Kansen voor een structurele jeugd-VT
Bijlage 2: Keuze van onderwerpen
De selectie van de gezondheidsthema’s voor de Verkenning jeugdgezondheid 2013 is gebaseerd op enerzijds relevantie voor beleid en (JGZ-)praktijk en anderzijds op de omvang, ernst en ziektelast (impact op de volksgezondheid) van het gezondheidsprobleem. Tegelijkertijd willen we met deze verkenning laten zien hoe breed het veld is waar de JGZ direct of indirect mee te maken heeft. Daarom bevat de Verkenning jeugdgezondheid gezondheidsthema’s van gezond tot ziek, variërend van de normale situatie tot risicogroepen, klachten, symptomen, kortdurende ziekte, chronische aandoeningen en psychische stoornissen. De gezondheidsthema’s die in dit rapport aan bod komen zijn ingedeeld op basis van het VTV-model (zie Figuur 1.1 en Figuur B2.1).
Eerste stap in selectie: basisindicatoren voor gezondheid
Om een globaal beeld te schetsen van de gezondheidstoestand van de Nederlandse jeugd hebben we de meest basale indicatoren voor gezondheid meegenomen: gezondheid rondom de geboorte, sterfte en ervaren gezondheid. Voor deze maten zijn ook internationaal vergelijkbare cijfers beschikbaar, zodat we op dit meest basale niveau ook de Nederlandse jeugdgezondheidstoestand kunnen vergelijken met die in andere Europese landen. Als extra basisindicator hebben we onderwijsparticipatie toegevoegd (zie ook hoofdstuk 1). Vanuit het maatschappelijke perspectief op gezondheid is onderwijsparticipatie te beschou- wen als vorm van gezondheidstoestand. Gezondheid uit zich vanuit dit perspectief voornamelijk in de mogelijkheden om mee te doen in de maatschappij.
Selectiecriteria
De keuze van gezondheidsthema’s naast bovengenoemde basisindicatoren is gebaseerd op een aantal criteria. Belangrijkste criterium is dat het gezondheidsthema impact heeft op de volksgezondheid, hetzij door de grote omvang ervan, hetzij door de grote ziektelast. Een randvoorwaarde bij de selectie van onderwerpen was daarom dat er cijfers beschikbaar zijn over de omvang van het probleem. Daarnaast nemen we gezondheidsthema’s mee die tot de landelijke beleidsspeerpunten behoren. Om de selectie wat aan te scherpen letten we ook op het bestaan van een (JGZ-)richtlijn, al dan niet in een ontwikke- lingsstadium. De selectiecriteria lichten we hieronder toe.
Toelichting selectiecriteria
• Hoge ziektelast (zie Tabel B2.1). De basis hiervoor vormde de top-10 van aandoeningen die een hoge ziektelast veroorzaken onder 0-14-jarigen (Poos et al., 2012): privé-ongevallen, aangeboren afwijkin- gen van het hart- en vaatstelsel, gezondheidsproblemen bij op tijd geboren kinderen, verstandelijke handicap, verkeersongevallen, aangeboren afwijkingen van het centrale zenuwstelsel, astma, longont- steking + acute bronchi(oli)tis, angststoornissen en constitutioneel eczeem.
• Veelvoorkomend. De basis hiervoor vormde de top-10 van aandoeningen die het meeste voorkomen onder 0-14-jarigen (Poos et al., 2012): astma, constitutioneel eczeem, contacteczeem, aangeboren afwijkingen van het hart- en vaatstelsel, verstandelijke beperkingen, nek- en rugaandoeningen, epilepsie, lawaaislechthorendheid, aangeboren afwijkingen van het centrale zenuwstelsel en chronis- che bronchitis/COPD. Daarnaast is naar veelvoorkomende klachten en kwalen gekeken: hooikoorts en allergie, rugklachten, buikpijn, obstipatie, hoofdpijn, moeheid, slaapproblemen, depressieklachten,
hyperactief gedrag en ADHD, overgewicht en obesitas (Wijga et al., 2010). Op advies van de commissies hebben we hier visusproblemen aan toegevoegd.
• Beleidsrelevant. Speerpunten van landelijk beleid zijn: overgewicht, diabetes, depressie, roken en schadelijk alcoholgebruik, met daaraan toegevoegd bewegen en (onderwijs-)participatie (VWS, 2011b). Bij jongeren is leefstijl rondom uitgaan en vrije tijd ook een aandachtspunt; daarom hebben we de leefstijlthema’s druggebruik, mediagebruik en blootstelling aan lawaai toegevoegd. In beleidsdocu- menten met betrekking tot de Stelselwijziging jeugd (VWS, 2011a; VWS, 2013b) ligt de nadruk op kinderen met psychosociale problemen of verstandelijke beperkingen. Deze speerpunten komen allemaal rechtstreeks terug in de selectie, met uitzondering van diabetes. We hebben ervoor gekozen om alleen te kijken naar een gezondheidsprobleem dat een belangrijke risicofactor is voor diabetes type 2: overgewicht, en naar de belangrijkste leefstijlfactoren die – via overgewicht – tot diabetes kunnen leiden: (ongezonde) voeding en (te weinig) bewegen.
