725 Want gene dinc hi haer ontseide, Van daer si haer herte an leide, Ende oec wassi so wetende mede,
+
(50)
Datsi en bat engene bede+
Die hem oneerlijck mochte wesen. 730 Nu sijn si blide ende keerden na desen
Die van Crimone in haer stat731-742 Mettien keyser, wet wel dat,
+
(55)
Ende hadden bliscap ende yoye.+
Si vergaten al haer vernoye, 735 Om dat si waren gescouden quite.
Si dienden den keyser met groten vlite Van desmen vant daer in die stede.
+
(60)
Die keyser geboet daer sinen vrede,+ Ende besette die stat van siere hant. 740
+
bl. 62 f.
+
So dedi oec allomme dat lant.
Hoe die keyser te Bri[t]swerd voer ende hoe hi
enen strijt hadde .xii.
Nu es die keyser wechgevaren743 Van Cri[mo]ne met sinen scaren, Ende wilde trecken ten Britsward. Daer hi quam op dese vard, 745
+
(5)
Vant hi een deel lantliede+
In sinen wech, daer ic bediede Te seggen ave wonder groet, Want si daden wederstoet Meerre vele den keyser daer 750
+
(10)
Dan hi yegeren hadde vorwaer.+
* Opschrift: werd hs.: w'd 728 engene hs.: en gene 742 Crimone hs.: crine 743 Britsward hs.:
Brits w'd 744 vard in het hs. voluit 745 een hs.: .i. 731-742 Crimone = Cremona, zie vs. 695
743 Brits = Brescia, stad in Lombardijë, niet ver van den linker oever van de Mella, bijrivier van
*
Dese liede lagen vergadert nu Up een berch, dat secgic u, Ende hadden hem begraven daer In een veste starc daernaer. 755
+
(15)
Die keyser emmer moeste liden,+
Soudi te Britsward tiden. Nu alse die keyser dit vernam, Niet wel het hem int herte bequam, Doch getroesti hem alre dinc, 760
+
(20)
Ende hiet datmen dade varinc+ Wapen[en] ende gereden te stride. Doen sachmen daer ter selver tide Die lantliede comen uut,
Ende maecten een groet geluut, 765
+
(25)
Ende bestreden den keyser nu.+
Die keyser trac vort, dat secgic u, Met sinen lieden coenlike. Selve vacht hi vromelike
Ende sijn broeder, her Walraven,769 770
+
(30)
Stac daer van den berge ave+ Selken dat hem die hals brac, Ende mijn her Gye oec mede stac772
Ende sloech slage herde groet, Daer ter stede af vel oec doet 775
+
(35)
Selc, dat hi [t]umede neder.+775 Dat geviel op ende weder, Groet ende scone in beden siden, Maer die keyser en verloes int striden Nieman daer men yet om gaf. 780
+
(40)
Doen togen die gene saen af+
* 752 een hs.: .i. 754 een hs.: .i. 756 Britsward hs.: Brits w'd 761 wapenen hs.: wapen 763 uut
hs.: wt 764 een hs.: 775 tumede (emend. VERDAM, M.W., IV, 2286) hs.: rumede. 769 Walraven = Walram, broeder van keizer Hendrik VII
772 Gye = Gwij van Vlaanderen, zie vs. 499
*
Ende achterwerd in hare veste, Want het dochten daer de beste. Het was oec den avonde bi, Om dat meeste so cregen sij 785
+
(45)
Hem te doene daer binnen gemac,+
Om dat hem die dach gebrac. Die keyser ende oec entie sine
+
bl. 63 a.
+
Lagen daerom bi hem in scine, Ende oec so na dat si ne mochten, 790
+
(50)
Al werd dat syt sere rochten,+
Niet ontvlien uter vesten. Dus selensi moeten dwesten792 Eersi mochte van daer ontgaen. Des anderdages, sonder waen, 795
+
(55)
Sijn si vroech getogen uut,+ Sonder te maken enich geluut, Ende waenden heymelike alsoe Den keyser geslagen toe.798
Maer neensi niet, dat verstaet, 800
+
(60)
Die keyser hadde des wel raet,+ Dat sine bestricken niene conden. Dus bestonden in der margenstonde Daer die strijt dus onder hem, Mer ic deren wel seker bem,
* 781 achterwerd hs.: achterw'd 784 sij hs.: sy 795 uut hs.: wt 804 Mer in het hs. voluit.
