Maatregelen om een polygaam huwelijk te beëindigen

Hoe wordt een huwelijk dat niet voldoet aan het monogamievereiste behandeld? De vijf rechtsstelsels tonen aan dat er tenminste twee mogelijkheden zijn om een dergelijk huwelijk te beëindigen: Nietigverklaring en ongedaanmaking. Op de verschillende aspecten van deze rechtsfiguren wordt in deze paragraaf ingegaan. Tabel 7: Nietigverklaring en ongedaanmaking van huwelijken

Nederland Denemarken Duitsland Engeland Frankrijk

Huwelijk in eigen land aangegaan

Nietigverklaring Ongedaanmaking Ongedaanmaking Nietig Nietigverklaring

Huwelijk in het buitenland aangegaan

Afhankelijk van

buitenlands recht ^{Ongedaanmaking}

Duitser betrokken: ongedaanmaking. Geen Duitser betrokken: Afhankelijk van buitenlands recht Engels domicilie: Nietig Geen Engels domcile: Afhankelijk van buitenlands recht Afhankelijk van buitenlands recht

8.2 Twee modellen: vernietiging en ongedaanmaking

Niet in alle onderzochte stelsels bestaan dezelfde instrumenten om een huwelijk dat niet voldoet aan het monogamievereiste te beëindigen. Twee situaties zijn te onderscheiden: aan de ene kant de voltrekking van een polygaam huwelijk in eigen land en aan de andere kant een buitenlands polygaam huwelijk. Voor beide situaties geldt dat de onderzochte stelsels twee rechtsfiguren kennen: in vier van de onderzochte landen bestaat nietigheid of nietigverklaring (Nederland, Duitsland Engeland en Frankrijk227). Daartegenover staan Denemarken en Duitsland, die de rechtsfiguur van ongedaanmaking van een polygaam huwelijk kennen. Duitsland kent als enige rechtssysteem beide benaderingen naast elkaar.228 Het verschil tussen beide rechtsfiguren is dat nietigverklaring in beginsel terugwerkende kracht heeft. Het huwelijk wordt geacht nooit bestaan te hebben. Ongedaanmaking kenmerkt zich evenwel door de werking ex nunc. Het huwelijk is ontbonden vanaf het moment van ongedaanmaking, hetgeen betekent dat in rechte wordt erkend dat het huwelijk heeft bestaan. De gevolgen van een ongedaanmaking zijn gelijk aan die van echtscheiding.

Een belangrijke verklaring voor deze verschillen is dat de materiële familierechtelijke regels in deze context bepalen welke maatregelen genomen kunnen worden om de polygame situatie te beëindigen. Deze maatregelen kunnen in beginsel worden genomen ongeacht of het gaat om nationale dan wel

227 §9, Deel II: Nederland; §9, Deel III.B: Duitsland; §9, Deel III.C: Engeland; §9, Deel III.D Frankrijk

internationale gevallen. De verschillen in het materiële familierecht bepalen dus wat de (on)mogelijkheden zijn om een polygaam huwelijk te beëindigen.229 8.3 Verplichting tot nietigverklaring of ongedaanmaking?

Een belangrijke vraag is of het wettelijke systeem voorziet in een verplichting tot beëindiging van het huwelijk door ingrijpen van de overheid. Zonder een dergelijke verplichting ligt de handhaving van de monogamienorm bij de drie echtgenoten.

In dit opzicht tekenen zich graduele verschillen af. In alle onderzochte landen kunnen de echtgenoten in geval van een polygaam huwelijk zelf een verzoek indienen tot nietigverklaring of ongedaanmaking. In Denemarken en Duitsland bestaat een systeem dat er in beginsel toe leidt dat polygame huwelijken worden beëindigd door ingrijpen van de staat. Dit is in Denemarken het beleid zonder dat daartoe een wettelijke plicht voor de Familieautoriteit bestaat. In zowel Denemarken als Duitsland geldt dat een uitzondering mogelijk is op dit beginsel, indien er bijzondere gronden zijn om het huwelijk in stand te houden.

