JER O EN BULT
Politici die charisma, visie en realisme in zich weten te verenigen en die het intellecmele dis cours niet schuwen, zijn in Europa anno 2004 een zeldzaamheid. Eigenlijk kan alleen Joschka Fischer met enige regelmatig op zinnige en soms gewaagde bespiegelingen over de internationale betrelddngen worden betrapt. Duitslands popu laire minister van Buitenlandse Zaken weet als één der weinigen de grijze middelmaat te ont stijgen en voegt zich aldus in het gezelschap van mensen als W illy Brandt, Helmut Schmidt en Va- clav Havel. Zo liet Fischer in een nu al legenda risch vraaggesprek met de BerlinerZeitung, dat op 28 februari, verscheen, zijn gedachten gaan over de rol van Europa in de strijd tegen de cynistere, ongrijpbare vijand van de Westerse beschaving: het Al-Qaida netwerk van Osama Bin Laden. En kele uitspraken die hij zich in dit interview liet ontvallen, mogen op zijn zachtst gezegd opzien barend worden genoemd.
Fischer verbaasde vriend en vijand door de stelling te poneren dat de vorming van een kop groep, een avantgarde, binnen de Europese Unie volkomen achterhaald zou zijn — 'Die klein-eu- ropaischen Vorstellungen funktionieren einfach nicht mehr. Damit kann unser Kontinent die strategische Dimension nicht ausfüllen’, aldus de minister.' Europa begon ooit als een econo misch project, met als belangrijkste doel het
uit-Overde auteur Jeroen Bult is hktoricusen publicist. Hij
schrijft o.a. uoor de Estse krant ‘Eesti Postimees’
Noten Zie pagina 33
bannen van de Frans-Duitse rivaliteit. Na de val van de Muur heeft het Westen echter veel te lang in een waas van optimisme geleefd. Deze euforie maakte datzelfde Westen blind voor nieuwe ge varen, zoals het zich in het door chaos ge teisterde Afghanistan ontluikende fundamenta- listisch-islamitische terrorisme. De aanslagen van 11 septemberzoot tonen aan datmen de strijd tegen deze op een totalitaire ideologie ge baseerde bedreiging 'nicht mehr ins Kellerge- schoss der internationalen Politik verbannen [...] kann’.^ eu moet haar strategische pijler dringend versterken, wil zij daadwerkelijk een (preven tieve) bijdrage kunnen leveren aan het oplossen van de asymetrische conflicten in de wereld. An dere continentale grootmachten, zoals de Vere nigde Staten, Rusland, China en India, zouden hierbij als voorbeeld kunnen dienen.
VASTE KERN
Het contrast met de strekldng van de befaamde rede die hij op 12 mei 2000 aan de Humboldt Uni- versMt in Berlijn uitsprak, kon nauwelijks groter zijn. Fischer liet toen zijn gedachten gaan over de finaliteit van het proces van Europese eenwor ding en kwam onder meer tot de slotsom dat de methode-Monnet, oftewel voorzichtige, stapsge wijze integratie, door de verbreding der e uniet langer zal volstaan. Mocht een meerderheid van de lidstaten niet bereid zijn de integratie te ver diepen en zich niet willen vastleggen op een grondwet ter legitimering van een Europese
po-29
Europa: wereldmacht of superwelvaartsstaat? Jeroen Bult De strategische bekering uanjoschka Fischer
litieke federatie, dan zou een kleine groep lan den, een Gravhationszentmm, het voortouw moe ten nemen. De deelnemers zouden een afzonder lijk verdrag moeten sluiten en een nieuw institu tioneel kader, dat zowaar voorziet in een eigen president, regering en parlement, in het leven moeten roepen. De overige lidstaten zouden zich dan in een later stadium kunnen aansluiten
.3
In de Duitse pers werd ogenhlikltelijk een ver gelijking gemaakt met het kopgroep-concept dat op 1 september 1994 door Wolfgang Schauble en Karl Lamers gepresenteerd werd. Volgens deze twee invloedrijke cnu-parlementariërs rustte op een feste Kern, die in ieder geval uit Frankrijk, de Bondsrepubliek en de Benelux-landen zou moe ten bestaan, de historische taak om als krachtig centrum tegenwicht te bieden aan de centrifu gale krachten die de e u steeds meer dreigden te ondermijnen. Ook prominente (oud-) politici als Edouard Balladur, Jean-Luc Dehaene, Jacques De- lors, Pierre Moscovici, Romano Prodi, Helmut Schmidt en Valéry Giscard d’Estaing lanceerden plannen van deze strekking, ofschoon deze qua inhoud wel van elkaar verschilden.
