The Shield of Achilles. War, Peace and the Course of History
Philip Bobbitt, Penguin, 2003
88
R I C H A R D ’ T H A R T
Na 11 september 2001 lijk t‘de staat’ weer hele maal terug. In de jaren negentig werd door een aantal wetenschappers het verdwijnen van de staat voorspeld. Naar aanleiding van de deconfi ture van het Communisme en de voortschrij dende Europese Integratie kreeg het staatsdebat toen een nieuwe impuls. Sommigen, al dan niet het postmodernisme omarmend, voorspelden toen het einde van de staat. Daarmee de concep- mele verwarring die er rond het staatsbegrip reeds lang bestaat, niet bepaald verkleinend. Er wordt binnen de wetenschap namelijk al sinds jaar en dag gediscussieerd over de staat en het aantal staatsdefinities is bijna groter geworden dan het aantal staten.
Een van de weinige punten waarover in het staats(vormings)debat enige consensus bestaat is de constatering dat oorlogen een cruciale rol hebben gespeeld bij het ontstaan en de ontwik keling van moderne staten. Deze vonden hun oorsprong in de zestiende eeuw in West-Europa en waren in formeel-juridische zin vanaf de Vrede van Westfalen in 1648 de dominante acto ren op het wereldpolitieke toneel dat niet voor
Over de auteur Richard ’t Hart is verbonden aan
Campus Den H aag en het Departement Politicologie uan de Uniuersiteit Leiden; hij is oud-boekenredacteur van s & o
niets wordt aangeduid met de term statenstelsel. Een rudimentaire staatsvorm ontwildcelde zich naar aanleiding van de noodzaak om het ge weldsmonopolie intern af te dwingen en tegelij kertijd daardoor beter in staat te zijn tot het voe ren van oorlogen extern.
Nu ligt het voor de hand om aan te nemen dat een dergelijk fenomeen dat onder specifiek historische omstandigheden is ontstaan niet het eeuwige leven zal hebben. Grof gezegd ligt daarin ook de basislogica achter sommige voor spellingen over het uiteindelijke verdwijnen van de staat. Er werd immers na de val van de Muur vanuit gegaan dat de wereldoorlogsdreiging van wege het einde van de Koude Oorlog was ver dwenen. Logisch gesproken zou dit dan ook con sequenties moeten hebben voor de staat waar van de ontwildceling zo onlosmakelijk verbon den is met oorlog. Daarbij komt nog dat meer en meer staten zich hebben ontwikkeld tot demo cratieën. En democratieën zijn niet geneigd om onderling oorlog te voeren, zo luidt de voorlo pige uitkomst van recent, veelbelovend, politico logisch onderzoek.
Volgens de Amerikaanse hoogleraar staats recht, Philip Bobbitt, loopt de staat echter aller minst op zijn laatste benen. Degenen die op de een of andere manier het einde van de staat aan zien komen, maken volgens Bobbitt een cruciale
B O E K E N Richard ’t Hart bespreekt The shield of Achilles fout door te veronderstellen dat de staatsvorm
van de afgelopen eeuw, de natie-staat, identiek zou zijn aan de staat an sich. Voor Bobbitt is de natie-staat slechts een van tot nu toe zes staats vormen die zich achtereenvolgens vanaf de zestiende eeuw hebben ontwikkeld.
In zijn ruim 900 pagina’s tellende boek The Shield of Achilles. War, Peace and the Course of Histoiy doet hij een buitengewoon ambitieuze poging om, zoals de ondertitel al suggereert, het verloop van de geschiedenis te duiden. Bobbitt, die als adviseur zowel onder Clinton als onder Bush sr. heeft gediend, laat weten dat hij eerst het idee had om twee boeken te schrijven. Het eerste over de staat en haar ontwikkeling met daarin veel aandacht voor de wisselwerking tus sen oorlog en de constitutionele basis van de staat. Het tweede over de gemeenschap van sta ten en de rol van vredesregelingen bij het juri disch structureren van deze gemeenschap (Inter nationale Orde).
Staatsvormingsproces
Hij raakte echter gedurende dit project meer en meer overtuigd van de onlosmakelijke verbon denheid van de twee thema’s en besloot er één boek van te maken. The Shield of Achilles wil een soort tour d’horizon van het staatsvormingspro ces zijn compleet met een futuroscoop waarmee in scenariovorm de toekomst wordt verkend. Recht en Strategie zijn de overkoepelende con tainerbegrippen die Bobbitt gebruikt om het historische proces te duiden. Het gaat hem dan dus om de wisselwerking tussen die twee, die vanwege de warrige concepmalisering vaak niet goed uit de verf komt. Bobbitt wil in ieder geval het recht (staatsrecht en internationaal recht) een dominante plaats geven in zijn analyse en definieert de zes verschillende staatsvormen dan ook steevast in constimtionele termen.