792 dwesten = twisten, vechten
798 geslagen toc = toegeslagen, d.i. komen aanstormen, gewapender hand verrassen (VERDAM,
M.W., VIII, 472, i.v. toeslaen, Intr.,2)). Verdam bespreekt dezen passus, M.W., II, 1656,
Aanm.; volgens hem moet er aan den tekst iets ontbreken, omdat hij oordeelt dat geslagen
geen onbep. wijs kan zijn. Misschien moet men lezen: ‘si waenden heymelike aldoe ten keyser
sijn geslagen toe’, van toeslaen, d.i. spoorslags rijden; óf ‘den keyser hebben geslagen toe’.
We geven de voorkeur aan de laatste hypothese, maar achten de toevoeging van hebben overbodig.
* 805
+
(65)
Dat hi sciere was gedaen,+
Want dat here ward al ondaen Ende gescoffiert opter stede. Daer vloe elc die conste gerede Te Britswerd, dat wet vorwaer, 810
+
(70)
Want en was niet verre van daer.+
Hoe hi Bri[t]s belach ende die van Pergama hem navolgeden .xiii.
Dus es die strijt vortgetogen. Alse een here wel vermogen Met sinen scaren te Britsward Stoutelike ende onvervard 815
+
(5)
Toech licgen vore die stat.+ U ne mochte niemen getellen dat Hoe coenlike alle die heren Mettesen keyser daerwerd keren, Men sach daer nie versaechden man. 820
+
(10)
Doe hi der stat quam an+ Logierde hi daer met sinen here Om te weten wies hi gere Hadden metter stat te doene.
Daer werd ontboden den keyser coene 825
+
(15)
Datmen der stat hem niene gave,+
Ende dat hi haestelike trocke ave, Ocht si soudent met crachte saen Van der stat met scanden doen gaen. ‘Alles dies mi God wil geven 830
+
(20)
Salic ontbeiden hier beneven’+830
* 806 ward in het hs. voluit 809 Britswerd hs.: Brits w'd Opschrift: Pergama hs.: pgama 812
een hs.: .i. 813 Britsward hs.: Brits w'd 814 onvervard in het hs. vard voluit 818 daerwerd
hs.: d'w'd 824 Daer werd hs.: d'w'd.
*
Sprac die keyser, ‘en vlie u niet. Om u gedreech, wats gesciet, Ic sal die stat eer hebben mede Eer ic meer van hier scede, 835
+
(25)
Of ic bliver voren doet.’+
+
bl. 63 b.
+
Aldus hi hem weder ontboet. Na desen doene, sonder waen, So dede die keyser weder s[t]aen Sine blide[n] ende sine pederieren,839839
840
+
(30)
Om opdie stat te s[cer]mescieren.+840 Ende die van binnen oec daer weder Rechte haer engienen op ende neder Jegen daer dat hem lach nu.
Ende hierenbinnen, dat secgic u, 845
+
(35)
Quamen die van Pergama,+845
Ende volgeden den keyser heymelijc na Ende wilden dus op hem riveleren.847
Nochtan so hadden dese heren Hem daer vore opgegeven, 850
+
(40)
Behouden der stat ende haer leven,+ Ende dit heeft toebracht mede
Tybaut ende Brisant met behendicheden,852
* 838 weder staen (emend. VERDAM, M.W., VII, 490) hs.: weder saen 839 bliden (emend. VERDAM, M.W., VII, 490) hs.: blide 840 scermescieren (emend. VERDAM, M.W., VII, 490)
hs.: streme scieren 842 engienen hs.: eugienen, de i door den kopiist boven den regel bij geschreven 845 Pergama hs.: pgama.
