Naast de tijdschriften waren er natuurlijk ook veel boeken over radiotechniek op de Nederlandse markt.
Hieronder een korte beschrijving van enkele voor onderzoekers sterk aanbevolen werken op dit gebied.
Het eerste boek waarin de beginselen van de prille radiotechniek werden uitgelegd voor de gewone man was „Draadlooze telegrafie‟ van Nicolaas Koomans. Bijzonder is ook de onderhoudende wijze, waarop hij de door hem gegeven demonstraties van de toen geheimzinnige nieuwigheid beschrijft. De 1e druk
verscheen in 1910, de laatste mij bekende druk, de 7e, dateert uit 1920.
Het bekendste praktijkboek uit de beginjaren is zonder twijfel het „Het draadloos ontvangstation‟, (later werd de titel gewijzigd in „Het draadloos amateurstation‟) van Jan Corver. Hierin werden uitgebreide aanwijzingen gegeven hoe men een toestel, inclusief de benodigde onderdelen zelf kon maken. De 1e druk dateert uit 1915, de laatst mij bekende druk, de 8e, was uit 1929.
Ook „Radio-ontvangst in theorie en praktijk‟ van R. Swierstra mag niet ongenoemd blijven. Het is een boek waarin het accent meer op de theorie ligt. Interessant is dat de auteur vanaf de latere drukken, begin jaren dertig, uitgebreid aandacht aan de historische ontwikkelingen van de radio besteedt. De 1e (uit twee dunne delen bestaande) druk verscheen in 1925. De laatst mij bekende is de 3-delige 9e druk uit 1947.
Voor historisch onderzoek is ook „Het radioboek‟ een rijke bron. Het boek uit 1926 werd voorafgegaan door een dun boekje genaamd „Het voorlopertje‟. De redacteur was J. Schiere en het werd uitgegeven door Karel Schoemeijer te Bussum. Er zijn diverse artikelen van de hand van destijds bekende mensen uit de radiowereld. Ook zijn er veel foto‟s en beschrijvingen van zend- en ontvangststations, radio-onderdelen enz. Verder komen de omroepen aan bod en er zijn uitgebreide gegevens over de radiohandel. Daarnaast zijn er adressen van de belangrijkste radiozaken uit die tijd. Het was de bedoeling dat er elk jaar een nieuw boek zou verschijnen. Dat gebeurde in elk geval nog in 1928, de titel was toen gewijzigd in „Het nieuwe radioboek‟.
Qua inhoud sterk vergelijkbare jaarboeken waren „Het Radiojaarboek‟ door L. J. van Looi, uitgegeven in 1926 door N.V. Ontwikkeling te Amsterdam en het „Radio-jaarboek 1932‟, samengesteld door E. P.
Weber en uitgegeven door Strengholt, eveneens te Amsterdam.
Dan is er nog het overbekende „Zo… werkt de radio‟ van Eugen Aisberg. De eerste variant daarvan verscheen rond 1933 onder de titel „Maar nu begrijp ik de radio‟. Het is in feite een cursus radiotechniek
170
in de vorm van een vervolgverhaaltje over een nieuwsgierig neefje, dat regelmatig op bezoek kwam bij zijn oom, een radiotechnisch ingenieur. Het boek was geïllustreerd met een groot aantal grappige en verduidelijkende tekeningetjes. De laatst mij bekende druk, de 16e, is uit 1966. In 1976 grijpt Kluwer nog een keer terug naar deze succesformule met „Radio… geen probleem‟ van W. N. Vandersluys. De hoofdpersonen zijn nu wat ouder: majoor b.d. Degenouwer en bankemployé Leeckmans.
„Radiotechniek‟ van P. Diks is een boek voor zelfstudie, dat vooral uitblinkt door de zeer gedetailleerde technische tekeningen van onderdelen en van complete apparaten. Het boek is zodanig opgebouwd dat voorkennis van het onderwerp niet nodig was. De 1e druk verscheen in 1941 en de 5e, de laatst mij bekende, is uit 1947.