• Relevant voor de JGZ-praktijk. Als criterium voor relevantie voor de JGZ-praktijk hebben we vooral gekeken naar de aanwezigheid (of de ontwikkeling) van een JGZ-richtlijn. Dit hebben we vooral gedaan om tot een behapbaar aantal gezondheidsthema’s te komen; er zijn uiteraard veel meer gezondheids- thema’s relevant voor de JGZ. Voor psychosociale gezondheid kan in plaats van een JGZ-richtlijn ook een richtlijn of protocol binnen de jeugdzorg bestaan die relevant is voor het werkveld van de JGZ. Voorwaarde is in elk geval dat de JGZ een essenti・e rol speelt bij signalering van het probleem. Voor de volgende gezondheidsthema’s zijn JGZ-richtlijnen (in ontwikkeling): psychosociale problemen (emotionele en gedragsproblemen), kindermishandeling, overgewicht, voedingsgedrag en eetstoornis- sen (2013), opvoedingsondersteuning (2013), autismespectrumstoornissen (2014), gepest worden (2014), ADHD (2014), seksuele ontwikkeling (2014), overgewicht en seksueel gedrag (zie ook Tekstblok 7.1). Voor de thema’s ADHD, depressie bij jeugd, eetstoornissen, autismespectrumstoornissen en kindermishandeling bestaan ook binnen de jeugdzorg (multidisciplinaire) richtlijnen of protocollen. Tabel B2.1 Top-10 van ziekten en aandoeningen met de hoogste ziektelasta (DALY’s) bij 0-15-jarigen in 2007 (Poos
et al., 2012).
Ziekten en aandoeningen Absolute omvang
1 Privé-ongevallen 17.382
2 Aangeboren afwijkingen hart- en vaatstelsel 9.799
3 Gezondheidsproblemen bij op tijd geboren kinderen 9.794
4 Verstandelijke handicap 9.573
5 Verkeersongevallen 8.832
6 Aangeboren afwijkingen centrale zenuwstelsel 7.122
7 Astma 6.911
8 Longontsteking + acute bronchi(oli)tis 6.727
9 Angststoornissen 6.148
10 Constitutioneel eczeem 5.427
a Gezondheidsproblemen die door hun ziektelast van grote invloed zijn op de kwaliteit van leven van kinderen en
jongeren. De ziektelast wordt uitgedrukt in Disability-Adjusted Life Years (DALY’s), oftewel het aantal verloren gezonde levensjaren in de bevolking door het gezondheidsprobleem.
Van selectiecriteria tot een behapbaar aantal gezondheidsthema’s
Omdat het aantal geschikte gezondheidsthema’s te groot was om binnen het tijdsbestek van deze eerste verkenning te beschrijven, is een aantal gezondheidsthema’s voor deze eerste verkenning afgevallen. We hebben zoveel mogelijk gezocht naar gezondheidsthema’s die aan meerdere selectiecriteria voldeden. Ook hebben we de selectie voorgelegd aan de verschillende commissieleden en aan interne deskundigen vanuit RIVM en NCJ (zie Bijlage 1). Op grond van de adviescommissies zijn geen thema’s afgevallen. De keuze om te komen tot een behapbaar aantal gezondheidsthema’s is vooral pragmatisch gemaakt (zie Tabel B2.2).
Tabel B2.2 Gekozen gezondheidsthema’s in relatie tot selectiecriteria.