Hiertegenover staan het Franse en Nederlandse stelsel, waarbij geen verplichting bestaat voor overheidsinstanties tot het indienen van een verzoek tot nietigverklaring. Het OM heeft wel een bevoegdheid (zolang het eerste huwelijk niet is ontbonden), maar voor zover binnen het bestek van dit onderzoek is na te gaan, wordt hiervan slechts weinig gebruik gemaakt.230

Het Engelse recht onderscheidt zich op dit punt van de andere vier landen doordat de overheid geen rechtsmiddelen heeft om een nietigverklaring van het huwelijk te verzoeken: alleen de echtgenoten in het tweede huwelijk kunnen een dergelijk verzoek indienen.231

8.4 Rechterlijke toets

In alle landen is rechterlijke tussenkomst vereist om een polygaam huwelijk te beëindigen, behalve in Engeland, waar het huwelijk zonder rechterlijke beslissing van rechtswege nietig is.232 Rechterlijke tussenkomst is in het belang van de rechtszekerheid. De rechter heeft evenwel in geen van de onderzochte landen de mogelijkheid om een belangenafweging te maken: indien sprake is van een polygaam huwelijk dat voor vernietiging in aanmerking komt, dient de rechter de nietigverklaring uit te spreken. Van een discretionaire bevoegdheid van de rechter is geen sprake.

8.5 Reikwijdte van mogelijkheden tot nietigverklaring en

ongedaanmaking

Voor de vraag welke mogelijkheden er in een land zijn om een huwelijk nietig te verklaren,233 moet een onderscheid gemaakt worden tussen een aantal situaties, ten eerste de situatie waarin een huwelijk in het eigen land is voltrokken, ten

229 Het voert hier te ver om een verklaring te geven van de verschillen in het materiële recht.

230 §9,4 Deel II: Nederland; §9, Deel III.D Frankrijk.

231 §9.4, Deel IIIC: Engeland.

232 §9.4, DeelIII.C: Engeland.

233 Op de internationale bevoegdheid van de rechter wordt niet ingegaan; hierna wordt er vanuit gegaan dat de bevoegdheid bestaat.

tweede een huwelijk dat in het buitenland voltrokken is, waarbij een onderverdeling gemaakt moet worden tussen huwelijken die wel en die niet voor erkenning in aanmerking komen.

8.5.1 Huwelijk in eigen land voltrokken

In alle vijf de landen geldt dat polygame huwelijken die volgens hun eigen recht gesloten zijn (hetzij in eigen land, hetzij in het buitenland) naar hun eigen recht nietig verklaard/ontbonden kunnen worden.234 Zo kan een huwelijk in Frankrijk aangegaan, in Frankrijk naar Frans recht worden nietig verklaard.

8.5.2 Huwelijk in het buitenland voltrokken

Voorop dient te worden gesteld dat het Deense recht in deze situatie een geheel andere benadering kiest dan de vier overige rechtsstelsels Het tweede huwelijk is in Denemarken geldig, maar beëindigbaar. Het maakt niet uit of het een Deens polygaam huwelijk is of een in het buitenland voltrokken tweede huwelijk. Ook is niet relevant welk recht daarop is toegepast.

8.5.2.1 HUWELIJKEN DIE ERKEND WORDEN

Voor huwelijken die onder een ander recht dan het eigen recht zijn gesloten (het recht van de nationaliteit van de echtgenoten danwel de lex loci celebrationis), is het instrumentarium van dat andere recht beslissend voor de vraag welke mogelijkheden er zijn om het huwelijk te vernietigen/ongedaan te maken. Het feit dat het huwelijk erkend wordt, betekent niet dat het niet aantastbaar is. 8.5.2.2 HUWELIJKEN DIE NIET ERKEND WORDEN