In 20 03 duidde niets erop dat minister Fi scher zich zou distantiëren van zijn eigen geesteskind. Integendeel, hij opperde geen be zwaren tegen deelname aan de op 29 april van dat jaar gehouden 'Pralines’-top te Bmssel, waar Duitsland, Frankrijk, België en Luxemburg in de schaduw van de Irak-oorlog overleg voerden over het versterken van de Europese coöperatie op de fensiegebied. Op 15 september sneerde hij in re actie op de negatieve uitslag van het Zweedse re ferendum over de invoering van de euro dat ‘Eu- 3 o ropa’ niet valt tegen te houden en desnoods maar
in de vorm van een pioniersgroep moet worden voortgezet. Kort voor aanvang van de EU-top in Brussel van 12 en 13 december waarschuwde Fi scher dat in geval van het uitblijven van een be slissing over de toekomstige stemverhouding in de Europese Raad, het scenario van Ein Europa der zwei Geschwindigkeiten wel eens geactiveerd zou kunnen worden (de regeringsleiders zouden er inderdaad niet in slagen overeenstemming te be reiken).
Waarom is Fischer dan van gedachten veran derd? De belangrijkste reden lijkt te zijn dat hij tot het oprechte inzicht is gekomen dat de toege nomen terreurdreiging ^ in november werd Istanbul opgeschrikt door een tweetal bomaan slagen — een hechtere en zo breed mogelijk ge dragen Europese samenwerking vereist. Het bloedbad in Madrid (11 maart) zal hem in deze overtuiging hebben gesterkt. Maar Fischer gaat een stap verder. Hij stelt dat ook de opname van Turkije in de gelederen der e uonontbeerlijk is, omdat dit land een democratische voorbeeld functie in de regio en in de islamitische wereld vervult en het mogelijk ook een constructieve bij drage zou kunnen leveren aan de uitbouw van het Midden-Oosten-beleid van de e u. Nu is de re- gering-Schröder altijd al een verldaard voorstan der van Turkse toetreding tot de Unie geweest, maar in de optiek van Fischer (die Ankara op 21 januari bezocht) is de noodzaak hiervan alleen maar groter geworden. Het aanhalen van de ban den met Turkije veronderstelt natuurlijk wel dat de EU haar geopolitieke gezichtsveld verbreedt; debatten over een kern-Europa maken dan al snel een provinciaalse en gedateerde indruk.
Evenmin zal het Fischer zijn ontgaan dat de speculaties over het opstarten van een avantgarde binnen de e u maar weinig gevoelens van enthousiasme hebben losgemaakt. De Franse president Chirac liet zich direct na het misluk ken van het overleg te Brussel ontvallen dat nu serieus moest worden overwogen het voor een pioniersgroep van bereidwillige landen mogelijk te maken het initiatief tot verdere integratie te nemen.T Chirac kreeg nauwelijks steun — alleen de Belgische premier Verhofstadt en Commissie voorzitter Prodi vielen hem bij. Het Europees Parlement, Ierland, dat op 1 januari het voorzit terschap van de Unie overnam, maar ook andere kleine lidstaten zoals Nederland en Zweden rea geerden vrij koel. Fischer heeft een signaal afge geven in de richting van die landen die bevreesd zijn voor een tweederangs eu-lidmaatschap en zonder w ier instemming de door hem zo vurig gewenste Europese Constitutie nooit tot stand zal komen. Ongetwijfeld zal de minister kennis
Europa: wereldmacht of superwelvaartsstaat? Jeroen Bult De strategische bekering uan Joschka Fischer
hebben genomen van het negatieve oordeel dat oud-kanselier Kohl velde in de FmnkfunerAUge- meine. ‘Es ware schadlich, ein Europa der zwei Geschwindigkeiten zuzulassen. [...] Keines der neuen Mitglieder ist an einem Europa der zwei Geschwindigkeiten interessiert, das es zu Aus- senseitern degradiert’, aldus Kohl
.5
Dit kan Fi scher, die zichzelf graag presenteert als toege wijd beheerder van het Kohliaanse, Euro-idea- listische erfgoed binnen de Rood-Groene coali tie, onmogelijk onberoerd hebben gelaten.TEGEMOETKOMING AAN A M E R IK A N E N
