Gedurende de tweede wereldoorlog werden er door verzetsmensen op tal van plaatsen in Nederland in het geheim een groot aantal illegale periodieken vervaardigd en verspreid. Soms bestonden deze slechts uit één enkel vel papier. De geschriften werden op primitieve wijze vervaardigd, en daarbij kon men uiteraard niet kieskeurig zijn waar het materialen en papierkwaliteit betrof. Mogelijk werden daarin ook
bouwtekeningen van simpele, goed te verstoppen toestelletjes gepubliceerd, maar die ben ik niet tegengekomen. Een aantal van deze geschriften is in te zien in het NIOD te Amsterdam, en in de
Koninklijke Bibliotheek in Den Haag. Het boek: „De ondergrondse pers 1940-1945‟ van L. E. Winkel uit 1954 gaat uitgebreid in op de achtergronden van de illegale geschriften uit die tijd.
In het begin van de oorlog werd er in het geheim naar het vanuit London uitgezonden Nederlandstalige programma van Radio Oranje geluisterd. Aangezien maatregelen om dat te voorkomen niet effectief waren werd in de lente van 1943 door de bezetter bekend gemaakt dat alle radiotoestellen moesten worden ingeleverd. Leden van de ondergrondse beweging voorzagen hun „abonnees‟ via genoemde geschriften van oorlogsnieuws van buitenlandse radiozenders, verkregen via verborgen toestellen. Hieronder volgt een korte beschrijving van 12 bewaard gebleven geschriften waarin het woord „radio‟ in de naam voorkomt.
<W1> Radio-courant
september 1944 t/m minimaal 3 mei (nr. 221) 1945149
Deze bestond uit 1 of 2 gestencilde vellen met onderstreepte kopjes als: Frontnieuws, De toestand, Nederlandsch nieuws e.d. In nummer 221 (de bevrijding is nabij) is te lezen dat piloten „vochten‟ om voedseldroppings te mogen uitvoeren. Het is al zeker dat Hitler niet meer in leven is, maar dat de exacte doodsoorzaak op dat moment nog niet bekend is blijkt uit de speculaties. (aanwezig: NIOD, KB)
<W2> radio-expresse
Oegstgeest, C. D. H. Witte 1940 t/m 1945,verscheen dagelijks,Dit was een eenzijdig bedrukt stencil, dat kon ook niet anders omdat er transparant papier werd gebruikt.
Op 1 september werd er een uitzending van Radio Oranje afgedrukt. Die begon met: “Leve het vaderland!
Leve de victorie! Leve de koningin!” (aanwezig: NIOD, KB)
<W3> De radio-krant
(ook gespeld als Radio-krant) A. van Stuyvenberg, Dorpstraat 2 Lunteren, oktober 1944 t/m 18 mei 1945,Verscheen 3 keer per week, soms waren er ook extra edities. In willekeurige volgorde werd er blauw, geel en groen papier gebruikt. Op 7 mei 1945 vraagt de redacteur of er lezers zijn die nog nummers bezitten van vóór 17 april en die aan hem willen afstaan voor zijn archief. (aanwezig: NIOD, KB)
<W4> Radio London meldt ons
Het kopje van dit blad was voorzien van een primitief tekeningetje waarop een zendmast van de BBC zichtbaar was die radiogolven uitzond die in het “BYKANTOOR AMSTERDAM” werden opgevangen.
De eerste nummers bestonden uit een in tweeën gescheurd vel, de latere besloegen een hele bladzijde. Het nummer van 25 mei 1944 had de titel: “Radio V London”. De letter V (afkorting voor vrede) was daarin sterk vergroot afgebeeld. In dit exemplaar werd opgeroepen ervoor te zorgen dat de terugtrekkende Duitse militairen geen voertuigen te pakken konden krijgen. Die moest men dus zorgvuldig verstoppen.
Boerenkarren kon men het beste demonteren en de onderdelen verspreiden zodat ze niet meer als vervoermiddel gebruikt konden worden. (aanwezig: NIOD)
<W5> Radio Moscou
Geen verdere informatie.Het hele blad werd in hoofdletters getypt. Voor de mensen die nog een radio met de korte golf bezaten werden de tijdstippen en frequenties van Radio Moscou gegeven. “ZEGT HET VOORT!” luidde het advies. Ook dit blad drukte de lezers op het hart fietsen uit handen van “de Moffen” te houden.
Aanbevolen werd de banden lek te steken, en de fiets met een hamer zodanig te bewerken dat deze volledig onbruikbaar werd! (slechts 1 ex. aanwezig: NIOD)
<W6> Radionieuws
(ook gespeld als: Radio-Nieuws) Leiden150
(mogelijk ook een uitgave met dezelfde naam in Harderwijk?) augustus 1943, indigo drukinkt (aanwezig:
NIOD, KB)
<W7> Radio-ochtendbulletin
Amsterdam, 9 oktober 1944? t/m onbekendVerscheen dagelijks. Slechts één velletje. Nieuws over oorlogshandelingen in Nederland en Europa.
(aanwezig: NIOD, KB)
<W8> “Radio-Oranje”
ondertitel: Orgaan voor strijdend Nederland. dagelijks, 1944.Hiervan zijn verschillende uitvoeringen bekend. Een kop met sierlijke getekende letters, vervolgens ook met een kaartje van Engeland en Nederland met daarop zendantennes, de communicatie tussen beide landen symboliserend. Op een der nummers een uitgebreide lijst van schenkingen waaronder etenswaren en diverse goederen ter verdeling onder mensen die alles waren kwijtgeraakt. In januari 1944 ziet het krantje er opeens veel professioneler uit. Niet meer getypt, maar gedrukt, op A5-formaat weliswaar.
Blijkbaar had men de hand op een drukpersje kunnen leggen. Op 5 mei 1945 is er opeens sprake van een echt krantje. De naam is nu veranderd in „Amsterdamsch dagblad‟, de ondertitel is nog wel „Radio Oranje‟. Een groot deel van de voorpagina wordt in beslag genomen door een foto van koningin
Wilhelmina met daaromheen drie coupletten van het Wilhelmus. Het geheel omlijst door een kader in de kleuren van de Nederlandse vlag. Op de achterzijde een aantal advertenties. (aanwezig: NIOD)
<W9> Radiopost
Stencils, genummerd en van datum en jaar voorzien.Bevatte nieuws van het front. Door middel van koppeltekens, haakje openen en haakje sluiten, was geprobeerd de kop een beetje de decoreren. Maar dat was nog niets vergeleken met het
bevrijdingsnummer 209 van zaterdag 5 mei. Toen werd alles uit de kast gehaald. Op een kaftje van geel papier was de letter V te zien die een ketting doorkliefde. Binnenin een roze, groen en blauw blad met nieuws over de bevrijding. (aanwezig: NIOD)
<W10> Radio-press
Zaandam, E. en W. Baumgarten, 1943 t/m 1944. dagelijks,Stencil. Bedoeld om leiders van verzetsbewegingen van informatie die niet door de BBC werd uitgezonden te voorzien. (Zoekgeraakt NIOD, wel aanwezig: KB)
<W11> Radio surrogaat
(later: Radio-Surrogaat) Doesburg, 1944.Aanvankelijk gestencild, vlak na de oorlog meer professioneel ogend, met foto‟s geïllustreerd drukwerk.
Eerst oorlogsnieuws, later berichten over de bevrijding. (aanwezig: NIOD)
151
<W12> Het nieuws van de radio
Haarlem, juni 1943 t/m april 1945, verscheen wekelijks.Verdere info niet beschikbaar tijdens het onderzoek. (aanwezig: NIOD, KB)