Voor huwelijken die onder een ander recht zijn gesloten (het recht van de nationaliteit van de echtgenoten danwel de lex loci celebrationis), is het instrumentarium van dat andere recht beslissend voor de vraag wat de mogelijkheden zijn tot vernietiging of ongedaanmaking van het huwelijk. Of een polygaam huwelijk dat in Nederland is aangegaan in Duitsland kan worden ontbonden wordt beheerst door het recht van de nationaliteit van de echtgenoten. Het is daarbij van belang of de echtgenoten onderdaan zijn van een land met een monogamie- of polygamiestelsel, want dat is bepalend voor de aantastbaarheid van het huwelijk. In dit opzicht doet zich een belangrijk verschil voor tussen Duitsland, Engeland Frankrijk enerzijds en Nederland anderzijds. Indien in de eerste drie landen door een of beide echtgenoten die onderdaan zijn van een monogamieland een polygaam huwelijk is gesloten, komt dit huwelijk niet voor erkenning in aanmerking, maar is het nationale recht van de echtgenoten bepalend voor de mogelijkheden die in Duitsland, Engeland en Frankrijk zijn om het huwelijk te vernietigen of ongedaan te maken. Naar Nederlands recht wordt dit huwelijk in beginsel erkend en zijn de mogelijkheden om het huwelijk in Nederland te vernietigen of ongedaan te maken afhankelijk van het recht dat van toepassing is op de materiële voorwaarden. Huwelijken die in Nederland niet erkend worden, kunnen niet worden nietig verklaard.

234 §9.4, Deel II: Nederland; §9.1, Deel III.A: Denemarken; §9.1, Deel III.B: Duitsland; §9, Deel III.C: Engeland; §9, Deel III.D Frankrijk.

8.5 Nuancering van het onderscheid tussen vernietiging en ongedaanmaking

Tussen ongedaanmaking en nietigheid/nietigverklaring bestaan belangrijke verschillen, omdat de eerste rechtsfiguur een ex nunc werking heeft, terwijl nietigverklaring terugwerkende kracht heeft. Niettemin komt uit het onderzoek naar voren dat het onderscheid tussen beide rechtsfiguren in een aantal opzichten nuancering behoeft. Dat komt omdat er op beide hoofdregels (werking ex nunc of ex tunc) uitzonderingen worden gemaakt. Zo wordt in Denemarken een uitzondering op het ex nunc beginsel gemaakt voor het huwelijksvermogensrecht. Daar heeft een echtgenoot in een polygaam huwelijk geen aanspraak op een (deel van) het huwelijksvermogen zoals normaal gesproken het geval zou zijn na een echtscheiding.235 In Nederland en Frankrijk, waar nietigverklaring mogelijk is, wordt een belangrijke uitzondering gemaakt voor de te goeder trouw zijnde echtgenoot.236 Goede trouw bij de monogaam gehuwde echtgenoot wordt vermoed. De gevolgen van een vernietiging worden in deze gevallen verzacht, in die zin dat er voor deze rechtsgevolgen in die gevallen geen verschil is tussen een nietigverklaring en een ongedaanmaking van het huwelijk, hetgeen bijvoorbeeld inhoudt dat een aanspraak op alimentatie bestaat. Daarop bestaat alleen in het Nederlandse recht een uitzondering voor het huwelijksvermogensrecht specifiek voor polygaam gehuwde echtgenoten, ongeacht hun goede trouw. Door de tweede echtgenoot kan, of deze nu wel of niet te goeder trouw is, geen aanspraak worden gemaakt op een gemeenschap van goederen.

In alle landen geldt dat een aantasting van het huwelijk de status van kinderen niet raakt.237 Het belang van kinderen, die in een afhankelijke positie verkeren, prevaleert boven het belang van de rechtsorde om monogamie te handhaven.

235 §9.3, Deel III.A: Denemarken.

236 §9.4 Deel II: Nederland; §9, Deel III.D Frankrijk.

237 §9, Deel II: Nederland; §9, Deel III.B: Duitsland; §9.4, Deel III.C: Engeland; §9, Deel III.D Frankrijk.