achterafje’: de strijd in Amerongen
Kader 7.2 Belangenverstrengeling van de echte Amerongers?
7.2 Machtsstrijd in de Amerongse gemeenteraad
De gemeenteraad vormt de machtsarena waarin het conflict rond de gemeentelijke herindeling zich afspeelt. In de gemeenteraad waren in de raadsperiode 2002 tot en met 2005 duidelijke scheidslijnen aanwezig langs de lijnen van echte Amerongers en import458. PvdA, VVD en ChristenUnie werden gezien als typische vertegenwoordigers van de import. SGP en CDA werden juist als vertegenwoor-digers van de echte Amerongers gezien459. De ‘importpartijen’ zijn licht in de meerderheid.
7.2.1 Historische ontwikkeling machtsverhoudingen
Het lichte overwicht van de import in de Amerongse gemeenteraad is een relatief nieuw verschijn-sel. Toen de groep import nog gering in omvang was, was hun vertegenwoordiging in de Amerongse gemeenteraad dat logischerwijs ook. De gemeenteraad was het ‘machtsbolwerk’ van waaruit de echte Amerongers het dorp konden besturen. Door middel van besluiten in de raad kon de groep haar visie en opvattingen vertalen in concrete maatregelen en acties. Door een numerieke meerderheid konden ze de wensen van de import grotendeels negeren. Naarmate de groep import groeide in omvang, kwamen er langzaam maar zeker ook meer vertegenwoordigers van de import in de raad.
Tot de jaren zestig werd de gemeenteraad in het calvinistische Amerongen gedomineerd door de con-fessionele en behoudende ARP en CHU460. Pas in de jaren zestig kwam er voor het eerst een VVD’er in de raad461. Het aantal zetels van niet-confessionele partijen in de gemeenteraad groeide door de jaren 456 Dreigen met een zwartboek gebeurt overigens niet alleen richting echte Amerongers, maar richting de gehele
Amerongse politiek. Zo stelt een importpoliticus: ‘Voor mij is [het zwartboek] dus een stuk geschiedenis. Het is verassend hoe daar toch weer altijd mensen weer referentie aan maken, zelfs vandaag de dag.’
457 Dit gebeurt vooral door tegenstanders van herindeling, die de voorstanders verwijten niet naar de bevolking te luisteren.
458 In totaal zijn in Amerongen 13 ‘politieke’ interviews gehouden, waaronder met raadsleden van alle in de periode 2002-2006 in de raad vertegenwoordigde partijen. Zie voor meer informatie bijlage 1.
459 Ook de ChristenUnie is natuurlijk een partij op confessionele grondslag. Toch werd deze partij gezien als een ver-tegenwoordiger van de import. De christelijke stromingen vertegenwoordigd in de ChristenUnie hebben nooit een grote aanhang gehad binnen Amerongen.
460 Deze partijen gingen later op in het CDA.
461 Informatie ontleend aan toespraak van de heer Van Geijtenbeek op 12-12-2005. De PvdA was na de Tweede Wereld-oorlog wel altijd vertegenwoordigd in de gemeenteraad. Helaas hadden we niet de beschikking over de uitkomsten van de gemeenteraadsverkiezingen. Tijdens de Tweede Kamer verkiezingen van 1948 kreeg de partij 527 stemmen. De VVD kreeg er 105. De ARP, CHU en SGP zorgden echter voor een ruime christelijke meerderheid in die tijd.
heen gestaag tot zes van de dertien zetels. Dat aantal zou van 1982 tot 2002 steeds door hen bezet worden.
Opvallend is dat de verdeling van zetels in de Amerongse politiek sinds 1982 zeer stabiel is (zie tabel 7.1). Ook de personele wisselingen waren vaak niet groot. De verkiezingen van 1986 zorgen zelfs voor geen enkele verandering in zetelverdeling of -bezetting.
Het CDA leverde in 1990 een zetel in aan de lijstverbinding van SGP en RPF. Die zetel zou daarna niet meer bij het CDA terugkomen, waardoor de dominante positie van het CDA iets afnam. De niet-confessionele partijen VVD, PvdA en D66 wisselden vaak onderling zetels uit, maar bezetten altijd gezamenlijk zes zetels.
Het CDA was van 1982 tot 2002 altijd een partij die echte Amerongers vertegenwoordigde, en waarin echte Amerongers de koers bepaalden462. Ook voor de SGP was dit het geval, met daarbij de kant-tekening dat de partij ook altijd zeer expliciet de belangen van de kern Overberg vertegenwoordigt463. De stabiele factor in de SGP is echte Ameronger Van der Grift die van 1982 tot 2002 altijd in de Amerongse raad zitting heeft.
