Ontwikkelingen op het niche niveau zijn alleen mogelijk wanneer daar ruimte voor ontstaat door trends en processen op het landschap niveau die weer druk zetten op het regime niveau waardoor kansen ontstaan voor innovaties van niche actoren (Geels, 2011). Een belangrijke trend die als aanjager heeft gewerkt omdat het de noodzaak duidelijk maakt en druk heeft gezet op het regime is het klimaatakkoord van Parijs in 2015. In dit akkoord is voor het eerst een bovengrens van twee graden wereldwijde opwarming juridisch vastgesteld, met een streven om het binnen anderhalve graad te beperken.opslag Veel regime actoren waren al met duurzaamheidsaspecten binnen de eigen organisatie bezig, maar deze gebeurtenis op het landschap niveau heeft toch de noodzaak verduidelijkt en ervoor gezorgd dat actoren nieuwe samenwerkingen aan gaan en duurzaamheid meer op de voorgrond zetten.
Nog zo een belangrijke beslissing die symbolisch is voor de paradigma verandering op het landschap niveau en die veel druk heeft gezet op regime actoren is de beslissing om Nederland aardgasvrij te maken voor 2050. De aardbevingen in Groningen kunnen gezien worden als externe landschap drivers die deze beslissing nog meer hebben versneld. Deze beslissing heeft nog meer druk geplaatst op de gevestigde regime actoren omdat het ingrijpende gevolgen heeft op veel niveaus en van een enorme schaal is waardoor
veranderingen nu moeten worden ingezet om de doelstellingen te halen. Maar ook heeft het ervoor gezorgd dat regime actoren opzoek zijn gegaan naar praktische oplossingen die ervoor moeten zorgen dat alle woningen, scholen en bedrijven anders gaan worden voorzien van ruimteverwarming en warmtetapwater.
33 4.2) Energie uitdagingen
Er moet een grote verandering in gang gezet worden om de klimaatveranderingen binnen de perken te houden en om Nederland voor het jaar 2050 van het aardgas af te krijgen. Dit brengt ook grote uitdagingen met zich mee om dit voor elkaar te kunnen krijgen. Mede door de beslissing om Nederland aardgasvrij te krijgen en door vele nieuwe toepassingen waar elektriciteit voor nodig is zoals elektrisch vervoer, wordt verwacht dat de vraag naar elektriciteit enorm zal toenemen. De huidige infrastructuur is daar niet op ingericht en zal deze toename in vraag en aanbod niet aankunnen. Daarom wordt er nagedacht over andere manieren waarop de relevante infrastructuren ingericht kunnen worden. Doordat beoogd wordt dat de huidige gecentraliseerde inrichting van de infrastructuur de vraag naar
elektriciteit niet aan kan is een mogelijkheid om het netwerk op een andere schaalniveau in te richten. Maar dit brengt ook weer nieuwe uitdagingen met zich mee.
En andere uitdaging is de productie van energie. Op dit moment wordt ongeveer zes procent aan duurzame energie geproduceerd. Om Nederland aardgasvrij te krijgen moet hier nog heel veel aan worden toegevoegd. Dit kan gedaan worden doormiddelen van het opvangen van zonne-energie, windenergie maar ook door het gebruiken van bodemwarmte en restwarmte. Hieraan gekoppeld zit het zoveel mogelijk verminderen van de vraag naar energie. Een belangrijk concept dat hiermee in verband staat is de circulariteit van de energie/water en afval stromen. Wanneer de infrastructuren meer op circulariteit worden ingericht vermindert dit de hoeveelheid energie die in het systeem gestopt moet worden en heeft uiteindelijk een verduurzamend effect.
Een belangrijk kenmerk van duurzame energie productie is het fluctuerende karakter van het aanbod van bijvoorbeeld zonne-en windenergie. Koppel daaraan het veranderlijke karakter naar de vraag van energie gedurende de dag, omdat bijvoorbeeld in de avond meer stroom wordt gebruikt maar geen energie wordt opgewekt door zonnepanelen. Dit komt ook terug op een grotere tijdsschaal wanneer men kijkt naar vraag en aanbod van energie over het gehele jaar. Over het hele jaar gezien is de vraag naar energie hoger is de winter en het aanbod van energie juist hoger is in de zomer. De uitdaging is dus het managen van pieken en dalen van vraag en aanbod van energie.
