3. DIGITALE ONTMOETINGEN: EEN HISTORISCHE DISCOURSANALYSE Het belangrijkste standpunt voor de actievoerders in Berlijn om Wanna Play? stop te zetten
3.4 Het Nederlandse tegengeluid
Een interessante vraag is hoe het Nederlandse ‘thuisfront’ heeft gereageerd op de ontstane commotie in Berlijn. Gaan ze met de ontstane ophef mee? Wellicht speelt er een bepaalde rivaliteit tussen Duitsland en Nederland mee in de tolerante houding van de Nederlandse pers? De Duitse (en internationale) media stellen dat Verhoeven te ver is gegaan met zijn theaterinstallatie en dan vooral in zijn omgang met de deelnemers en het openbaar maken van persoonlijke informatie. Voordat de commotie begon, noemde Moes van den Broek
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
96 Verhoeven 15 okt. 2014 97 Chatzistefanou 2014!
98 Van Lent 2014Verhoeven nog een generalist die een dialoog voert op de grens van het private en
publieke.99 Nadat de theaterinstallatie was beëindigd, verschijnen er verschillende interviews
met Verhoeven op zowel de radio (NTR Kunststof), als in de kranten (NRC Handelsblad, De
Volkskrant) om zijn kant van het verhaal toe te lichten. Daarbij is het interessant dat
Tilghman niet is geïnterviewd door de Nederlandse media, waardoor Verhoevens woorden de belangrijkste rol zijn gaan spelen in de Nederlandse beeldvorming van Wanna Play?.
Zo noemt Van Lent dat de chats juist wel gezuiverd werden van persoonlijke
identiteitsgegevens en de foto’s wazig zijn gemaakt.100 Daarmee gaat hij tegen de algemene
beschuldigingen van de Duitse en buitenlandse media in, namelijk dat Verhoeven de anonimiteit van mensen op het internet niet heeft gerespecteerd. Ook wordt er door Anneke Embrechts in de Volkskrant geschreven over een geëxplodeerd protest over verworven internetvrijheid en dating privacy in het artikel ‘Kunstenaar Dries Verhoeven laat zich niet tegenhouden’. Vanuit Berlijn reageert Verhoeven op haar vragen via Skype, waarin hij uitlegt waarom hij het fenomeen van Grindr wil tonen zoals het functioneert: “Ik vind het waardevol de mogelijkheden en beperkingen van zo’n populair fenomeen te bespreken. Daarom wil ik
het project graag voortzetten.”101 Dit laat zien dat er geen directe kritiek plaats vindt vanuit de
Nederlandse media op Verhoevens werkwijze en hij hier wel de gelegenheid krijgt om zijn beweegredenen en ervaringen toe te lichten.
In het radioprogramma Kunststof introduceert Jellie Brouwer Wanna Play? als een installatie over verbeelding en schijnwerkelijkheid. Ze interviewt Verhoeven over zijn ervaringen met betrekking tot zijn theaterinstallatie en stelt dat hij met Wanna Play? de zaken op scherp heeft gesteld in Berlijn. Haar eerste reactie op Verhoevens beschrijving van het project is dat het klinkt alsof het allemaal mogelijk zou moeten zijn en vraagt zich af waarom het toch is misgegaan. Volgens Brouwer laat het project ook zien dat hoe iemand iets op het internet kan roepen, doelend op Tilghman, en daarmee de hele wereld in beweging kan krijgen. Verder wordt er door Brouwer benadrukt dat ze de reactie van Tilghman niet begrijpt, aangezien (persoonlijke) informatie gedeeld via Grindr toch allemaal al op straat ligt. Verhoeven antwoordt dat er volgens hem een verschil is tussen wat er daadwerkelijk aan de hand is en wat er in ons hoofd gebeurt. Het interview laat zien dat Brouwer aan de kant van Verhoeven staat en concludeert dan ook dat hij met Wanna Play? een nieuwe wereld goed
heeft weten bloot te leggen.102
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
99 Van den Broek, Moos. ‘Daten vanuit een glazen huis’. De Theaterkrant. 1 okt. 2014. 100 Van Lent 2014
101
Embrechts, Annette. ‘Kunstenaar Dries Verhoeven laat zich niet tegenhouden’. De Volkskrant. 13 okt. 2014.
102
Brouwer, Jellie. ‘Dries Verhoeven – Theatermaker, Beeldend Kunstenaar’. NPO Radio 1. NTR. Hilversum, Nederland. Berlijn, Duitsland. 13 okt. 2014. Radio.