Zij kregen tijdens diezelfde verkiezingen 1.186 stemmen. In de jaren zestig begon het overwicht te verdwijnen. PvdA en VVD kregen respectievelijk 759 en 300 (1.059) stemmen, ARP, CHU en SGP opgeteld 1.447 (CBS 2007c). 462 Mensen die vaak naar boven kwamen tijdens de interviews als exemplarisch voor ‘de echte Ameronger’ hebben van
1982 tot en met 2005 in de raad gezeten namens het CDA. De meest genoemde naam daarbij was die van fractievoor-zitter Putman (1994-2002). Andere veel genoemde namen waren Ko Eijffius (1982-1994 en 2002-2004) en Barthel (1982-1994). Vermeldenswaardig is ook echte Ameronger G.J. van Barneveld, die voor de ARP en later het CDA 24 jaar lang wethouder was: van 1958 tot 1982 (Eijffius 2004, p. 71). Interessant is tot slot de positie van De Keizer, die namens het CDA in de raad zat van 1982-2002. Hij wordt door velen gezien als een typische echte Ameronger, maar uit archiefonderzoek bleek dat hij weliswaar getrouwd is met een echte Amerongse, maar zelf afkomstig is uit de Betuwe. Blijkbaar kan een zetel in het CDA iemand ook het lidmaatschap van de echte Amerongers opleveren. 463 De SGP haalt een groot deel van de stemmen in Overberg, door het sterk confessionele karakter van deze kern. Zie
hoofdstuk 6 voor meer informatie.
Tabel 7.1 Verhoudingen in de Amerongse gemeenteraad 1982-2002
1982 1986 1990 1994 1998 2002 CDA 5 5 4 4 4 4 SGP* 2 2 3 3 2 2 RPF/CU** 0 0 0 0 1 1 PvdA 3 3 4 2 2 3 VVD 3 3 2 2 3 3 D66 0 0 0 2 1 0
* In 1990 en 1994 gingen SGP en RPF een lijstverbinding aan. De zetels van deze verbinding staan bij de SGP aangegeven in deze tabel.
** Tot en met de verkiezingen van 1998 bestond de ChristenUnie niet. De partijen RPF/GPV deden in 1998 als een gezamenlijke lijst mee aan de verkiezingen. Deze partijen gingen later op in de ChristenUnie.
Naast het CDA is ook de PvdA sinds de Tweede Wereldoorlog altijd vertegenwoordigd geweest in de Amerongse gemeenteraad. De partij wordt traditioneel gezien als vertegenwoordiger van de ‘arbeiders’
in het dorp. Die arbeiders wonen voornamelijk in het nieuwe dorp en zijn een mix van echte Ameron-gers en import464. De import is in ieder geval vanaf 1982 altijd vertegenwoordigd geweest in de PvdA465. D66 veroverde in 1994 en 1998 zetels in de raad. Uit de beschrijving van het zwartboekconflict blijkt wel dat deze partij niet de echte Amerongers vertegenwoordigde. De partij stelde zich zeer kritisch op tijdens dit conflict. De opkomst was vooral te danken aan de sterke landelijke positie van D66 in die periode. Met de achteruitgang van D66 in de landelijke verkiezingen ging ook de populariteit van de partij in Amerongen achteruit.
In 1998 besloot de RPF alleen de verkiezingen in te gaan en niet meer mee te gaan in de lijstverbinding met echte Ameronger partij SGP. Deze zetel die daarvoor altijd ‘toeviel’ aan de echte Amerongers is daarna onzeker.
Het meest cruciaal in de veranderde verhoudingen tussen echte Amerongers en import is de VVD. In de jaren tachtig en begin jaren negentig werden de zetels van de VVD nog bezet door echte Ameron-gers. Een politicus en echte Ameronger denkt soms met enige heimwee terug aan die tijd:
In de eerdere perioden dat ik in de raad zat zei ik na afloop wel eens “sorry dat ik wel erg uitviel, ik hoop dat je niet boos op me bent”, waarop de ander zei “van jou kan ik het hebben, je bent ook een Ameronger”. Toen was iedereen in de raad Ameronger, dat is het verschil met nu, nu zitten [er nog
maar een paar in], de rest is van buiten.
Dat de VVD gedomineerd werd door de echte Amerongers is duidelijk. Vertrekkend VVD’ster Ter Beel waarschuwde bijvoorbeeld bij haar afscheid in 1990 de nieuwkomers in Amerongen: “Amerongen
is heel mooi, maar moet geen dependance worden van het Open Lucht Museum”466. Maar het zwartboek
heeft grote veranderingen binnen de VVD tot gevolg. Het zwartboek werd door importleden van de VVD aangegrepen om de toenmalige fractievoorzitter en echte Ameronger Elbert van Geijtenbeek
onder druk te zetten:
Op een gegeven moment er was een soort [samenwerking] ontstaan van een aantal VVD’ers: Ring-nalda, Henk Cramer, allemaal VVD. (…) Elbert van Geijtenbeek die destijds voorzat die heeft dat ook uiteindelijk zijn zetel gekost. Want de hele VVD is toen omgegaan. Betty van den Bosch (…) was een hartgrondig voorstander van het zwartboek om Elbert van Geijtenbeek te wippen (…) Die is later ook wethouder geworden. Dat is natuurlijk dorpspolitiek op zijn smalst.
