Kasteel Amerongen

De eerste melding van het kasteel te Amerongen stamt uit 1286. Uit een document uit dit jaar blijkt dat Borre en Diederic van Amerongen ‘een huis laten timmeren in Amerongen’304. Het kasteel wordt in 1673 door de Fransen verwoest, maar door de toenmalige graaf van Reede weer herbouwd in zijn huidige 301 Het Amerongs volkslied is geschreven door T. Visser. De tekst is overgenomen van de hoes van de single met daarop het volkslied van Amerongen. De single werd uitgebracht ter ere van het bezoek van Koningin Juliana aan Ameron-gen op 20 september 1974, toen het lied voor de Koningin gezonAmeron-gen werd.

302 Uit een laat twaalfde-eeuwse tekst valt af te leiden dat Amerongen destijds reeds een belangrijke agrarische neder-zetting was. De naam Amerongen wordt voor het eerst genoemd in een oorkonde uit 1126 als ‘Amerungon’. De naam Amerongen is waarschijnlijk afgeleid van ‘ame’, hetgeen duidt op een natuurlijke waterloop. Er waren echter ook

andere benamingen voor het dorp gebruikelijk, zoals Hemurenge en Emmeringen (Kurpershoek en Kurpershoek 1996).

303 Kurpershoek en Kurpershoek 1996, p. 10.

304 Braasem 1981, p. 8. Het gaat hier waarschijnlijk om een zogenaamd ‘versterkt huis’, zoals die rond die tijd op meer-dere plaatsen langs de Langbroekerwetering verrezen.

vorm305. Tegenwoordig domineert het kasteelterrein van kasteel Amerongen de ruimtelijke structuur van het oude dorp (figuur 6.1). Amerongen wordt dan ook gezien als een ‘kasteeldorp’306.

De invloed van graaf en kasteel op het dorp en haar bewoners is altijd groot geweest. Dit had zijn posi-tieve kanten voor de bewoners, want het kasteel bracht werk en inkomsten. Maar de invloed van de graaf ging wel ver. Een groot deel van de landen en de huizen in Amerongen waren in bezit van de heer van het kasteel307. Deze machtspositie van de graaf en zijn bemoeienissen met de gang van zaken in het dorp heeft de huidige structuur van het dorp beïnvloed: ‘Door de uitgebreide bezittingen van de kasteelheren in en rond het dorp drukten de heren van Amerongen geruime tijd hun stempel op de ruimtelijke ontwikkelingen van het dorp’308.

De economische invloed van het kasteel bleef in Amerongen tot ver in de twintigste eeuw zeer groot309:

Amerongen bleef in het teken der feodaliteit staan. Tot in de twintiger jaren [van de twintigste eeuw] behoorden de bossen, de woeste gronden, het merendeel der uiterwaarden, veel bouwland, verschillende

305 Braasem 1981, pp. 20-22. Ook in de beginfase is het kasteel enkele keren verwoest, maar herbouwd. 306 Kurpershoek en Kurpershoek 1996, pp. 9-10.

307 Zo meldt de stichting Kadastrale atlas provincie Utrecht dat het ‘dan ook niet verwonderlijk [is] dat George Godard Henry van Reede, achtste graaf van Athlone (1820-1843), in 1832 ruim een derde (1172 hectare) van het gemeentelijk grondgebied in bezit had’ (2006, p. 33).

308 Kurpershoek en Kurpershoek 1996, p. 50.

309 Ook op andere gebieden was de invloed van de graaf aanzienlijk. Tuik (2004) geeft in zijn boek over duizend jaar geschiedenis van de kerk in Amerongen verscheidene voorbeelden van grafelijke bemoeienis met het kerkelijk leven

tabaksschuren en zelfs een deel van de dorpskom aan het kasteel. De economische wereldcrisis maakte hieraan een eind: de landheer was gedwongen grote delen van zijn bezit van de hand te doen (…): een deel van het grootgrondbezit ging over in handen van handels- en industriekapitaal, waarmede zakelij-ker verhoudingen werden geïmporteerd310.