839 bliden = blijden (ballistae) werptuigen
839 pederieren = pedrieren (petraniae), steenwerpers
840 scermescieren = schermutseren (van ofra. escharmoucher), schermutselen
845 Pergama = Bergamo, stad in Lombardijë, aan den voet van de Alpen, 50 km. ten N.-O. van
Milaan, tusschen den Brembo en den Serio, linker bijrivieren van den Po 847 riveleren = rebelleeren (rebellare), opslaan, muiten
852 Tybaut [ende] Brisant = Tebaldo Brusciati of de' Brusati, ridder. Den 20stenJuni 1311 werd hij door Hendrik VII ter dood veroordeeld (Constitutiones et acta publica imperatorum et
*
Die here es van Brits der stat. Doen die keyser voor Pergama sat, 855
+
(45)
Quam hi den keyser spreken daer,+
Ende gaf hem op ende seide daernaer Dat hi hem Brits opgeven soude. Die keyser geloefde desen boude Ende dede hem grote ere daer. 860
+
(50)
Doen hijs scade hadde daernaer,+ So sprac Tybaut der steden an Van Pergama, ende seiden dan: ‘Dese, mach hi keyser werden, Hi sal ons onder sine voete terden, 865
+
(55)
Want die Duutsce die sijn fel.+
Ic soude ons hier op raden wel, Dat wise souden alle verslaen. Ic hebbe den keyser doen verstaen Dat icken sal doen laten in 870
+
(60)
Te Br[i]sse. Maer, meer no min,+ Sone mach hi niet daer in comen, Woudi des met ons begomen.’ Alsi verloren hadden die stat, Dat hi hem saen volget na dat 875
+
(65)
Ende ginc hem van achter an,+ Ende wi van voren quamen dan Aldus en mochtse niet ontgaen, Sine bleven doet ofte gevaen. Dit loefden die van Pergama 880
+
(70)
Ende sworent te doen oec daerna.+
*
Noch van desen ende hoese die keyser bestriden dede, dats die van
Bri[t]s niene wisten .xiiii.
Alse dit belof was gedaen,v.v. 882-88 So nam Tybaut orlof saen
+
bl. 63 c.
+
Vander stat ende es comen Toten keyser, ende heeft genomen 885
+
(5)
Orlof ende voer te Britswerd+
Ende geloefde den keyser te sijn ruwerd886
Te maken van der stede goet, Alse daer te verne in metter spoet. Nu alse Tybaut te Brits quam, 890
+
(10)
Maecti al die stede gram+ Jegen den keyser, dat verstaet, Want hi seidem sinen raet Van Pergama. Om dese sake Warense te Brits wel te gemake, 895
+
(15)
Ende herde blide ende herde stout.+
Daer waendensi met cleinre gewout Den keyser entie sine verslaen. Nu es dese dinc so verre gegaen, Dattie van Pergama sijn onderwegen, 900
+
(20)
Ende alsi dus ten keyserwerd [t]regen,+900
* 885 Britswerd hs.: Brits w'd 886 ruwerd hs.: ruw'd 900 ten keyserwerd hs.: ten keyser w'd;
tregen (emend. VERDAM, M.W., VIII, 661) hs.: cregen.
v.v. 882-88 Verdam bespreekt dezen passus in het M.W., VI, 1318, Aanm. in verband met de beteekenis van rewaert, ruwerd. M. De Vries meende dat in v.v. 886-87 de keizer aan Tebaldo Brusati de waardigheid van ruwaard der stad Brescia toezeide, en dat men dus moet lezen: ‘Hem
geloofde die keyser sijn ruwerd te maken’. Verdam voert hiertegen aan dat men den tekst
onveranderd kan laten en de samenhang met den laatsten regel behouden: ‘hij beloofde den
keizer in het bezit te stellen van de aanzienlijke stad, zoodat hij er spoedig zijn intocht zou houden’
886 ruwerd = meester, gezaghebber (in sijn ruwerd = in zijn macht of bezit, cf. VERDAM, M.W., 1315, 3) i.v. rewaert)
900 tregen = trekken. De emendatie van Verdam lijkt ons niet absoluut noodzakelijk (zie VELTH., V, 4, v. 30), tregen en crigen hebben hier dezelfde beteekenis.
