3. Casus Gasterensche diep
4.2 Hydrologische eigenschappen ongestoorde en vernatte grondwatergevoede venen
Doorlatendheid van het veen
De range van verzadigde doorlatendheden (K) van ongestoorde veen die in de literatuur wordt opgegeven is zeer groot, van ca. 700 tot 10-5 m/d. De patronen in de literatuur geven geen eenduidig beeld van de samenhang van doorlatendheid met bulkvariabelen van het veen. Veelal wordt wel een exponentieel verband gevonden tussen doorlatendheid en bodemfysische variabelen. Hierdoor kan in de bovenste decimeters een sterke verticale gradiënt van de doorlatendheid van enkele ordengrootten verschil aanwezig zijn. Omdat op grotere diepte in het veenpakket de variatie van bodemfysische variabelen vaak geringer is, varieert de doorlatendheid hier minder. Vaak is doorlatendheid van de toplaag hoger dan het veen op grotere diepte, waardoor in het veenlichaam de meeste laterale afvoer van water plaatsvindt in de toplaag. In ongestoorde doorstroomvenen hangt de hoge doorlatendheid van de toplaag samen met een geringe humificatiegraad van het veen. Zulk veen heeft een vezelstructuur waardoor het aandeel van poriën in het veen hoog is en een groot deel van de poriën uit macroporiën bestaat. In het vernatte veen van het
casestudiegebied is een soortgelijke gelaagdheid van de doorlatendheid aanwezig met een goed doorlatende toplaag (ca. 5-530 m/d) en dieper in het veen een geringere doorlatendheid (<0.3 m/d). De hoge doorlatendheid in de toplaag wordt gemeten in sterk gehumificeerd veen met een zeer slappe structuur (slurry). In tegenstelling tot het weinig gehumificeerde veen in ongestoorde veensystemen, heeft dit veen door de vroegere sterke afbraak van het organische materiaal geen duidelijke vezelstructuur. Een hoge doorlatendheid hangt hier samen met het ontstaan van een zeer slappe bodem in langdurig verdroogd veen met een korrelige structuur. De toename van de doorlatendheid met de diepte hangt in het casestudiegebied samen met een toename van de indringingsweerstand (vastheid) van de bodem. Dat betekent dat de doorlatendheid in het vernatte veen samenhangt met de macrostructuur van het veen maar op een afwijkende manier als in ongestoorde venen.
Door de veentoplaag met een hoge doorlatendheid kan in theorie horizontaal veel grondwater worden getransporteerd. Zo kan de laterale flux in de bodemtoplaag van het meest vlakke en natte deel van het casestudiegebied hoog zijn. Op basis van het gemeten verhang van de waterstand
respectievelijk 15 en 1500 mm/d. Dat betekent dat bij zeer hoge doorlatendheden van de veentoplaag bij een geringe helling van de waterstand veel water zijdelings door de veentoplaag kan wegstromen. Hoge waterstanden kunnen daarom bij zeer hoge doorlatendheden alleen optreden als de waterspiegel vrijwel horizontaal is.
Specifieke bergingscoëfficiënt
De specifieke bergingscoëfficiënt is de ratio van het volume netto afgevoerd of aangevoerd water en de verandering van het volume bodem dat volledig met water is gevuld. Deze variabele is van belang voor hoe snel de waterstand daalt of stijgt bij respectievelijk af- en toevoer van water. Ze hangt sterk samen met de porositeit van de bodem en de verdeling tussen grote en kleine poriën. Bij een hoge specifieke bergingscoëfficiënt verandert de waterstand weinig bij aan- of afvoer van water. Bij een waterstand boven maaiveld bedraagt de specifieke bergingscoëfficiënt 1. Bij standen onder maaiveld is ze kleiner dan 1. Met de sterkere humificatie van het veen gaan de grotere poriën door compactie verloren en nemen kleinere poriën een toenemend relatief aandeel in het totale poriënvolume in. De weinig gehumificeerde veenbodems hebben daarom in de capillaire opstijgzone een groter aandeel met lucht gevulde poriën dan de sterk gehumificeerde veenbodems. Langdurige drainage leidt daardoor tot een afname van de specifieke bergingscoëfficiënt in situaties waarin de diepte van de waterstand onder maaiveld geringer is dan de capillaire opstijgzone boven de waterstand. De lagere specifieke bergingscoëfficiënt in gedegradeerde veenbodems zorgt bij waterstanden dicht onder maaiveld voor grotere fluctuaties van de waterstand t.o.v. veenbodems met een lage decompositiegraad. Dit effect kan ook optreden in vernatte venen omdat daar de toplaag nog voor een langere tijd een hoge decompositiegraad heeft. Omdat humificatie van veen gepaard gaat met een toename van de bulkdichtheid van de bodem is er een negatieve relatie tussen bulkdichtheid en specifieke bergingscoëfficiënt. In