Twee andere factoren van meer structurele aard, die niet los van elkaar kunnen worden gezien, zijn van niet minder groot belang. Het vraagge sprek met Fischer verscheen één dag na het be zoek van kanselier Schröder aan het Witte Huis. De kanselier en president Bush benadrukten dat hun onenigheid over Irak definitief tot het verle den behoort. Weliswaar heeft Berlijn geen af stand genomen van zijn anti-oorlogsstandpunt en wij st het deelname aan de vredesmacht in Irak (ook in NAVO-verband) van de hand, maar het is vastbesloten de relatie met Washington te revitaliseren. Het opgeven van het kern-Europa- idee kan daarom ook worden opgevat als een voorzichtige tegemoetkoming aan de Amerika nen. Deze hebben een Europese avamgarde altijd geïnterpreteerd als de opstap naar een door Frankrijk geleid politiek-militair blok dat hun mondiale machtspositie zou kunnen aantasten. Fischer lijkt de waarschuwing van de historicus Timothy Garton Ash en de socioloog Lord Dah- rendorf, dat men een verenigd Europa niet op anti-Amerikaanse sentimenten moet baseren, ter harte te hebben genomen.® Zijn begin febru ari, tijdens de jaarlijkse veiligheidsconferentie in München gepresenteerde Neue transatlantische Initiativefür den Nahen und Mmleren Osten, waarin hij een intensivering van de samenwerking tus sen de VS en de EU bij de aanpak van de talloze problemen in deze zo instabiele regio bepleit, kon reeds als een verzoenend gebaar naar Was hington worden gezien
.7
Een groter verschil metde één j aar daarvoor gehouden conferentie, toen Fischer openlijk ruziede met de Amerikaanse minister Rumsfeld, is niet denkbaar.
Maar Fischer wil ook de scheidslijnen binnen Europa zelf slechten. In aanloop naar de oorlog tegen Saddam Hussein werd duidelijk dat de e u
hopeloos verdeeld was. Duitsland volhardde in zijn verzet tegen een aanval op Irak — Schröder maakte deze zelfs tot inzet van de Bondsdagver kiezingen — terwijl de Oost-Europese landen de V.S. onvoorwaardelijk bleven steunen in hun harde opstelling. Een aantal nieuwe lidstaten schoof aan bij de Vilnius Group, die op 6 februari 2003 haar adhesie aan president Bush betuigde, terwijl Polen, Tsjechië en Hongarije een week eerder al de brief van de zg. ‘Bende van Acht’ had den ondertekend. Dit alles tot afschuw van de Franse president Chirac die de Oost-Europeanen prompt te verstaan gaf dat zij ‘een goede gelegen heid voorbij hadden laten gaan om te zwijgen’. Deze ervoeren het uitblijven van een officiële re actie van het Kanzleramt of het Auswdrtiges Amt als niet minder kwetsend dan Chiracs misplaatste opmerking zelf.
Het heeft er alle schijn van dat minister Fi scher het nog al tij d niet helemaal weggeëbde ge voel van onvrede onder de Oost-Europeanen de finitief wil bezweren. Een gapende kloof mssen Old en New Europe vormt nu eenmaal een groot obstakel voor een voortvarende bestrijding van het terrorisme in e u-verband. Tevens lijkt Fi scher te beseffen dat door het creëren van een kopgroep binnen de e uhet wantrouwen van de Oost-Europese landen ten opzichte van Berlijn (en Parijs) eerder zal toe- dan afnemen. Nu deze landen zijn toegetreden tot de e u en de n a v o,
kan Duitsland, dat immers het geografische hart van beide organisaties vormt, zich dit simpelweg niet meer veroorloven.
FISC H ERS STRATEGISCH EUROPA
Fischers ommezwaai is in Duitsland niet onver deeld positief ontvangen. Peter Glotz, die als in vloedrijk denker op het gebied van internatio nale politiek binnen de s p d geldt, trok een
paral-31
Europa: wereldmacht of superwelvaartsstaat? Jeroen Bult De strategische bekering vanjoschka Fisctier
lel met de bekering van de toenmalige fractie voorzitter van zijn partij, Herbert Wehner, tot de
Westbindungspolttïk van kanselier Adenauer.® Wehner maakte op 30 juni 1960, tijdens een fa meuze rede in de Bondsdag, tot veler verrassing bekend dat de s p d haar verzet tegen Adenauers streven de Bondsrepubliek hecht en onomkeer baar in deNAVO en depCKs/EEG te verankeren, zou staken.