Het „Handboek der Radiotechniek‟ samengesteld door Rens & Rens bestond uit 7 delen. Beide heren waren destijds de directeuren van de MTS en HTS voor elektronica te Hilversum. De boeken waren bedoeld voor het niveau van radiotechnicus en bestreken een zeer groot deel van de radiotechniek. De delen van de 1e druk verschenen tussen 1950 en 1954. De laatste mij bekende druk was uit 1959. Er is nog een voorloper met dezelfde titel geweest (c.a. 1942) die waarschijnlijk uit slechts 2 delen bestond.
De serie „Radiotechniek‟ van A. Sietsma bestond uit de delen 1, 2, 3A en 3B. De subtitel was „Leerboek voor monteurs en radiotechnici‟. De auteur stond aan het hoofd van de opleiding „elektronentechnicus‟ bij Philips. De boeken bevatten vrijwel de volledige leerstof die men moest beheersen om het NRG diploma radiotechnicus te kunnen behalen. De delen van de 1e druk verschenen tussen 1959 en 1964. Een latere druk ben ik nog niet tegengekomen.
De serie „Philips Electronenbuizen‟ bestond uit maar liefst 20 delen, die in 4 talen – waaronder Nederlands - verschenen in de periode vanaf 1939 tot en met 1964. De serie was o.m. bedoeld voor ontwerpers van elektronische apparaten en ging diep in op de buizen en hun toepassingen. Na 1951 verschenen de boeken nog slechts in het Engels, Duits en Frans. Vanaf 1953 kwamen er ook delen over de toepassing van buizen in de televisietechniek, multivibratoren, meetinstrumenten en UHF. In 1960 kwam er zelfs een deel dat handelde over de toepassing van de transistor, in dit geval in de pulstechniek. De nummering van de delen VIIIA en VIIIB doet vermoeden dat er ook een deel VIII heeft bestaan, dat is echter niet het geval. Ook het (vanaf 1946 t/m 1955) in verschillende delen aangekondigde deel VI, is er nooit gekomen. De delen verschenen niet altijd in chronologische volgorde. Zo was bijvoorbeeld deel VII er al in 1946, terwijl deel IIIB pas in 1955 in de handel kwam, maar liefst 9 jaar later dus.
Waar het naslagwerken voor de belangrijkste technische gegevens van elektronenbuizen betrof had men in het Nederlandse taalgebied aanvankelijk slechts de keuze uit de gidsjes die door de grote
buizenfabrikanten in de handel werden gebracht. Waarschijnlijk vanaf 1938 bracht de Algemene en Technische Boekhandel P. Brans uit Antwerpen regelmatig een nieuw deel van het „Brans vademecum‟
voor radiolampen uit. Dit waren echte werkplaatshandboeken, waarin men snel even een buis kon opzoeken. Het grote voordeel was, dat ze merkonafhankelijk waren, waardoor men nog maar één boek nodig had. De laatst mij bekende editie is uit 1952. Genoemde uitgeverij bracht overigens een groot aantal boeken over diverse facetten van de radio in de handel, waaronder een 5-delige serie met schema‟s van de meest voorkomende fabrikanten, evenals de 4-delige serie „De radiotechnische school‟, bedoeld voor radiomonteurs. De boeken van Brans waren ook in Nederland in de handel.
171
De Muiderkring besloot op het gebied van buisgegevens ook een graantje mee te pikken, en bracht in 1955 de 1e druk van het „MK Buizenhandboek‟ uit. Daar was goed over nagedacht want er was gekozen voor een overzichtelijk indeling d.m.v. kleuren. Dit was nog niet eerder gedaan en op die manier kon men heel snel een eindbuis, gelijkrichtbuis of triode opzoeken. Verder werden de buizen in de schakeling afgebeeld, waardoor men in een oogopslag de belangrijkste gegevens kon overzien. Vrijwel elk jaar kwam er een nieuwe druk op de markt en vanaf 1960 werden er ook halfgeleiders opgenomen. In oktober 1961 kwam het eerste, geheel aan halfgeleiders gewijde deel op de markt. De laatst mij bekende druk, de 19e, verscheen in 1981.