34 4.3) Water-energie nexus
Om de beoogde doelstellingen te kunnen halen en de energie uitdagingen op te lossen moet er dus anders gedacht worden over de productie, opslag, transport, conversie en consumptie van energie. De toepassing van water is hierbij een kern factor omdat het bij al deze verschillende fases waar over nagedacht moet worden een belangrijke rol kan spelen en de combinatie van energie en water voor duurzame oplossingen kan zorgen. Water en energie hoeven dus niet alleen als schaarse resources gezien te worden maar kunnen een belangrijke rol spelen in het versnellen van de duurzaamheidstransitie en het oplossen van de klimaatproblematiek. Water en energie kennen vele combinaties en kennen vele variaties in toepassingen. Bij de productie van energie kan water een belangrijke rol spelen bijvoorbeeld in de vorm van
waterkrachtcentrales, maar ook door het gebruik van de grondstoffen die aanwezig zijn in het afvalwater, met het gebruik van bodemwarmtepompen en door het opwekken van energie door het verschil in zoet en zoutwater. Water kan ook een belangrijk hulpmiddel zijn in het verplaatsen en transporteren van energie door de thermische eigenschappen die het heeft. Ook kan het als opslag dienen van energie, bijvoorbeeld in de vorm van warmte koude opslag (WKO).
4.4) Regime
De huidige regime actoren voelen dus de druk vanuit het landschap niveau om deel te nemen en bij te dragen aan de energietransitie. Deze druk en de wil om dit te doen is bijvoorbeeld te zien aan de beslissing om Nederland aardgasvrij te krijgen. Maar om dit voor elkaar te krijgen moeten wel de juiste verdere beslissingen genomen worden. Zoals al in het theoretisch kader werd genoemd, worden regimes gekarakteriseerd door de neiging tot lock-ins. Dit komt ook naar voren in het onderzoeksrapport van Marselis & Hisschemöller (2018) waarin gesteld wordt dat de gemeente Amsterdam een eenzijdige focus heeft op hoge temperatuur stadsverwarming waardoor het risico ontstaat op een technische en institutionele lock-in. Door bijvoorbeeld de toepassing van hoge temperatuur verwarming in nieuwbouwwoningen zou Amsterdam nog voor lange tijd afhankelijk kunnen blijven van fossiele warmte. De push voor hoge temperatuur stadswarmte is op lange termijn dus niet duurzaam. De gemeente Amsterdam moet daarentegen zoveel mogelijk inwoners aansluiten op het warmtenet om zo de businesscase rond te krijgen en worden alternatieven voor deze verplichte aansluiting het bestaan moeilijk gemaakt door de strakke naleving van de uitzonderingsregeling (Marselis &
35
Hisschemöller, 2018). Dit vermindert weer de kansen die commerciële partijen, bijvoorbeeld uit het niche niveau, om alternatieve en innovatieve manieren voor het duurzaam verwarmen van huizen op de markt te zetten.
Gerelateerd aan deze neiging tot lock-ins, is de mate waarin actoren op het regime niveau zich openstellen voor actoren en innovaties vanuit het niche niveau. Want door nieuwe ideeën die buiten het genomen pad liggen kunnen lock-ins voorkomen worden. Volgens Geels (2011) kunnen er alleen regime transities plaatsvinden wanneer het regime zich openstelt en ruimte biedt voor ontwikkelingen die voortgebracht worden door niche actoren. Natuurlijk staan niet alle regime actoren in dezelfde mate open voor ontwikkelingen op het niche niveau en
verschilt het ook weer per persoon hoe hier naar gekeken wordt. Een respondent van het regime niveau werkzaam bij een semi-publieke organisatie stelde dat:
“Vanuit de maatschappelijke rol die we hebben willen we economische activiteiten in een vroeg stadium aanjagen die de energietransitie versnelt, want die schiet niet snel op in Nederland.”