*
So wordens cnapen daer geware, Die den keyser seiden die mare. Alse saen alst die keyser wiste, Sendi daerwerd saen met liste 905
+
(25)
.CCC. mans, die waren rasch+
Entie wel varen int harnasch, So heymelike dat die keyser dede, Dattie van B[r]isce der stede Niet ne wiste van deser daet, 910
+
(30)
Dat was die van Pergama quaet.+910 Des keysers liede reden vord Ende comen daer si hebben gehord Hare viande dies niene wisten Ende begonden op hem twisten. 915
+
(35)
Daer werd een groet strijt verheven.+
Men ginc daer nemen ende geven Grote slage ende sure,
Die strijt werd daer herde sture. Onder hem nu terstont
920
+
(40)
Daer werdter herde vele gewont+ Van Pergama, dat verstaet. Int leste die strijt daer vergaet Qualike van dien van Pergama, Want gescoffiert werdensi daerna 925
+
(45)
Ende .L. werdter daer gevaen,+ Die men den keyser brachte saen. Dus verginc daer dat striden Met bliscepen ins keysers siden. Des en wisten die van Brits niet, 930
+
(50)
Dat dese dinc dus was gesciet,+
Haer troest hier af es gedaen.
Ende doen hem dit was laten verstaen
* 904 daerwerd hs.: d'w'd 906 wel varen hs.: welvaren; harnasch hs: h'nasch 908 Brisce hs.:
bisce 913 Hare hs.: h'e 915 Daer werd hs.: d'w'd; een hs.: .i. 910 Pergama = Bergamo, zie vers 845.
*
+
bl. 63 d.
+
Warensi te barenteert sere, Ende bleven in haer stat vort mere. 935
+
(55)
Daer lach die keyser vor die stat+ Van Ascentienavonde na dat936
Die Sente Denijs misse was na.937 Menich pongijs, alsict versta, Was daer binnen tusscen hem beiden, 940
+
(60)
Dat ic al niet can besceiden,+ Maer som so salict bringen te voren, Alst tijt es ende latict horen. Maer die dinge die oec gescieden Moetic voren nu bedieden.
Van ere crusingen die opquam men wiste hoe .xv.
945 In desen tiden dat dit gesciede So vergaderden erehande liede In Aelmaengen ende in Brabant, In Vlaendren, in Zelant, in Hollant,
+
(5)
Van Ludeke ende uut Henegouwen,+ 950 Ut allen steden mochtmen scouwen
Ende ute dorpen volc comen, Die dat cruce hebben genomen. Men weet hoe, alsict vernam,
+
(10)
Dat dit cruce irst opquam.+
955 Selc en haddes nu genen wille, Die sanderdages, lude no stille, Niemen en conde daer af bringen. En horde noyt man lesen no singen
* 936 Ascentienavonde hs.: Ascentien avonde 949 uut hs.: wt 954 opquam hs.: op quam 956
sanderdages hs.: sander dages. 936 Ascentiën avond = 14 Augustus
*
+
(15)
So selsen crusinge als dit es.+
960 Si vergaderden, des sijt gewes, Met groten cudden in selke stat. Si waren oec den Joden gehad,962 Waer dat sise mochten belopen,
+
(20)
Dus dadent sijt hem swaer becopen.+
965 Te Coelne wasser vele verslagen, Bi Loven, daer si quamen op wagen Ende voren wech met haren goede, Daer si dus reden in smeyers hoede,
+
(25)
Quamen dese crucenaren+
970 Ende vrageden of si kerstendoem begaren? Ende wie die des en wilde niet,
Dien dadensi pine ende verdriet, Ende slogense sere ende somme doet.
+
(30)
Dus gincsi met haren coenroet+ 975 Elre oec in ander lande,
Ende daden den groten Joden scande. En wiste niemen hoe dit opquam, Sone doet oec hoet inde nam.
+
(35)
Het quam op wonderlike+
980 Ende alsoe verginct sekerlike.
+
bl. 63 e.
+
Dit volckijn, dat dus tcruce ontfinc, Vergaderde al na dese dinc
tAvenioen, dat nu verstaet,983
+
(40)
Om te hebben des paus raet.+ 985 Daer quamen so vele in die stede,
Datmen dochte dat onvrede. Si eesten den paus sonderlinge,987
Dat hi dade hebben scepinge.
* 981 ontfine hs.: otfinc, de kopiist heeft het verkortingstreepje boven de o vergeten.
962 si waren oec den Joden gehad = zij droegen ook de Joden haat toe, zij waren ook de Joden
vijandig gezind (zie VERDAM, M.W., II, 1120, i.v. gehat) 983 Avenioen = Avignon
*
+
(45)
Doe die paus sach dit discord+
990 [T]raec hise daer altenen vord,990
So lange leidise twaren, Dat si alle meest quite waren Van haren gelde, dat verstaet.