het bereik van 0.01-0.20 kg/l van de bulkdichtheid neemt de specifieke berging sterk af. In het vernatte casestudy gebied is veel ruimtelijke variatie op een schaal van enkele tientallen meters aanwezig in de bulkdichtheid en het organisch stofgehalte. De variatie in de bulkdichtheid van het venige substraat (>30 % organische stof) valt hier in de range van 0.05-0.60 kg/l. Dit betekent dat er ook veel ruimtelijke variatie aanwezig kan zijn in de specifieke berging in de capillaire opstijgzone boven de waterstand. Vaak is de bulkdichtheid van de bovenste 10 cm van de bodem hoger dan de diepere bodemlaag waardoor de waterstandverandering in de toplaag relatief sterk kan reageren op aan en afvoer van water. Deze verticale stratificatie van bulkdichtheid is tegengesteld aan die van de meeste ongestoorde venen.
Helling van het maaiveld
In ongestoorde grondwatergevoede doorstroomvenen in het laagland is de helling van het maaiveld gering (<0.005 m/m) en treden op korte afstand weinig hoogteverschillen op. In gedegradeerde venen is de helling van het maaiveld meer variabel en kan plaatselijk hoog (0.01-0.1 m/m) zijn. Dit is een gevolg van ongelijkmatige inklinking langs diepe waterlopen en door hoogteverschillen in de minerale ondergrond. Uit de casestudy in Drentse Aa blijkt dat de hellingshoek belangrijk is voor de regulatie van de waterstand. Hoge en stabiele waterstanden rond en boven maaiveld treden alleen op in zeer zwak hellende delen (0.01-0.001 m/m). Dit bereik van de helling overlapt voor een groot deel met die van ongestoorde doorstroomvenen. Een geringe helling remt de laterale afvoer van grondwater in de goed doorlatende veentoplaag en van oppervlaktewater bij
waterstanden boven het maaiveld. Bij een grotere helling (>0.01 m/m) zakt de waterstand dieper onder maaiveld zoals in het casestudiegebied het geval is. In deze sterk hellende zones zal de laterale afvoer eerder de aanvoer van water overtreffen en daardoor leiden tot een uitzakking van de grondwaterstand in perioden met een geringe aanvoer. Bij waterstanden boven maaiveld zal het meeste water afstromen over maaiveld. Bij zeer ondiepe waterstanden onder maaiveld stroomt het grondwater nog door een relatief goed doorlatende veentoplaag. In beide gevallen bepaald de helling van het maaiveld sterk de laterale afvoer en dan neemt de hydraulische gradiënt de helling van het maaiveld aan. Bij minder aanvoer van water zakt de grondwaterstand dieper.
De stroming van grondwater in de verzadigde zone vindt dan plaats in minder doorlatend veen wat de laterale afvoer sterker beperkt. In dat geval volgt de hydraulische gradiënt niet meer het maaiveld. De invloed van de helling op de laterale stroming kan worden geïllustreerd met een rekensom voor de laterale flux in een veentoplaag van 0-30 cm met een zeer hoge doorlatendheid van 500 m/d: bij een helling van 0.01, 0.001 en 0.0001 m/m geeft dat resp. een laterale
grondwaterflux van 1500, 150 en 15 mm/d. De zeer hoge laterale fluxen bij een sterke helling overschrijden daarbij de aanvoerflux door toestroming van grondwater en neerslagoverschot. Voor oppervlaktestroming zal de helling ook positief doorwerken op de afvoer. In dat geval gaat ook dan ook de hydraulische weerstand van de microtopografie en vegetatie een rol spelen. De berekening laat ook zien dat bij een combinatie van een geringe helling en een hoge kwelflux water over maaiveld gaat afstromen door overschrijding van de afvoercapaciteit van de veentoplaag. Het bovenstaande impliceert dat voor gedegradeerde venen in het laagland, waar geen extreem hoge kwelfluxen (10 < mm/d) optreden, een zeer geringe helling van het maaiveld nodig is om hoge stabiel waterstanden aan maaiveld te realiseren. In beekdalvenen waar door langdurige degradatie een sterk reliëf is ontstaan (aanzienlijke hoogteverschillen op een schaal van enkele tientallen meters), is een grote helling van het maaiveld (>0.01 m/m = 1 cm/m) daarmee een groot knelpunt om effectieve vernatting uit te voeren. Het vergroten van het reliëf door
bijvoorbeeld het graven van afvoerslenken is daarom een maatregel met een averechts effect als herstel van het veensysteem wordt nagestreefd. Diepe sloten en beeklopen hebben sterk hellende zones van enkele tientallen meters breed door sterke daling van het maaiveld. Dat beperkt de mogelijkheden voor het realiseren van stabiele waterstanden rond maaiveld in deze zones. Hydrologisch herstel van beekdalvenen vergt dan ook aandacht voor het verkleinen van de helling van het maaiveld.