Dit is een voorbeeld waarbij een regime actor niet alleen openstaat voor innovaties vanuit het niche niveau, maar deze ook actief probeert te stimuleren.
Duidelijk is wel dat regime actoren nog heel erg opzoek zijn naar op welke manieren zij de hun bijdrage aan de energietransitie precies willen gaan inrichten. De oplossingen die hiervoor vanuit het niche niveau worden aangedragen kunnen hierbij een belangrijke rol spelen.
4.5) Beschrijving van niche experimenten
De duurzame ondernemingen die actief zijn en een combinatie maken tussen energie en water zijn geografisch verspreid door het hele land. Er valt geen geografische clustering waar te nemen in de locatie van de verschillende bedrijven. Door het doen van onderzoek op het internet en door middel van gesprekken met actoren die experts zijn op het gebied van water en energie is een goed beeld ontstaan van welke sleutel actoren geschikt zijn voor het
afnemen van interviews. Bijna alle SEs die actief zijn in de water-energie nexus zijn benaderd voor het verkrijgen van meer informatie, maar niet allen waren bereid of hadden de tijd om een interview te doen. Uiteindelijk zijn zeven werknemers of oprichters van bedrijven geïnterviewd die hier wel toe bereid waren.
36
De niche experimenten die voor dit onderzoek nader zijn onderzocht zijn actief binnen de verschillende energie uitdagingen die al eerder zijn beschreven, namelijk; de duurzame productie van energie, de opslag van energie, vermindering van de consumptie van energie en de conversie van energie. Bijna ieder bedrijf is op een andere manier bezig met de combinatie water/energie en de belangrijkste manieren komen in dit onderzoek aan bod.
4.6) Productie
Als het gaat om de productie van energie in combinatie met water zijn er verschillende toepassingen waarmee dit gedaan kan worden. Een voorbeeld van zo een toepassing is het hergebruiken van de mineralen en vooral biomassa in het afvalwater. Gensos is een voorbeeld van een innovatief bedrijf dat hiermee bezig is. Het bedrijf ontwikkelt systemen waardoor biomassa voor lagere kosten en met een hogere efficiëntie omgezet kan worden in gas. Het is ontstaan vanuit de TU Delft en fungeert dus meer als een adviesbureau en ontwerpt de systemen voor andere partijen. Het bedrijf richt zich dus op product innovatie en is vooral innovation based maar is ook bezig met het vinden van oplossingen op het gebied van water, afval en energie om de economische en milieu impact te verbeteren. Gensos streeft
doormiddel van hun activiteiten naar een goede balans tussen people, planet en profit. 4.7) Opslag
Door de chemische en thermische eigenschappen van water is water een belangrijk middel voor het opslaan en het later gebruiken van energie in de vorm van warmte, maar ook in de vorm van elektriciteit.
Een bedrijf die een techniek aan het ontwikkelen is voor het opslaan van energie waarbij elektriciteit onttrokken en opgeslagen kan worden met behulp van de chemische
samenstelling van water is Aquabattery. Het bedrijf is het product nog aan het ontwikkelen en is bezig met verschillende pilots. De techniek die gebruikt wordt voor het opslaan van de energie gaat uit van een verschil in zoet en zout water. Waarbij in pieken van de productie van duurzame energie deze energie gestopt wordt in het scheiden van zoet en zout water, en wanneer energie nodig is dit onttrokken kan worden door de reactie die ontstaat wanneer zoet en zout water samenkomen. Aquabattery is sustainability rooted en heeft als hoofddoel een bijdrage leveren aan de energietransitie en is ook met dit doel opgericht.
37
Een bedrijf dat ook bezig is met het verder ontwikkelen van de eerste pilots is Ecovat. Dit bedrijf richt zich op de thermische eigenschappen van water om zo energie voor langere tijd op te kunnen slaan. Het concept van Ecovat is een gesloten warmte-koude opslag waarbij in pieken van duurzame of goedkope energie productie deze energie in de vorm van warm water kan worden opgeslagen in een groot vat onder de grond. De warmte kan voor zes maanden worden opgeslagen met een verlies van vijf procent. Dus de warmte die opgeslagen is in de zomer kan onttrokken worden in de winter. Ecovat heeft de eerste pilot fase afgerond en heeft de eerste opdracht binnen voor een project in Arnhem.
