvoorbeeld. Om zoiets te gaan testen en dit hele specifieke project is een samenwerking met onder andere Wetsus, Fujifilm maar ook
Italiaanse universiteiten, nutsbedrijf van de Italiaanse eilanden en nog een marktonderzoek bureau in Spanje.” (Aquabattery)
Uit de samenwerking met Redstack heeft Aquabattery dus product ontwikkeling kunnen halen omdat beide bedrijven bezig zijn met het ontwikkelen van betere membranen die energie kunnen opwekken. Deze samenwerking vindt plaats in meerdere projecten met partners die per project verschillen. Hierbij heeft de intermediaire organisatie een belangrijke rol om deze samenwerkingen goed te kunnen coördineren. Verder is het ook nog interessant om te kijken wat voor andere partners bij dit soort projecten betrokken zijn. Wetsus is een verzamelplaats voor onderzoek naar technologie voor duurzaam water gebruikt. Deze organisatie is ook belangrijk voor Aquabattery voor het verkrijgen van subsidies en financiën. Fujifilm is een interessant voorbeeld van een samenwerking buiten de eigen energie sector maar met hetzelfde doel om bij te dragen aan een duurzamere wereld. Dit doen zij door te helpen met het ontwikkelen en testen van de membranen omdat het bedrijf al veel ervaring heeft met het produceren van bijvoorbeeld fotofilm dat vanuit hetzelfde principe werkt. Verder is er nog een samenwerking met een buitenlandse universiteit die ook een specialisatie heeft in
membranen waardoor een public-private partnership is ontstaan met de nutsbedrijven van de Italiaanse eilanden.
58
8) Conclusies
Dit laatste hoofdstuk bespreekt eerst de empirische conclusies van dit onderzoeksproject door antwoord te geven op de deelvragen van dit onderzoek en uiteindelijk door antwoord te geven op de hoofdvraag. De empirische conclusies zullen daarna worden gekoppeld aan de eerder besproken literatuur.
Onderzoeksvragen:
Wat is de potentiele rol van duurzame ondernemers in de energie transitie, specifiek op het gebied van water en energie in Nederland?
- Welke innovatieve duurzame ondernemers zijn nu bezig met het ontwikkelen van
duurzame innovaties op het gebied van water en energie in Nederland?
- Welke barrières ervaren SEs in het proces van het realiseren van de potentiele rol? - Welke tactieken worden gebruikt door SEs om de eigen rol in de
duurzaamheidstransitie te vergroten?
- Welke verbindingen hebben deze SEs met andere actoren op het niche niveau en
andere actoren op het meso niveau?
8.1) Empirische conclusies
Uit de resultaten valt te concluderen dat verschillende duurzame ondernemers bezig zijn met duurzaamheidsvraagstukken op het gebied van water en energie en een rol kunnen spelen bij het aanpakken van deze uitdagingen. De SEs welke onderzocht zijn voor dit onderzoek zijn actief in de verschillende aspecten van de duurzaamheidsuitdagingen. Op het gebied van duurzame energie productie door het produceren van biogas uit afvalwater, op het gebied van opslag door het ontwikkelen van WKO en duurzame batterijen op water, op het gebied van vermindering van consumptie doormiddel van duurzamere douches. Maar ook middels innovaties op het gebied van business modellen door Nerdalize en Mijn Waterfabriek.
De verschillende ondernemers lopen wel tegen een aantal barrières aan in het proces van het ontwikkelen van de rol in de duurzaamheid transitie. Uit de resultaten blijkt dat een verkeerd gebruik en toepassing van wet en regelgeving een barriѐre vormt voor duurzame
ondernemers. Voornamelijk het achterlopen en de trage reactie van de overheid op de relatief snelle innovaties die ontwikkeld worden op het niche niveau worden gezien als een barrière. Naast het achterlopen van de regelgeving wordt er ook een verkeerde focus in de toewijzing
59
van subsidies gevoeld door de SEs. Ook worden er financiële barrières gevoeld door sommige ondernemers. Vooral het rondkrijgen van de financiering in de start periode van de
onderneming blijkt moeilijk te zijn geweest en is voor een aantal SEs nog steeds een moeilijk punt. Ook worden de hoge kosten die gemaakt moeten worden om ervoor te zorgen dat bijvoorbeeld het product als legitiem wordt gezien als barrière genoemd. Verder blijken de SEs ook tegen cognitief-culturele barrières aan te lopen die tot uiting komen in de
onwetendheid van bijvoorbeeld regime actoren en eindgebruikers over de precieze werking van het product of dienst. Doordat het vaak om een relatief onbewezen en nieuwe techniek of businessmodel gaat is het belangrijk voor de SEs om zich eerst te bewijzen of legitimeren om zo verder te kunnen groeien. Gerelateerd hieraan zijn de normatieve barrières waardoor actoren en eindgebruikers huiverig kunnen zijn voor bepaalde diensten of technieken. Dit komt voort uit het feit dat de maatschappelijke acceptatie nog niet zover is als sommige SEs zouden willen. Bijvoorbeeld op het gebied van een batterij in huis of het concept van water meerdere keren gebruiken. Andere interessante barrières die genoemd zijn waren de macro economische situatie, waarmee bedoeld wordt of de economie nog op het hetzelfde niveau