De laatste graaf die op kasteel Amerongen verbleef was Godard van Aldenburg Bentinck. Hij stierf in 1940311 en liet het huis en de tuinen na aan zijn kinderen. Hun erfgenamen bezaten kasteel Amerongen tot 1976. Zij verkochten in 1977 het huis, het interieur en de tuinen aan de Stichting Utrechtse Kastelen die het in 1982 overdroeg aan de Stichting Kasteel Amerongen312.

De Amerongse bevolking is dus altijd sterk verbonden geweest met het kasteel en de graaf. Dit speelt een rol in de groepstegenstelling die we later in dit hoofdstuk beschrijven. Maar het kasteel was ook sterk verweven met de economische en religieuze kenmerken van het leven in Amerongen. In een boek over 1000 jaar geschiedenis van de Sint Andrieskerk in Amerongen schrijft Piet Tuik:

‘Als een rode draad loopt op talrijke plaatsen, van de vroeg zeventiende tot de late twintigste eeuw, door het boek heen hoe de heer die resideerde op en eigenaar was van kasteel Amerongen en omliggende landerijen zijn machtspositie en met name zijn zeggenschap over de kerkelijke gemeente, vestigt en uitbreidt en vervol-gens zich er aan vast blijft klampen, ook als elders een dergelijke positie allang tot het verleden behoort’313. 6.1.2 Kerk

De eerste Amerongse kerk stamt waarschijnlijk uit de elfde eeuw314. De Sint Andrieskerk (figuur 6.2) stamt uit de vijftiende eeuw315. Kerk en kasteel zijn altijd nauw verbonden geweest.

Vanaf de jaren twintig van de twintigste eeuw zijn er twee grote kerkgenootschappen in Amerongen: een Nederlandse Hervormde Kerk en een Gereformeerde Kerk316. Tegengesteld aan het toenmalige lan-delijke beeld werd de Gereformeerde Kerk als minder ‘streng’ beschouwd dan de Hervormde Kerk. De Hervormde Kerk in Amerongen stond bekend als tamelijk conservatief. Zo werd er bijvoorbeeld gepro-testeerd tegen feesten op het kerkplein, waarbij ongepast gedrag zou worden vertoond317. Een echte

in Amerongen. En in een jubileumuitgave ter ere van ‘100 jaar vereniging een school met den Bijbel te Amerongen’ wordt vermeld dat ‘de graaf bestuurslid was van het eerste uur, vanaf het moment dat in 1878 de commissie werd opgericht’ (De Graaf en van Leeuwen 2004, p. 23).

310 Economisch-technologisch instituut voor Utrecht 1956, p. 12.

311 De familie verbleef daarna nog wel op het kasteel. Zo werd in 1942 door de Vereniging van Utrechtse Geografie Studenten (VUGS) veldwerk gedaan in onder andere Amerongen. Er mocht overnacht worden in tabaksschuren van de familie Bentinck, en op een zondag mocht de gehele groep koffie komen drinken op het kasteel (De Pater 1999, p. 78).

312 Stichting Kasteel Amerongen 2007.

313 Voorwoord bij het boek door Ferdinand H.M. Grapperhaus (Tuik 2004, p. v). 314 Tuik 2004, p. 7.

315 Tuik 2004, p. 22.

316 Al in 1888 ontstond de Gereformeerde Kerk in Amerongen naar aanleiding van de Doleantie. Door de hoofde-lijke omslag in de jaren twintig binnen de Hervormde Kerk groeide het aantal leden van de Gereformeerde Kerk in Amerongen pas flink (Tuik 2004, p. 168).

317 Informatie ontleend aan de voordracht van de heer Van Geijtenbeek tijdens de laatste raadsvergadering van de zelf-standige gemeente Amerongen op 12 december 2005.

Ameronger stelt dat ‘vroeger, Amerongen een zeer gelovig, calvinistisch dorp [was]. Rooms-katholieken woonden hier voor de oorlog niet’318.