Gezondheidsthema’s Impact op
volksgezond- heid
JGZ-richtlijnen Beleids- speerpunt Basisindicatoren voor gezondheid
geboorte en sterfte x ervaren gezondheid x onderwijsparticipatie x Fysieke gezondheid overgewicht/obesitas x x x astma x eczeem x aangeboren hartafwijking x gehoorafwijking/lawaaislechthorendheid x veelvoorkomende klachten: buikpijn, obstipatie, hoofd- pijn, moeheid
x
privé-ongevallen x
visusproblemen x
Niet meegenomen in eerste Verkenning
diabetes x
nek- / rugaandoeningen x
epilepsie x
aangeboren afwijking zenuwstelsel xx
bronchitis / COPD xx
hooikoorts / allergie x
rugklachten x
slaapproblemen x
gezondheidsproblemen bij normale geboorte x
voedingsgedrag en eetstoonissen x
verkeersongevallen x
Ordening van de gezondheidsthema’s
De geselecteerde onderwerpen zijn in het rapport ingedeeld op basis van het VTV-model (zie Figuur B2.1). Sommige onderwerpen zijn op meerdere plaatsen in het VTV-model in te delen. Bijvoorbeeld: gezond- heid rondom de geboorte kan vallen onder het blok ‘gezondheidstoestand’, maar het is ook een determinant voor gezondheid tijdens de jeugd en volwassenheid (persoonsgebonden factor). In dit rapport beschouwen we gezondheid rond de geboorte primair als indicator voor de gezondheidstoe- stand. Wel komen we er in de beschouwing kort op terug als determinant voor licht verstandelijke beperking en psychosociale problemen (prematuren). Onderwijsparticipatie (als vorm van maatschappe- lijke participatie) heeft in het huidige VTV-model nog geen plaats, maar wordt daar in de VTV-2014 wel aan toegevoegd. Gezondheidsthema’s Impact op volksgezond- heid JGZ-richtlijnen Beleids- speerpunt Psychosociale gezondheid angstklachten - angststoornis x x depressieklachten - depressie x x x
hyperactief gedrag - ADHD x x
opstandig en antisociaal gedrag - gedragsstoornis (pesten en spijbelen)
autismespectrumstoornis x
licht verstandelijke beperking x
Niet meegenomen in eerste Verkenning
eetstoornis x
Omgeving
kindermishandeling x
gepest worden x
Leefstijl
bewegen (en voeding) x
roken x
alcoholgebruik x
druggebruik x
seksueel gedrag x
mediagebruik x
Figuur B2.1 Plaats van geselecteerde gezondheidsthema’s in het VTV-model. Beleid Externe ontwikke- lingen Determinanten van gezondheid Preventie en zorg Gezondheidstoestand Leefstijl (H6) • bewegen en voeding • middelengebruik: roken, alcohol- en druggebruik • seksueel gedrag • mediagebruik en
blootstelling aan lawaai
Sociale omgeving (H5) • school en gepest worden • gezin en kinder- mishandeling Leefstijlfactoren Omgeving Persoonsgebonden factoren
Basisindicatoren voor gezondheid (H2)
• geboorte, sterfte, ervaren gezondheid en maatschappelijke participatie
Fysieke gezondheid (H3)
• aangeboren hartafwijkingen, astma, overgewicht, eczeem, visus- en gehoorafwijkingen, algemene lichamelijke klachten, privé-ongevallen
Psychosociale gezondheid (H4)
• angst, depressie, ADHD, antisociaal gedrag (pesten en spijbelen), autisme, licht verstandelijke beperking
Tot slot: inhoudelijke suggesties volgende jeugd-VTV
De adviescommissies (zie Bijlage 1) hebben een aantal gezondheidsthema’s genoemd die niet in deze eerste verkenning zijn opgenomen, maar die volgens hen wel beleidsrelevant zijn. Deze staan hieronder vermeld. Deze suggesties kunnen als inspiratie dienen voor een volgende jeugd-VTV. Voor een meer systematisch overzicht van gewenste onderwerpen is het zinvol om een gebruikersevaluatie van deze eerste verkenning uit te voeren.
Gezondheidsthema’s
• Geboorte en sterfte: groei, prenatale periode, waaronder invloed voeding moeder op ongeboren kind. • Fysieke gezondheid/psychosociale gezondheid: diabetes, ondergewicht, slaapproblemen, zindelijk-
heid, zelfgerapporteerde fysieke gezondheid/lichamelijke klachten, menstruatieproblemen. • Psychosociale gezondheid: suïcide, automutilatie, faalangst, weerbaarheid (in relatie tot leefstijl) en
vitaliteit van de jeugd, hoogbegaafdheid, cognitieve ontwikkeling, spraak-/taalproblemen. • Omgeving: Rol van de fysieke leefomgeving bij gezondheidsproblemen.
• Leefstijl: borstvoeding, drinken van gezoete drankjes, ontbijten, seksuele intimidatie, verkeerson- gevallen, sportblessures.
Perspectieven op gezondheid
• Cliëntenperspectief: perspectief van ouders en jongeren op gezondheid en op de rol van de JGZ daarbij; de stem van de cliënt is/wordt een belangrijke pijler. Als zij het belang van gezond gedrag en de waarde van de JGZ niet onderkennen, kom je niet ver.
• Perspectief van zorgverleners.
• Toekomstscenario’s (modelleren): onder andere de te verwachten toekomstige ziektelast als gevolg van ongezonde leefstijl. Hoe werkt de huidige leefstijl van kinderen en jongeren door op de gezond- heid in de toekomst?