Figuur 8: Bron: ecovat.eu, voorbeeld van ecovat installatie.
Ecovat is ook sustainability rooted met een sterke focus op de bijdrage die geleverd kan worden aan de energietransitie. Deze bijdrage wordt door het bedrijf geframed als
bijvoorbeeld de oplossing om aardgasvrije nieuwbouwwoningen mogelijk te maken. Een belangrijke toegevoegde waarde van Ecovat is dat het een ‘slim’ systeem is waarbij ook energie opgeslagen kan worden in warmte wanneer de prijs van energie laag is en dit van het net gehaald kan worden.
4.8) Consumptie:
Op het gebied van het verminderen van het gebruik van energie en water zijn twee bedrijven actief in Nederland met vrijwel hetzelfde concept.
De eerste is Upfall shower en heeft het idee van een douche die het gebruikte water filtert zodat het water opnieuw gebruikt kan worden, als eerste ontwikkeld. Het idee ontstond in 2003 en de eigenaar heeft 10 jaar over de product innovatie gedaan om de douche in 2013
38
voor het eerst op de markt te brengen. Deze ontwikkelingstijd werd mogelijk gemaakt omdat het voortkomt uit een bestaand douche en bad bedrijf dat actief is in het hogere segment.
Upfall shower doet dus aan product innovatie en is innovation based. Volgens de eigenaar is er voor de Upfall douche een liter water nodig om uiteindelijk 20 liter water uit de
hoofddouche te krijgen. Het product werd eerst op de markt gezet met een focus op de vermindering op de water en vooral energie rekening die het kopen van de douche zou hebben. Door veranderingen op het landschap niveau is er ook meer aandacht voor het duurzaamheidsaspect gekomen. De klanten van Upfall shower zijn particulieren maar ook hotelketens en woningbouwverenigingen.
Hammwells heeft een vergelijkbaar concept ontwikkeld met een douche dat water circuleert. Dit bedrijf komt niet voort uit een ander bedrijf en is eigenlijk startup en heeft een ander traject afgelegd dan Upfall shower. Het verschil hierbij is dat Upfall shower eigenlijk al de nodige bescherming en steun kreeg van het bestaande bedrijf waaruit het is voortgekomen om de niche innovatie te kunnen ontwikkelen. Voor Hammwells was dit anders en moest
financiering ophalen door het overtuigen van investeerders. Ook in marketing verschillen de twee bedrijven in dat Upfall shower zich vooral richt op de Nederlandse markt in het hogere segment met een focus op het flexibele ontwerp waarbij wensen van de klanten kunnen worden toegepast in het ontwerp. Hammwells richt zich ook op de Nederlandse markt maar heeft ook een sterkere focus op de internationale markt en bied een goedkoper maar meer gestandaardiseerd product aan.
4.9) Conversie:
Nerdalize is een bedrijf dat vooral gekenmerkt wordt door het unieke businessmodel. Het concept van Nerdalize is namelijk het gebruiken van de warmte die computerservers produceren. Hierbij worden niet alle servers bij elkaar gezet in een datacenter, wat nu
gebruikelijk is, maar worden kleinere servers bij mensen in huis geplaatst. Hierdoor wordt de energie die in de server wordt gestopt twee keer gebruikt. Een keer om berekeningen te doen en een keer om iemands tapwater en huis te verwarmen waarbij die handelingen normaal gescheiden zouden worden uitgevoerd. Het water kan tot 55 graden Celsius verwarmd worden zodat het tapwater en het huis verwarmd kan worden. Het private voordeel dat de
eindgebruiker, dus het huishouden die de server in huis krijgt, hierdoor ontvangt is de gratis verwarming die de server produceert. Dit kan volgens het bedrijf 300 euro schelen op de normale energie rekening. Maar ook de andere klanten van Nerdalize, de organisaties die de
39
servers gebruiken voor bijvoorbeeld gecompliceerde berekeningen, hoeven volgens Nerdalize minder te betalen omdat er minder kosten zijn voor het aanleggen en onderhouden van grote datacenters. Na een succesvolle pilot periode zijn het aantal servers in huizen opgeschaald van 4 huishoudens naar 42 huishoudens. Het kapitaal om op te schalen is verzameld door
crowdfunding en door de samenwerking met energiebedrijf Eneco wat gelijk de belangrijkste partner is.