Ook noemenswaard is het „Electronisch jaarboek(je)‟, van de Muiderkring. (de naam veranderde wel eens) Het was een combinatie van agenda en zakboekje voor de radioman/elektronicus. Het bevatte veel
gebruikte formules, gegevens van componenten, schemaatjes en nuttige adressen. De eerste uitgave heette
„Agenda 1948‟, maar… een agendadeel kwam er niet in voor! Dat was in latere uitgaven wel het geval.
Het laatst, mij bekende deel, is het „Jaarboekje elektronica „84‟. Dat was de 37e editie.
Tenslotte waren er ook diverse schriftelijke radiocursussen. Ik noem er een paar: „Maxwell cursus radiotechniek A‟ van het Limburgse verzendhuis Maxwell, „Radio-amateur‟,„Televisie-amateur‟ en
„Zendamateur‟door Dr. Blan, uitgegeven door de Muiderkring. „Populaire radiotechniek en radio‟s zelf bouwen‟ van het NTI. Tenslotte was er nog een Nederlandstalige Belgische cursus, de „Eurelec
schriftelijke radiocursus‟.
Literatuuropgave
Er is tot nu toe maar weinig geschreven, dat specifiek over de geschiedenis van de Nederlandse radiotijdschriften gaat. Hieronder een overzicht van de aanvullende bronnen waaruit ik, naast de belangrijkste bronnen, de tijdschriften zelf, heb geput.
Boekenlijst van de technische boekerij van den Nederlandschen omroep 1943 Studio A, bibliotheek technische dienst, ‟s Gravelandscheweg 52 Hilversum
à Steringa Idzerda, de pionier van de radio-omroep, 1969 P.A. de Boer, blz 60
172 RB elektronica, jubileum-uitgave, jaargang 60, 1991
In dit nummer een beschrijving van de geschiedenis van Radio Bulletin onder de titel: “Radio Bulletin: 60 jaar nieuws”. Ook is er een artikel “Radiotijdschriften in Nederland” dat de geschiedenis van de
belangrijkste Nederlandse radiotijdschriften tot 1991 beschrijft. Helaas zijn daarin wel enkele fouten in de jaartallen geslopen.
Gids van Nederlandse radio- en televisietijdschriften, Bennie Pratasik, 1991 Stichting Film en Wetenschap, Amsterdam
Dit is de enige mij bekende publicatie, die op beknopte wijze de belangrijkste gegevens geeft van een groot aantal tijdschriften op dit gebied. Dit werk is helaas niet meer verkrijgbaar. Dankzij Peter den Boer kreeg ik een exemplaar in handen toen mijn manuscript al vrijwel voltooid was. Daardoor heb ik op de valreep nog enkele leemtes in mijn overzicht kunnen dichten. Zo kwam ik er bijvoorbeeld enkele tijdschriften in tegen waar ik nog nooit van gehoord had. Omgekeerd zocht ik er tevergeefs naar ontbrekende informatie over bladen die in dit overzicht wel zijn opgenomen. Maar, zoals ik al eerder opmerkte: een dergelijk werk is nooit af.
Radio Historisch Tijdschrift 1994, nummer 3
Overzicht van enkele in Nederland gepubliceerde radiotijdschriften, Frans Driessens, blz 68
Vijftig jaar VERON Honderd jaar radio, Dick Rollema, 1995 De verenigingen en hun tijdschriften, blz. 131 en 199
Tijdschriften op het gebied van radiotechniek, Peter den Boer, geen jaar niet gepubliceerd
Retro Radio, 2008, maart, nummer 1
Boekbespreking: tijdschriften, auteur niet vermeld, blz 25
Het radiotoestel in de tweede wereldoorlog, hoofdstuk 12, Gidi Verheijen, 2009 Radiotijdschriften in de tweede wereldoorlog, blz 163
173