Er kan worden geconcludeerd dat de Nederlandse media Verhoeven niet ervan beschuldigen een digitale verkrachter te zijn, maar aan de Nederlandse kunstenaar vooral vragen wat precies de aanleiding is geweest van alle commotie. Dit laat zien dat de reacties van de Nederlandse media milder zijn dan de respons en kritische houding van de Duitse en buitenlandse media. Een ander belangrijk verschil is dat de Nederlandse media Verhoeven een stem geven, waardoor de Nederlandse kunstenaar een andere positie in kan nemen dan die van de dader. Zes maanden na de ophef in Berlijn onderneemt Verhoeven Wanna Play? opnieuw in Utrecht. Alleen zal Verhoeven dit keer ‘zijn chatgenoot nadrukkelijker vertellen dat hun digitale gesprekken deel uitmaken van een openbare voorstelling’ en eerst toestemming
vragen voordat de conversaties voor het publiek te volgen zijn.103
3.5 De gevolgen
Nu zal ik de gevolgen van de gebeurtenissen in Berlijn onderzoeken door in te gaan op de Nederlandse versie van Wanna Play? in Utrecht. Daarbij is deze versie geen los object, maar worden de aanpassingen naar aanleiding van de discussie over privacy schending genoemd. Voor Verhoeven was het na de commotie duidelijk dat de originele Berlijnse versie niet uitgevoerd kan worden in Utrecht, omdat de kunstenaar de discussie over privacy schending op het internet niet interessant vindt.
In Utrecht is de vorm daarom aangepast, waardoor de gebruikers van de datingapplicaties in Verhoevens profiel direct informatie krijgen over de theaterinstallatie op de Neude. Een andere belangrijke verandering is dat Verhoeven de gesprekken en foto’s van de chats wazig toont, zodat het publiek niet kan meelezen. Nadat de chatpartner toestemming geeft aan Verhoeven dat de wereld mee mag lezen, wordt de chat openbaar gemaakt voor de toeschouwer buiten de glazen trailer. Op deze manier wordt de privacy van de chatpartners gewaarborgd.
Verder houdt Verhoeven een dagelijkse blog bij waar hij schrijft over de bezoekers en zijn pogingen. Op deze manier komt aan de ene kant het publiek op de Neude meer te weten over wat er is gebeurd in de glazen trailer, en aan de andere kant ontstaat de mogelijkheid dat Wanna Play? zich verder kan ontwikkelen op het internet zelf. Daarnaast richt de kunstenaar zich op datingapplicaties die ook door heteroseksuelen worden gebruikt, zoals
Tinder. Verhoeven verwacht dat deze aanpassingen ervoor zorgen dat mensen zich niet
gekwetst voelen. Indien dit wel het geval is dan zit het concept van Wanna Play? niet goed in elkaar en werkt het project niet in de openbare ruimte.
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
103 Embrechts 2015!
Een gevolg van de aangepaste vorm is dat er een verschuiving in betekenis heeft plaats gevonden. Verhoeven stelt in Utrecht de algemenere vraag of internet de nieuwe openbare ruimte is. Zo is er een mindere focus gelegd op het ontstaan van een zogenaamde ‘nieuwe kast’ voor de homoseksuele gemeenschap. Door herkenbare datingapplicaties te gebruiken en benoemen krijgt het project een breder kader en gaat het niet voornamelijk over homo-emancipatie. Op deze manier wordt een groter publiek aangesproken en kan de voorbijganger minder makkelijk afstand tot het project nemen en denken: “ah, dit gaat over
homo’s en dus niet over mij.”104 Volgens Verhoeven ligt de nadruk erop hoe het individu
zichzelf continue etaleert en hij plaatst deze zelfrepresentatie tegenover het verlangen naar
intimiteit, liefde en verdieping.105 Het onderwerp uit Berlijn, dat homoseksuelen uit de
publieke ruimte verdwijnen en er zo mogelijk een ‘nieuwe kast’ ontstaat, is veranderd in de vraag of de digitale ontmoetingsplaats onze nieuwe publieke ruimte wordt.
Bij de versie in Utrecht is de commotie uitgebleven en de verschillen tussen de twee steden verklaren waarom. In de eerste plaats is een belangrijk verschil de locatie van de theaterinstallatie. De wijk Kreuzberg in Berlijn is belangrijk voor de lokale homogemeenschap, terwijl de Utrechtse binnenstad een andere relatie heeft tot de
homogemeenschap.106 De locaties brengen dan ook een ander soort publiek met zich mee
die anders reageren.