Mijn Waterfabriek valt als enige buiten de eerder beschreven categorieën van productie, opslag, consumptie en conversie van energie in combinatie met water. Dit komt vooral omdat het bedrijf zelf geen fysiek product ontwikkeld maar meer een organisatorische rol speelt in de duurzaamheidstransitie. Het concept van Mijn Waterfabriek is dat de eigenaar integrale oplossingen aanbiedt voor particulieren en instellingen die een volledig circulair watergebruik willen of een stap willen maken naar een duurzamer watergebruik en afwateringssysteem. Mijn Waterfabriek speelt dus vooral een organisatorische rol en speelt een verbindende rol door de gehele keten door installateurs en leveranciers, zoals bijvoorbeeld Upfall shower, te koppelen aan verschillende soorten klanten zodat deze niet elk aspect van een circulair systeem zelf hoeven uit te zoeken.
“In de energie sector zag ik eigenlijk dat er eigenlijk een heel versnipperd aanbod is, want je
hebt allerlei technieken nodig om tot een energie neutraal gebouw te komen. Dus als opdrachtgever moet je dat allemaal zelf bij elkaar verzamelen. Met Mijn Waterfabriek was mijn idee dat ik opdrachtgevers volledig kon ontzorgen. (Eigenaar Mijn Waterfabriek)
Mijn Waterfabriek kan gezien worden als een organisational innovation waarbij
ingesprongen is op het feit dat er heel veel verschillende mogelijkheden zijn om huizen en gebouwen duurzamer te verwarmen en water meer circulair te gebruiken en dit voor veel mensen en organisaties te moeilijk en onoverzichtelijk blijkt te zijn.
40
5) Barrières
Om erachter te komen wat de rol is van deze ondernemingen in de duurzaamheidstransitie, is het van waarde om eerst te bekijken tegen welke zaken zij aanlopen bij het vergroten van die rol. Dus welke barrières ervaren de duurzame ondernemers die de groei van de activiteiten belemmeren. Maar ook wat vanuit het perspectief van het bedrijf mogelijk beter zou kunnen en wat zij nodig hebben om de rol te vergroten. Voor de ondernemers bleek het moeilijk te zijn om directe barrières voor hun groei of activiteiten aan te wijzen.
5.1) Regelgeving en regulering
De meest genoemde barrière blijkt vooral wet en regelgeving te zijn en deze categorie werd ook het snelst genoemd wanneer direct gevraagd werd naar de mogelijke barrières.
“Qua regelgeving staat het nog steeds niet in de elektriciteitswet dat is een ding. Dus het vind vooral plaats op basis van projecten, gaat wel redelijk loslopen denk ik. Ik denk dat dat vanzelf wel komt.” (Aquabattery)
Dit geeft aan dat de huidige wetgeving achterloopt op de innovaties waar de SE mee bezig is. Toestemming voor het plaatsen van een blue battery moet nog individueel per project worden aangevraagd. Hierbij wordt ook aangegeven dat het veranderen van deze wet in de toekomst geen probleem zal gaan zijn. Verwacht wordt dus dat dit in de loop der tijd vanzelf komt. Dit impliceert verder ook dat het veranderen van deze wetgeving, vanuit het perspectief van de ondernemer, buiten de invloedsferen van de SE valt.
“Als je bedrijfsmatig de Upfall zou kopen is ie nagenoeg gratis, door afschrijving en de vennootschapsbelasting weet je wel. Maar dit is voor particulieren niet zo en wij willen graag dat particulieren subsidie krijgen. Er was wel een potje voor maar dat was in no-time leeg en