In lijn met het landelijke beeld en door de komst van mensen van buiten is de rol van de kerk en het geloof in Amerongen sinds de Tweede Wereldoorlog afgenomen. Toch speelt ook nu de kerk nog steeds een rol in het sociale en maatschappelijke leven in Amerongen319. Een geïnterviewde stelt:

Nou dat is natuurlijk bij de kerk helemaal razendsnel gegaan, de afgelopen decennia, dat dat niet meer zo belangrijk is. Terwijl de kerk hier, zeg ik nog steeds tegen iedereen, een bijzonder belangrijke speler op het middenveld is.

Import, kerkelijk en politiek betrokken

De kerk speelt in Amerongen niet zo’n grote rol als in Veenendaal, waar religie het onderscheidende kenmerk is. Maar de kerk speelt net als het kasteel wel een belangrijke rol in de beeldvorming van en over de autochtone Amerongse bevolking.

318 Zie ook Tuik 2004, p. 224.

319 De Nederlandse Hervormde Kerk en de Gereformeerde Kerk gingen in 2004 samen in de PKN: Protestantse Kerk in Nederland. De plaatselijke Andrieskerk (Hervormd) en De Ark (Gereformeerd) hebben er voor gekozen om bin-nen de PKN wel hun eigen gemeente te blijven vormen. Ook de Vrijzinnige Geloofsgemeenschap of Nederlandse Protestantenbond heeft een afdeling in Amerongen en houdt diensten in de Rijnkapel in Amerongen. Meer infor-matie in Tuik 2004.

6.1.3 Tabak

Tabak is het derde centrale onderwerp uit de geschiedenis van Amerongen. Van de zeventiende eeuw tot de Tweede Wereldoorlog was de tabaksteelt de voornaamste bron van inkomsten voor veel bewo-ners. De tabakscultuur ‘heeft een geweldige invloed uitgeoefend op de landbouw en het landschap in Amerongen. De tabak heeft de akkerbouwers van Amerongen in staat gesteld de agrarische depressie van de zeventiende eeuw te overleven’320. De tabak werd onder andere in de sigarenfabrieken van Veen-endaal verwerkt tot sigaren.

De tabak zorgde ervoor dat Amerongen tot halverwege de negentiende eeuw een welvarend dorp was. Deze welvaart hing natuurlijk samen met het succes van de Nederlandse tabaksindustrie. Na 1850 ging het daarmee achteruit321. In Amerongen bleef men ondanks dit verval tot in de jaren zestig van de twin-tigste eeuw tabak verbouwen. Toen betekende een schimmel het definitieve einde van de tabaksbouw322. Nu verwijzen alleen oude tabaksschuren en het Amerongse tabaksmuseum nog naar de tabaksteelt (figuur 6.3).

320 Kurpershoek en Kurpershoek 1996, pp. 26-27.

321 Kurpershoek en Kurpershoek (1996, p. 29) stellen dat ‘De Nederlandse tabaksteelt langzamerhand [werd] verdron-gen door meer verfijnde Amerikaanse en Javaanse tabak. In Ameronverdron-gen heeft men zich langer teverdron-gen de teloorgang van de tabakscultuur verzet dan waar dan ook in Nederland. In 1861 lag 6% van het Nederlandse areaal aan tabaks-gronden binnen de gemeentegrenzen van Amerongen. In 1889 was dat percentage gestegen tot 9 en in 1914 zelfs tot 26!’

322 Eyffius 2002, p. 16. De verbouw van tabak verdween hiermee ook uit Nederland in zijn geheel.

De achteruitgang van de tabaksbouw in de twintigste eeuw ‘betekende een ernstige slag: de welvaart berustte voor een groot deel op deze teelt’323. De eerder genoemde graaf Bentinck probeerde op verschil-lende manieren, maar zonder veel succes, om de economie van Amerongen nieuw leven in te blazen324. Ook de tabaksteelt heeft een sterke invloed gehad op de economische, ruimtelijke en demografische ontwikkeling van Amerongen. Het zorgde er onder andere voor dat het dorp relatief lang een sterk agrarisch karakter behield.