Zo luidt een van de stellingen uit The Shield of Achilles dat we ons op dit moment in een over gangsfase russen twee staatsvormen bevinden waarbij als gevolg van de Lange Oorlog de natie staat het veld moet ruimen ten faveure van de
markt-staat. De Lange Oorlog begon in augusms 1914 (als Eerste Wereldoorlog) en eindigde met de Vrede van Parijs in 1990 (o.a. de formele vast stelling van het einde van de Koude Oorlog). De Russische Revolutie, de Spaanse Burgeroorlog, de Tweede Wereldoorlog, de oorlogen in Korea en Vietnam en de Koude Oorlog horen ook alle maal bij deze Lange Oorlog waarin 't volgens Bobbitt uiteindelijk ging om een fundamentele staatsrechtelijke vraag.
Welke constitutionele vorm van de natie staat zou de uiteindelijke legitimiteit kunnen claimen, die eens had behoord aan haar voorgan ger, de zogenaamde staat-natie? Er waren drie constitutionele ideeën die met elkaar in botsing kwamen: Fascisme, Communisme en Parlemen tarisme. Nadat de laatste twee de eerste definitief hadden verslagen vochten Communisme en Par lementarisme om de eindoverwinning die uit- ; eindelijk aan de laatste toeviel (1989/91). Met
name de ontwikkelingen in de tweede helft van deze Lange Oorlog hebben ervoor gezorgd dat de markt-staat is gaan ontstaan die zich vrij preg nant opdringt als opvolger van de natie-staat.
Waar de natie-staat als leitmotiv nog het bevor deren van het welzijn van al zijn inwoners had, is het mission statement van de markt-staat het op timaliseren van de kansen van de inwoners om hun eigen welzijn te bevorderen. De legitimiteit van de natie-staat is in de ogen van haar inwo ners ondergraven doordat ze steeds meer proble men heeft gekregen bij de handhaving van het niveau van de verzorgingsarrangementen waar van die inwoners profiteren. De natie-staat zocht vervolgens zijn heil in privatisering, een eerste stap op weg naar de markt-staat. Daarnaast zijn mondialisering en de kwetsbaarheid van de vei- ligheidsarrangementen volgens Bobbitt ook oor zaken van het verlies van legitimiteit. Koppel dit aan een aantal andere lange termijn ontwiklce- lingen zoals de iCT-revolutie die onder invloed van de Lange Oorlog tot stand kwam en het wordt duidelijk dat de natie-staat een antwoord op deze problemen moet zoeken. Volgens Bob bitt zijn individule natie-staten met wisselende intensiteit op zoek gegaan naar oplossingen
het-89
B O E K E N Richard ’t Hart bespreekt The shield ofAchilles geen uiteindelijk heeft geresulteerd in een
nieuwe staatsvorm: de markt-staat.
Bobbitt, die als adviseur zowel onder Clinton als onder Bush sr. heeft gediend is dan ook hele maal niet onder de indruk van de verwarring die na het einde van de Koude Oorlog met name in Washington is ontstaan met betrekking tot de te voeren buitenlandse politiek. Hij ontwaart na melijk steeds een vergelijkbaar patroon in de ge schiedenis waarbij de staatsvorm van een be paald tijdperk onder invloed van een cruciale (reeks van) oorlog(en), de zogenoemde epochal war, als het ware wordt opgevolgd door een vol gende vorm. Bobbitt ziet vanaf de zestiende eeuw vijf epochal wars die ieder de motor zijn ge weest voor vergaande veranderingen in de con stitutionele uitgangspunten van de staat en de internationale gemeenschap van staten.
De vijf oorlogen in kwestie zijn volgens Bob bitt, naast de eerder genoemde Lange Oorlog, de oorlogen van de Franse Revolutie en Napoleon (1792-1815), de oorlogen van LodewijkXIV (1667- 1713), de Dertigjarige Oorlog (1618-1648) en de oorlogen tussen de Habsburgers en de Valois (1515-1555). Deze laatste werden volgens Bobbitt afgesloten met de Vrede van Augsburg waarbij de legitimiteit van de zogenoemde prinselijke staat (Bobbitt’s eerste staatsvorm) werd geratifi ceerd. Deze prinselijke staat was de noodzake lijke innovatie die een einde maakte aan het tijd perk van arbritraire machtsuitoefening door in dividuele prinsen.
Bobbitt ziet vanaf dat moment achtereenvol gens nog vijf nieuwe staatsvormen ontstaan steeds in een patroon waarbij de ‘overwinning’ 9 o van de ene staatsvorm al de kiemen van de op
komst van een opvolger in zich draagt. De drie grote vredesconferenties na Augsburg — West- falen (1648), Utrecht (1713) en Wenen (1815) — bevestigen op soortgelijke manier de triomf van respectievelijk de koninklijke staat (Westfalen), de territoriale staat (Utrecht) en de zogenoemde staat-natie (Wenen). Bobbitt typeert ook deze staatsvormen vaag constitutioneel hetgeen niet bevorderlijk is voor de overtuigingskracht van zijn analyse. Omdat hij in zijn analyse van het
staatsvormingsproces politieke, sociale en eco nomische factoren buiten beschouwing laat overmigen de zogenaamde verschillen mssen de staatsvormen onderling geenszins. Hij heeft dit enorme bouwwerk echter wel nodig om uitein- delijkbij de markt-staat uit te kunnen komen.