+
(50)
Doen baden si hem om oflaet,+
995 Ende datmen hem doe letteren gave, Datsi gerne ten heyligen grave Waren gevaren nu terstont. Doen den paus dit werd cont,
+
(55)
Verliet hi hem der manselinge,+999 1000 Ende absolveerdse om die dinge
Ende hietse alle henevaren. Ende hietse alle henevaren. Som quamense weder twaren Ende som blevense an die hagen
+
(60)
Licgende, ende som verslagen.+ 1005 So dat aldaer inde nam
No min no meer alst opquam. Men wiste hoe[t] began gereet,
Sone deet oec hoet bequam, Godweet.1008
* 990 Traec (emend. VERDAM, M.W., IX, 1182, Aanm.) hs.: Draec 1001 henevaren hs.: hene varen 1006 opquam in het hs. werd op door den kopiist boven den regel geschreven 1007 hoet (emend. VERDAM, M.W., I, 802) hs.: hoe.
990 Traec...vord = bezig hield (vorttreken = ‘aan het lijntje houden’, zie VERDAM, M.W., IX, 1182, Aanm.)
999 De beteekenis van dit vers is, volgens VERDAM, M.W., IV, 1142: ‘ontsloeg hij (de Paus) hen
van de verplichting om hun voornemen ten uitvoer te brengen’; manselinge = beraamd plan,
voornemen
*
Hoe die keyser enen berch wan op Bri[t]s die stat ende hoe Tybaut
Brisac werd gevaen .xvi.
Ghi hebt wel die dingen vernomen 1010 Hoesi tot nu sijn henecomen,
Vanden keyser Heynrike,1011 Hoe hi noch leget stoutelike
+
(5)
Vor Bri[t]s die stat, dat verstaet.+1013
Na Sent Jansdach haddense raet,1014 1015 Datsi ute wilden riden
Op een berg daer besiden,
Om iegen den [keyser] te striden daer,
+
(10)
Die daer onder lach vorwaer,+
Dit waendensi heymelike doen. 1020 Van desen quam nu buten een garsoen,
Also alsi daerwerd reden,
Datmen horde doen reden beneden,
+
(15)
So dat een geruchte ward.+ Entie keyser op ter vard
1025 Ende dede sijn volc daer berec[k]en1025
Ende vaste opten berch trecken. Ende ondergingen saen na dat
+
bl. 63 f.
+
(20)
+
Den berch den genen vander stat;+ Dus wordense onderlinge daer 1030 Vreselike stridense overwaer.
Die vander stat quamen in Harde vreselijc int begin,
* Opschrift: werd hs.: w'd 1010 henecomen hs.: hene comen 1013 Brits hs.: Brics 1014 Sent
Jansdach hs.: S' ians dach 1016 een hs.: .i. 1017 iegen den keyser te striden hs.: iegen den te striden 1020 een hs.: .i.; garsoen hs.: g'soen 1021 daerwerd hs.: d'w'd 1023 een hs.: .i.; ward hs.: w'd 1024 vard in het hs. voluit 1025 berecken (emend. VERDAM, M.W., I, 934) hs.: berechten 1028 Na berch staat een punt.
1011 Heynrike = Hendrik VII, zie vs. 7
1013 Brits = Brescia, zie vs. 743
1014 Sint Jansdach = 24 Juni
1025 berecken = in slagorde brengen (zie VERDAM, M.W., I, 934, i.v. berecken,4)
*
+
(25)
Ende waenden den berch winnen wel,+
Maer si hadden een hard spel 1035 Jegen hem, dat verstaet,
Ende werd noyt so coene daet
Van genen keyser hiervoren gesciet1037
+
(30)
Alsmen desen nu doen siet.+
Men vint van Alexander, dat 1040 Dat hi wan menige stat,
Ende dat hem geviel scone aventuren. Ic secge, mach dese keyser geduren,
+
(35)
Dat hi ward ember alse groet+ Van daden ende oec sijn genoet. 1045 Want was geen rike man
Doen hi te regneren began, Ende was cleine van maysnieden,
+
(40)
Noch en conste niet vele lieden+ Onthouden met hem int begin, 1050 Hierom prijsten te meer mijn sin.