Politicus, import
464 Volgens een geïnterviewd PvdA-raadslid was vooral de Marinierswijk een ‘rood bolwerk’. Dit raadslid bevestigde het beeld van een mix van echte Amerongers en import als PvdA-achterban.
465 Onder andere door Coert van Dijk, die van 1982 tot en met 1994 in de raad zat namens de PvdA. In de periode 2002 tot en met 2005 was hij fractievoorzitter van de PvdA.
466 Doornse Krant de Kaap 25-04-1990. Ze refereert hiermee aan de wens tot rust in het oude dorp, die voornamelijk vanuit de import zou komen (zie hoofdstuk 6). Ook raadslid Wiegerink (1982-1994) is een echte Ameronger en ook hij kan het niet laten bij zijn afscheid in 1994 enkele sneren naar ‘nieuwkomer’ D66 te maken (Doornse Krant de Kaap 21-04-1994).
Betty van den Bosch komt in 1994 voor de VVD in de raad. Daarvoor was ze correspondent voor de Doornse Krant de Kaap. Zij valt eind 1994 openlijk haar fractievoorzitter af in de discussie over het terrein van de voormalige Menora Mavo467. De druk van binnenuit is succesvol. Na de volgende verkie-zingen houdt Van Geijtenbeek er mee op. Betty van den Bosch wordt in 1998 wethouder in een coalitie met het CDA. Door de veranderingen in de VVD verdwijnt het historische overwicht van de echte Amerongers.
De veranderingen in de verhoudingen tasten dus de historisch gegroeide machtspositie van de echte Amerongers aan. De kans op conflicten neemt hierdoor toe. De echte Amerongers voelen zich bedreigd. De import ziet haar positie juist sterker worden en wil ook haar eigen visie en opvattingen laten gelden. 7.2.2 De machtsverdeling in de gemeenteraad (2002-2005)
De gemeenteraad is de machtsarena waar het conflict rondom de mogelijke herindeling van de gemeente Amerongen zich afspeelt. In de periode 2002-2005 lopen de scheidslijnen in de raad groten-deels parallel met de scheidslijn tussen confessionele en niet-confessionele partijen. Het CDA en de SGP zijn nog steeds de vertegenwoordigers van de echte Amerongers. PvdA, VVD en ChristenUnie worden gezien als partijen die de import vertegenwoordigen468. In deze raadsperiode zijn de verschillen tussen de beide groepen duidelijk voelbaar in de gemeenteraad:
Nu merk je toch dat het heel veel [te maken heeft] met de manier waarop mensen in elkaar zitten en gevormd worden door (…) zo’n kasteel en zo’n geschiedenis, en zo’n kerk. (…) Met name de laatste vier, vijf jaar merk ik een trend die de andere kant uitgaat, vooral bij de traditionele christelijke partijen. De luiken gaan wat meer dicht, men voelt zich misschien bedreigd, ik weet niet wat het is.
Politicus, import
Zowel PvdA als VVD heeft in deze raadsperiode één echte Ameronger als raadslid in de gelede-ren. Sommigen zien hierin een bewuste strategie van deze partijen. Door het opnemen van een echte Ameronger in de partij wordt gehoopt op stemmen uit de groep echte Amerongers. Dit beeld wordt bevestigd door de manier waarop de kwaliteiten van met name de echte Ameronger binnen de VVD werd aangeprezen tijdens de verkiezingscampagne:
467 Trouw 30-11-1994.
468 Het raadslid voor de CU stemt op cruciale momenten dan ook vaak mee met de PvdA en de VVD. Hij wordt in veel van zijn raadswerk gesteund en overlegt regelmatig met de fractievoorzitters van deze partijen.
7124 CDA SGP VVD ChristenUnie PvdA 4 2 3 3 1 aantal zetels Echte Amerongers Import
Al die aankomende raadsleden, hun expertise werd bekendgemaakt. Eén was ambtenaar bij het minis-terie van ruimtelijke ordening, nou die zit dan ook in de raad. En bij Ted Eijffius, die had dan ook een expertise, hij was Ameronger en hij kende heel veel Amerongers uit het verenigingsleven. (…) Dat is blijkbaar ook een verkiezingsitem waarmee je kunt scoren. Ik denk dus dat die partijen toch wel hun best doen om vooral niet het imago te krijgen dat ze een partij van buitenstaanders zijn.