Onderweg hier naartoe herstructureert hij dus ook nog even de geschiedenis van de twin tigste eeuw. Er wordt al sinds enkele decennia een debat gevoerd over zin en onzin van het ‘samenvoegen’ van de Eerste en Tweede Wereld oorlog tot een dertigj arige oorlog, maar Bobbitt gaat gewoon nog een stap verder en ziet een epo chal war met een totale lengte van vijfenzeventig jaar. Hiervoor zijn enige kunstgrepen noodzake lijk. Zo moet bijvoorbeeld worden aangenomen dat Duitsland anno 19 14 een fascistische natie staat is. Maar dat is natuurlijk een minor point voor een visionair.
Gaandeweg het lezen van The Shield ofAchilles bekroop me een gevoel van onoplosbare ambiva lentie. Aan de ene kant bewondering voor de durf van Bobbitt om d thèse de moderne interna tionale geschiedenis en de toekomst te verken nen. Aan de andere kant ergernis over het gebrek aan concepmele accuratesse en de pathetische omlijsting in de vorm van pretentieuze poëzie. Bobbitt wilde dus eigenlijk eerst twee boeken schrijven maar besloot om er uiteindelijk één van te maken.
Toekomstscenario’s
In plaats daarvan heeft hij ook nog stiekem een derde boek geproduceerd in de vorm van ver schillende toekomstscenario’s. Ookhierbij legt hij een opvallende voorkeur voor driedelingen aan de dag. Net zoals met Fascisme, Commu nisme en Parlementarisme in het tijdperk van de natie-staat onderscheidt hij opnieuw drie poten tieel antagonistische perspectieven in het hui dige tijdperk van de markt-staat: the entrepreneu- rial market-state (Washington), the managerial market-state (Berlijn) en the mercanrile market-state (Tokio). Vanuit elk perspectief schets Bobbitt ver volgens een scenario waarmee hij in ieder geval
B O E K E N Richard ’t Hart bespreekt The shield ofAchilles geen toekomstvoorspelling wil pretenderen
maar slechts wil wijzen op allerlei mogelijke ont- wiklcelingen.
Hierdoor wordt het betoog echter meer dan problematisch want op geen enkel moment doet Bobbitt een poging om het soortelijk gewicht van de drie scenario’s — ‘de Tuin’ (Tokio), ‘het Park’ (Berlijn) en ‘de Weide’ (Washington) — te bepalen. Elk scenario bestaat weer uit drie delen, Veiligheid, Economie en Cultuur, maar nergens wordt coherent geargumenteerd waarom be paalde gebeurtenissen wel in het ene scenario voorkomen maar weer niet in een ander.
Wat betreft de mondiale veiligheidssituatie vreest Bobbitt ‘de Tuin’. Dit is het Tokio scenario waarin de kans op een nieuwe wereldoorlog vol gens hem het grootst is omdat in dit mercanti- listische perspectief de wereld wordt gedomi neerd door markt-staten zoals Japan die slechts geïnteresseerd zijn in de verbetering van hun re latieve positie ten opzichte van andere staten en niet geneigd zijn om te investeren in collectieve goederen die de mondiale situatie zouden kun nen verbeteren, met alle risico’s van dien.
Zelf ziet hij qua Veiligheid het meest in 'de Weide’. Dat is ook de feitelijke simatie waarin Washington militair gesproken de lakens uit deelt. Volgens Bobbitt is een nieuwe epochal war onvermijdelijk maar ‘de Weide’ biedt hier nog de meeste soelaas. Na u september 2001 is Was hington begonnen aan een reeks preventieve oorlogen en interventies ter voorkoming van een Derde Wereldoorlog. Daarin past uiteraard ook de 'kleine’ oorlog tegen Irak, en passant door Bobbitt ’voorspelt’. Deze reeks is dus de nieuwe epochal war in het tijdperk van de markt-staat en moet er voor zorgen dat de regimes die zich niet houden aan de nieuwe criteria waaraan leden van de Internationale Gemeenschap moeten vol doen, worden opgeruimd of op z’n minst gedisci plineerd.
Dit zijn de criteria van de Vrede van Parijs (1990). Vooruit dan maar, Bobbitt krijgt het voor deel van de twijfel want uiteindelijk blijft het een interessante exercitie om The Shield ofAchilles over een paar jaar nog eens te herlezen om te zien wat er is overgebleven van de markt-staat en haar scenario’s.
91