Vervolgens is in de tweede plaats de houding ten opzichte van privacy belangrijk om te noemen. De Duitse houding is volgens Verhoeven te verklaren door het Stasiverleden: “Duitsers zijn uitermate kritisch als het om privacy gaat, dat heeft van alles met het Stasiverleden te maken. Allerlei angsten werden op mijn werk geprojecteerd, een gesprek
was niet mogelijk.”107 Daarnaast stelt hij dat in de Duitse samenleving er een grote discussie
bestaat over privacy op het internet en burgers ervoor strijden dat er online zo min mogelijk openbaar wordt gemaakt. Deze discussie speelt volgens hem minder in de Nederlandse samenleving waar de houding tegenover privacy een stuk nonchalanter is. Daaruit kan de conclusie worden getrokken dat de contexten van zowel de beide locaties, als de beide samenlevingen een belangrijke rol spelen in de ontstane ophef in Berlijn en de rustige versie in Utrecht.
Dan is een derde verschil, dat Verhoeven in de Berlijnse homogemeenschap als een ‘indringende vreemdeling’ werd gezien. Nu de Nederlandse kunstenaar in Utrecht staat is er mogelijk een andere houding aangenomen door het publiek. Zo vraagt Andrea Alessi in zijn
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
104 Verhoeven, Dries. ‘Gedachtes over Wanna Play? Utrecht’. Mei 2015. 105 Verhoeven mei 2015
106
Verhoeven, Dries. ‘Symposium over Dries Verhoeven’. Panelgesprek met Rainer Hofmann, Utrecht, Stadsschouwburg Utrecht, 1 juni 2015
artikel ‘Dries Verhoeven’s Controversial Grindr Performance Is Back…with Some Changes’
zich af of door het feit dat hij in Nederland thuis is het gesprek wordt veranderd.108
Ten slotte is de Nederlandse houding ten opzichte van kunst een belangrijk vierde verschil. Volgens Verhoeven is de Nederlandse toeschouwer onverschilliger dan het Duitse publiek. Hierdoor kun je als kunstenaar meer maken, omdat de Nederlandse toeschouwer het sneller laat zitten, omdat het maar kunst is. Zo hebben de verschillen tussen Berlijn en Utrecht geleid tot een verschuiving in de betekenis en een verandering in de publieksreactie. Ik concludeer daarom dat de context van Berlijn en de Duitse houding ten opzichte van privacy van grote invloed zijn geweest op de ontstane discussie in Berlijn. Daarbij hebben de aanpassingen in relatie tot de privacy van de gebruikers ervoor gezorgd dat de discussie over privacy schending niet meer centraal is komen te staan in Utrecht.
3.6 Te saai?
In de media wordt op de aanpassingen gereageerd door Andrea Alessi die beweert dat de theaterinstallatie nu zelfs saai is geworden. In zijn artikel stelt hij dat “ramptoeristen aangetrokken door het schandaal in Berlijn teleurgesteld zullen zijn”. De theaterinstallatie is oninteressant geworden en is een zogenaamde publiciteitsstunt van een continu leven in een glazen huis met als gevolg dat het perspectief van de moderne digitale intimiteit wordt overschaduwd. De aangepaste vorm is volgens Alessi oninteressant en doet er weinig aan om het object, moderne intimiteit, te bevragen. De veranderingen laten zien dat Verhoeven zich niet meer op de grens van het openbare en private bevindt, waardoor het debat over
privacy op het internet niet meer relevant is.109
De tamme uitwerking wordt ook door Hofman bevestigd, artistiek leider van het SPRING Festival, die stelt dat het project wellicht te tam is geworden door de aanpassingen. Toch schetst Alessi volgens de artistiek leider slechts een perspectief van een toeschouwer
en spreekt niet vanuit een deelnemer met een communicatiever perspectief. 110 Een goed
voorbeeld van een communicatief perspectief in de media komt van Volkskrant-recensent Hein Janssen. Janssen heeft via Grindr contact gelegd met Verhoeven om Wanna Play? mee te maken als deelnemer. Hij reageert op de poging om iemand te vinden die Verhoevens baard wil scheren. Na een chat wordt Janssen in de glazen trailer uitgenodigd en scheert de baard van de kunstenaar. Naar aanleiding van zijn ervaring vraagt Janssen zich af waarom het eng is om iemands baard af te scheren of elkaar naakt te tekenen, terwijl
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
108 Alessi, Andrea. ‘Dries Verhoeven’s Controversial Grindr Performance Is Back…with Some Changes’.
ARTslant. 26 mei 2015. Internet. 28 mei 2015.
109
Alessi 2015
110
Hofman, Rainer. ‘Symposium over Dries Verhoeven’. Panelgesprek met Rainer Hofmann, Utrecht, Stadsschouwburg Utrecht, 1 juni 2015.
op het internet de piemels je om de oren vliegen. In zijn artikel schrijft Janssen vooral over zijn ervaring met de intimiteit op het internet en toont daarmee dat het onderwerp van de
discussie rondom Wanna Play? is veranderd.111