Politiek geïnteresseerde echte Ameronger
De coalitie wordt na de verkiezingen van 2002 gevormd door CDA en PvdA, die samen een nipte meerderheid krijgen in de raad. PvdA en CDA hebben beiden één wethouder469. De twee partijen staan in het hieronder besproken conflict echter recht tegenover elkaar. Tot augustus 2003 was CDA-er Willy Doorn burgemeestCDA-er. Na haar vCDA-ertrek treedt CDA-CDA-er Ernst Haitsma aan als waarnemend burgemeester.
7.2.3 De hoofdrolspelers
Tijdens het conflict over herindeling heeft de import een licht overwicht in de gemeenteraad. De ‘importpartijen’ VVD, PvdA en CU hebben 7 zetels, tegenover 6 voor CDA en SGP. Tijdens het her-indelingsconflict zijn enkele ‘hoofdrolspelers’ te onderscheiden in de arena van de gemeenteraad. Een korte beschrijving van deze hoofdrolspelers is terug te vinden in figuur 7.2. Het is de situatie zoals die bestond in 2003, aan het begin van het conflict. Enkele van de hoofdrolspelers wonen niet in Ameron-gen maar in Overberg470. Maar allen definiëren zichzelf als, en worden door anderen gedefinieerd als, Ameronger en niet als Overberger, en handelen daar ook naar in het conflict rond herindeling471.
469 Emmy van Wijngaarden was wethoudster namens het CDA, Sonja Rinsma namens de PvdA. 470 Of in het geval van VVD-fractievoorzitter Struyck ‘op de berg’ tussen Amerongen en Overberg. 471 Zo blijkt uit interviews en opmerkingen tijdens sleutelbijeenkomsten.
Echte Amerongers Import
Teunis Reedijk (1948)
Waarnemend fractievoorzitter CDA*. Tijd in Langbroek gewoond en politiek actief geweest. Woont in Overberg**.
Gerard van der Grift (?***)
Raadslid SGP sinds 1982. Streng in de leer, trots op zijn ‘Amerongerschap’. Staat in de raad bekend als rechtlijnig. Ex-wethouder.
Ko Eijffius (1938)
Raadslid CDA. Meest bekende echte Ameronger in het dorp. Heeft 24 jaar in de raad gezeten. Overleden in november 2004****.
Willem Jan Struyck (1940)
Fractievoorzitter VVD. Woont sinds 1987 ‘op de berg’ tussen Amerongen en Overberg. Was directeur van een vestiging van Unilever voor zijn pensioen. Veel overredingskracht in raad. Coert van Dijk (1943)
Fractievoorzitter PvdA. Woont 30 jaar in Overberg. Sinds 1982 in de raad, ervaren politicus.
Henk de Baat (1944)
Fractievoorzitter ChristenUnie. Woont 10 jaar in Amerongen. Sinds 2002 in de raad, heeft door zetelverdeling vaak een cruciale rol. * Fractievoorzitter van het CDA was Rini Rense. Teunis Reedijk, zeer
ervaren in het raadswerk, nam na enige tijd het fractievoorzitterschap van Rense over, die om persoonlijke redenen een stapje terug deed. ** Teunis Reedijk wordt ondanks zijn woning in Overberg toch als echte
Ameronger gezien. Anders is dat met de leden van de import die in Overberg wonen. Uit interviews bleek dat hen wel eens wordt verweten daardoor niet goed te weten wat er speelt in Amerongen. *** Van Gerard van der Grift hebben we het geboortejaar niet kunnen
achterhalen.
**** Marga van der Weerd-Putman neemt de raadszetel van Ko Eijffius over
na zijn overlijden. Bronnen: interviews, observaties. 7124
Aan de kant van de import is VVD-fractievoorzitter Willem Jan Struyck het meest toonaangevende raadslid. Hij heeft een sterke leiderschapspositie en voert, in samenspraak met PvdA-fractievoor zitter Coert van Dijk, de boventoon. Aan de kant van de echte Amerongers zijn het vooral Ko Eijffius en Gerard van der Grift die de gevoelens van de achterban vertegenwoordigen. Waarnemend fractievoor-zitter Reedijk is degene die namens het CDA, en wanneer gezamenlijk wordt opgetrokken soms ook namens SGP, onderhandelt.
De rol van ChristenUnie-raadslid Henk de Baat tot slot is vaak cruciaal. Hij bezit als eenmans fractie de dertiende zetel in de raad. Hij zit wat betreft loyaliteit in een tussenpositie. Aan de ene kant voelt hij zich verbonden met ‘importpartijen’ VVD en PvdA, aan de andere kant met de eveneens confes sionele partijen CDA en SGP. De stem van Henk de Baat zou doorslaggevend blijken in het conflict rond her-indeling in Amerongen.