Afvoer van water
In beekdalvenen is afvoer van water een belangrijke component van de waterbalans. In venen is deze afvoer in de tijd variabel en kan worden gereguleerd door de volgende processen:
1. Afvoer van water over maaiveld. Wanneer de aanvoer door grondwater en het
neerslagoverschot groter is dan de laterale afvoer van grondwater door de veentoplaag gaat inundatie optreden. Het water kan dan relatief snel over maaiveld worden afgevoerd. De microtopografie van het bodemoppervlak geeft daarbij een terugkoppeling. Bij een geringe inundatiediepte zorgen bulten en pollen voor een relatief hoge hydraulische weerstand. Bij steeds diepere inundatie inundeert meer bodemoppervlak en neemt de weerstand af. Daardoor neemt de afvoer ook toe. Naast de ruwheid van de microtopografie kan de hydraulische ruwheid van de kruidlaag (stengels en bladeren boven het maaiveld) ook bijdragen weerstand voor oppervlaktewaterstroming. Ook hier zal de hydraulische weerstand minder worden naar mate er meer water op het maaiveld staat. Weerstand van de vegetatie kan vooral een grote rol spelen in de afvoer in geval deze niet gemaaid wordt, zoals in het casestudiegebied. Daar kon tot ca. 15 cm water op maaiveld staan in een dalvlakte met een vrije afwatering over maaiveld.
2. Laterale afvoervoer van grondwater door de veentoplaag. In veel venen is de verzadigde doorlatendheid van de toplaag hoger dan het diepere deel van het veenprofiel. Bij waterstanden vlak onder maaiveld kan het water daardoor relatief snel lateraal stromen door een veenlaag met een hoge doorlatendheid (zie boven). Naar mate de waterstand dieper zakt wordt de laterale stroming geringer door een lagere doorlatendheid. In het casestudiegebied was zo’n gelaagdheid aanwezig met een veel hogere doorlatendheid in de bovenste 30 cm van het veenprofiel dan de diepere veenlaag. Zwel en krimp van het veen onder invloed kan ook de hydraulische eigenschappen van de toplaag beïnvloeden. Krimp bij een daling van de waterstand kan zorgen voor een geringere doorlatendheid en het zwellen bij hogere waterstanden voor een hogere. In de meest natte delen van het casestudiegebied trad een seizoensmatige krimp en zwelling op van het veen van 1 tot 3
Gasvorming
In waterverzadigd veen wordt door anaerobe afbraak van organisch materiaal kooldioxide en methaan gevormd. Daarbij ontstaan in het veen gasbelletjes. Deze gasbelletjes kunnen zorgen voor een sterke verlaging van de doorlatendheid (factor 2 tot 8) als gevolg van een onvolledige waterverzadiging. Gasophoping varieert in de ruimte en tijd en kan tot 15% van het poriënvolume innemen. Variatie in de tijd van gasvorming kan de waterstand in dezelfde mate beïnvloeden als seizoensfluctuaties in waterberging dat doen. Uit de seizoensmatige fluctuatie van het maaiveld (1- 3 cm) in de zeer natte delen van het casestudie gebied kan worden opgemaakt dat de gasvorming hierin een rol speelt. Gasvorming varieert door het groeiseizoen is vermoedelijk het grootst in de nazomer en najaar wanneer de bodemtoplaag is opgewarmd en nieuwe wortelbiomassa
beschikbaar is voor afbraak. In deze periode kan daardoor in de veentoplaag de laterale afvoer worden beperkt.