Volgens Glotz blaast Fischers bekering de tra ditionele beginselen van Duitse Europa-politiek op en symboliseert deze ideologische wending ‘ein Abschied von der Idee der Selbstbehauptung Europas, der Verzicht auf ein Europa der engen, irreversiblen Verzahnung und ein eiskalter Was- serguss für Deutschlands wichtigsten Bündni- spartner Frankreich
’,9
Wil de e u in de toekomst een rol van betekenis spelen op het mondiale to neel, zo ook in de strijd tegen het terrorisme, dan is bovenal een verdere verdieping van de integra tie vereist. Glotz laat doorschemeren dat hij wei nig gelukldg is met de hig bang die op 1 mei jl. heeft plaatsgevonden. Door deze overhaaste ver breding zal de Unie onherroepelijk tot een kale interne markt verworden en kunnen de Ameri kanen de diverse lidstaten eenvoudig tegen el kaar uitspelen. Men kan zich afvragen, of Glotz er wel verstandig aan doet om zich in zulke badi nerende bewoordingen uit te laten over de Oost- Europese nieuwkomers, omdat hij medio j aren tachtig als partijsecretaris een belangrijke initia tor was van de bizarre neutralistische plannen die de s p d in de oppositiebankjes uitbroedde en die onder meer voorzagen in een ‘kernwapen- vrije corridor’ in Midden-Europa, doch met geen 32 woord repten over de communistische repressie aldaar.'° Desalniettemin legt hij de vinger op de zere plek: Fischer is rijkelijk vaag als het gaat om de daadkracht en cohesie van een ‘strategisch Europa’.Opmerkelijk is ook dat kanselier Schröder zich vooralsnog niet wenst te distantiëren van het kopgroep-idee. Tegen het persbureau dpaliet hij zich ontvallen dat het omwille van de dyna miek van het integratieproces in de toekomst wellicht noodzakelijk is dat een beperkte groep
van landen het voortouw zal nemen." Na het af breken van de Europese top te Brussel refereerde hij, zij het op minder uitgesproken toon dan Chi- rac, reeds aan de mogelijke onvermijdelijkheid van de vorming van een revolutionaire voor hoede binnen de e u. Ookin de toespraak, die hij op 13 april te Rotterdam hield, verwees de kanse lier hier expliciet naar: 'In den Bereichen, in de- nen das für die Fortführung der Integration not- wendig ist, sollten wir auch in Zukunft ganz pragmatisch nach Wegen suchen, diejeweils das Voranschreiten einer Gruppe von Mitgliedstaa- ten ermöglichen. [...] Das Voranschreiten von einzelnen Mitgliedsstaaten oder auch von Grap pen von Mitgliedsstaaten muss immer so ge- schehen, dass es offen ist für all diejenigen, die spater nach einer Phase des Nachdenkens oder der politischen Entwicklung dazu kommen wol- len’.^^ Hoewel de pragmaticus Schröder de deur voor andere landen, in het bijzonder voor Groot- Brittannië, wil openhouden, geniet hij, para doxaal genoeg, nu meer de reputatie een aanhan ger van de kopgroep-gedachte te zijn dan Fischer. Is er soms sprake van een vervreemding tussen de kanselier en zijn minister van Buitenlandse Zaken?
Er valt echter meer af te dingen op Fischers analyse. De machtsovername door de EU-gezinde p s oE in Spanje zal voor de voorstanders van een krachtig Gemeenschappelijk Buitenlands- en Veiligheidsbeleid als een geschenk uit de hemel zijn gekomen, zo ook voor Fischer. Het zal noch tans meer moeite kosten om de Oost-Europese landen te overtuigen van de noodzaak van het
G BV B. Zij zullen, om begrijpelijke redenen van historische aard, niet snel geneigd zijn hun loya liteit aan Washington op te geven. Is het dan niet raadzaam een groep van grote lidstaten het ‘stra- gische Europa’ te laten aanzwengelen, bij voor keur met inbegrip van Groot-Brittannië dat de sceptische nieuwe lidstaten over de streep zou kunnen trekl<;en?U Vervolgens valt nog te bezien, of Turkije wel zo’n aanwinst zal zijn voor de e u.