Van Alexander, ic secge u twi, Die al Grieken hem hadde bi,
+
(45)
Ende oec so rike was van scatte,+
Daer ombe es geen gelike datte, 1055 Dit latic aldus bliven nu.
Groet geroep ende groet gehu1056 Was in dat heer, dat verstaet,
+
(50)
Men riep daer sere: ‘Vanc ende slaet+
Al dat u iegen comt,
1060 Die vander stat sijn verdoemt.’ Ende die van binnen riepen weder: ‘Slaet vaste alte neder,
* 1034 een hs.: .i. 1043 ward in het hs. voluit 1050 mijn hs.: mn.
1037 gesciet = verricht. Over het gebruik van gesciet (onbep. wijze: gescien), zie VERDAM, M.W., II, 1604,4))
1056 gehu = krijgsgeschreeuw. Zie over de afleiding van dat woord, VERDAM, M.W., II, 1156, i.v. gehu.
*
+
(55)
Man ende pert, al dat gi vint.’+
Int lesten wordense so verblint 1065 Met groten slagen ende met steken,
Datsi moesten opbreken, Ende vlien weder in haer stat.
+
(60)
Maer gevangen bleef na dat+ Tybaut Brisac die hoethere1069
1070 Vander stat. Dies was sere Blide die keyser ende sine liede Dat aldus der dinc gesciede.
Hoe men over Tybaut Brisac sal rechten .xvii.
Doen Tybaut dus was gevaen, Alsic nu hier dede verstaen, 1075 Ende doen there te resten was,
+
bl. 64 a.
+
Des Sondages daerna, sijt seker das,1076
+
(5)
Vor dat hi gevaen was aldaer,+
So wilde die keyser oec daernaer Met loye rechten, dat verstaet, 1080 Van algader siere mesdaet.
Men leidene daer op ene berhuut,
+
(10)
Ende sleeptene there al uut ende uut.+ Weder ende vort vore die stat, Daer si toesagen om dat, 1085 Dat hem soude deren vele mere,
Dat men dus sleipte haren here.
+
(15)
Ende optie huut sleiptemen soe+
Om lange te leven emmer toe,
* 1063 pert hs.: pt 1072 Dat in het hs. in margine tusschen kolom e en f. blijkbaar niet van
dezelfde hand als van den kopiist 1082 uut ende uut hs.: uut ende wt 1090 menichsins hs.:
menich sins.
1069 Tybaut Brisac = Tebaldo Brusciati, zie vs. 852
*
Ende inden despite hem allen daer 1090 Sleiptemen menichsins daernaer,
Tot dat hi sceen daer al doet.
+
(20)
Doen dede menne met vrouden groet+
Vander huut, daer hi op lach, Doe dede men, so men naest mach, 1095 Een galge rechten daer ter stat mede,
Daer sijt alle sagen gerede,
+
(25)
Ende hingen daer Tybaut Brissac,+1097 Om dat dieflike ontstac
Die van Pergama hier te voren,1099
1100 Die hulden hadden den keyser gesworen, Ende selve oec hulde hadden gedaen.
+
(30)
Daerom sal hi hier ontfaen,+ Omdat hi den keyser doe afginc, Sinen loen van alder dinc. 1105 Doen hi dus verhangen was,
Onlan[c] daerna, sijt seker das,
+
(35)
So dede men af ende daernaer,+ Sloech men hem thoeft af overwaer, Ende settet op enen scacht hoge 1110 Bider stat in hare oge,
Omdat sijt souden anescouwen,
+
(40)
Dat dit es gedaen om sijn ontrouwe.+
Daer na gincmen daer quartieren Den lichaem recht in vieren. 1115 Ende elc deel gaf men daer
Elke here, weet vorwaer,
+
(45)
Daer over te rechtene, verstaet,+ Doe sette men elc deel op een raet1118
* 1095 Een hs.: .i. 1106 Onlanc hs.: Onlant 1111 sijt hs.: sijc 1118 een hs.: .i.
1097 Tybaut = Tebaldo Brusciati, zie vs. 852
1099 Pergama = Bergamo, zie vs. 845
1118 raet = rad. Men zou geneigd zijn, zegt Verdam (M.W., VI, 986, i.v. raet) rat te lezen, indien