Gezien de sterk afwijkende historisch-culmrele achtergrond van dit land, is het gevaar dat een dergelijke stap eerder tot verwatering van de
Europa: wereldmacht of superwelvaartsstaat? Jeroen Bult De strategische bekering uanjoschka Fischer
Unie zal leiden, bepaald niet denkbeeldig. Tot slot moet de Europese Constitutie — Fischer neemt aan dat deze er wel zal komen — nog door alle 25 lidstaten worden geratificeerd. De Britse premier Blair heeft op 20 april aangekondigd dat zijn land een referendum zal organiseren over de Grondwet. Wat zullen de consequenties zijn als de eurosceptische Britten, om nog maar te zwij gen van de rebelse Denen en Zweden, massaal ‘nee’ zullen aankruisen? Zal het kopgroep-draai- boek dan niet weer uit de kast moeten worden gehaald?
De ommezwaai van Fischer roept veel vragen op. Hij vertrouwt er te zeer op dat de andere eu -
landen zijn wijze inzichten wel zullen delen. Maar er zal meer nodig zijn dan het bezigen van hoogdraverige taal om hen over de streep te trek ken. Met uitspraken als ‘D erDm ckwird so stark werden, dass die Geschichte die Dinge in die richtige Richtung schiebt’ en ‘Fin Scheitern kön- nen wiruns einfach nicht erlauben’U zal men in de praktijk niet ver komen. Friedbert Pflüger, de buitenlandwoordvoerder van de c d u, heeft de minister dan ook terecht opgeroepen zijn con cept van een snacegisches Europa zo spoedig mo gelijk nader te concretiseren, vooral op het punt van de verdieping van de in te g ra tie.O o k de re
latie met de n a v o cq Washington en de militair- technische en financiële invulling behoeven toe lichting.
Desalniettemin getuigt Fischers pleidooi van moed en visie. Het doet recht aan Duitslands en Europa’s belangen. De eu moet een vuist maken tegen het terrorisme, een onheil dat, zoals de aanslag te Madrid heeft laten zien, alle Europese landen boven het hoofd hangt. Bovendien kun nen Fischers uitspraken als een indicatie worden opgevat dat de buitenlandse politiek van de Bondsrepubliek als zodanig aan een voorzichtige koerscorrectie onderhevig is. Naar het zich laat aanzien zal Duitsland zich, na alle hectische ge beurtenissen in 2003, geleidelijk aan weer in zijn vertrouwde middenpositie op het continent, de Mittellage, nestelen. Als het aan Fischer ligt, zal Berlijn zijn Idassieke, dubbele taak — die van be middelaar tussen Oost- en West-Europa en be middelaar tussen Europa en de vs — weer op zich nemen. Of de vrienden in Parijs, die een kopgroep als het middel bij uitstekbeschouwen om een dominante rol in de e u te kunnen blijven spelen en die volledig geobsedeerd zijn door de vrees dat hun land zal verworden tot een weste lijk randgewenst, daar bij zonder gelukkig mee zullen zijn, mag ernstig worden betwijfeld.
Noten
1 BerlinerZeitiitig, 28 februari 2004.
2 idem.
3 J. Fischer, Vom Smatenbiind zur
Föderaaon. Gedanken über die Fi
naliteit der europaisdien Integm-
tion. Rede in der Huniboldt-Uni-
versitat in Berlin am 12. Mai 2000, Suhrkamp, Frankfurt a.M. 2 0 0 0 ,pp.32-3 9 .
4 N R C Handelsblad, 15 december
2003. De president borduurde hiermee voort op plannen die hij op 27 juni 2000, tijdens een toespraak in de Duitse Bonds dag, wereldkundig had ge maakt.
5 Frankfurter AUgemeine Zeining,
22januan 2004.
Lc Monde, 9 juli 2003. In hun ar tikel in deze krant zetten Gar- ton Ash en Dahrendorf zich af tegen de stelling van de filoso fen Jürgen Habermass en Jac- ques Derrida dat de massale protesten tegen Bush’ oorlogs plannen duidden op een 'Euro pese wedergeboorte’ (Frankfurter
AUgemeineZeitung, 31 mei 2003).
International Herald Tribune, 9 fe- bm ari2004; LeFigaro, 9 februari 2004.
Süddeutsche Zeimng, 5 maart
2004. Zie voor de koerswijzi ging van de S P D o.a.:R Merse- burger, Willy Brandt, 1913-1992. Visiondr und Realist, d v a, Smtt- gart / München 2002, p.375 e.v.
9 idem.
10 T. Garton Ash, In naam van Eu ropa. Duitsland en hetgespleten
continent, Meulenhof / Kritak,
Amsterdam / Leuven 1993, pp.389-390.