De vraagstelling “Hoe kwam de Vechtvisie tot stand, wat is de inhoud van de visie en wie waren betrokken bij de processen?” staat in dit hoofdstuk centraal. De beantwoording van deze vraag bestaat uit de totstandkomingsanalyse van de grensoverschrijdende Vechtvisie (2009), een omschrijving van de inhoud van het visiedocument en een actorenanalyse van de belangrijkste partners. Deze drie elementen vormen de contextuele informatie om de beleidsevaluatie uit te voeren. 4.1 Totstandkomingsanalyse 4.1.1 Historie samenwerkingsverband In de 16e eeuw werd de Vecht een belangrijke regionale handelsroute door de aansluiting met de internationale haven van Amsterdam. In deze periode werden moerassen ontwaterd door de bevolkingsgroei aan de rivier. In de 17e eeuw bestond de Vecht voornamelijk uit heide- en moerasgebieden met weinig bebossing. In deze tijd werd de Vecht gebruikt voor grootschalig akker- en weilanden. De rivier vormde in deze periode nog steeds een natuurlijke rivier met enkele oversteekpunten waarbij zij diende als drinkwatervoorziening en het bestrijden van brand in steden. In de 19e eeuw werd de Eems toegankelijk gemaakt voor nieuwe handelsroutes, werd de Lippe gekanaliseerd en werd een douane overeenkomst gesloten tussen Pruisen en Holland (1831) waardoor de Vecht haar regionale handelsfunctie verloor. In de jaren 30 van de vorige eeuw werden verschillende kunstwerken ter bescherming van hoogwater- en irrigatiedoeleinden geplaatst. Daarnaast werden in de naoorlogse jaren veen- en moerasgebieden gecultiveerd, kwam meer landbouwgrond beschikbaar en ontstonden de eerste initiatieven voor ruilverkaveling. De economische belangen door de landbouwontwikkeling namen hierdoor toe. In de jaren 60 werd de rivier tussen Neuenhaus en Laar volledig verbreed en gekanaliseerd. Door deze ingreep werd de Duitse boven- en middenloop van de Vecht circa 50 meanders afgesneden waardoor de rivier ruim 40 km korter werd. In Nederland vond daarentegen al eerder een regulering plaats (1896-1907) waarbij 69 meanders afgesneden werden waardoor de rivier met 30 km werd verkort (DHV & NWP, 2009). Het wegnemen van deze natuurlijke meandering is een
probleem en vormde één van de aanleidingen voor de grensoverschrijdende Vechtvisie. Momenteel heeft de Vecht in de benedenloop meer weg van een kanaal dan een natuurlijke rivier. Veranderende wetgeving en de gevolgen van klimaatverandering van de afgelopen decennia hebben ertoe geleid dat andere eisen aan de waterkwantiteit en -kwaliteit gesteld zijn. De rivier stroomt door een eeuwenoud cultuurlandschap waardoor een omvorming lastig te realiseren is. De Vecht is van een natuurlijke rivier veranderd in een kunstmatig uitziend kanaal waardoor cultuurhistorische waardes naar de achtergrond zijn verdwenen. Een herinrichting van de rivier zal enkele generaties in beslag nemen om de oorspronkelijke staat van de rivier te herstellen. Daarnaast identificeert de bevolking zich echter weinig met de Vecht en het Vechtdal. De Vecht is steeds meer op de achtergrond geraakt, is minder goed toegankelijk geworden en heeft haar aantrekkelijkheid verloren (DHV & NWP, 2009, p. 33). Deze ontwikkelingen vormden tezamen een belangrijke aanleiding tot een nieuw perspectief op het waterbeheer in de Vecht.
4.1.2 Totstandkomingsproces Grensoverschrijdende Vechtvisie Twee sporen: de provincie Overijssel & Waterschap Velt en Vecht
Naar aanleiding van de overstromingen in 1993 en 1995 en een veranderd perspectief op wateropgaven (zie bovenstaand) ontstonden de eerste ontwikkelingen in het Vechtdal om maatregelen te nemen. In 1996 werd door het voormalige ministerie van Verkeer en Waterstaat gestart met het programma Ruimte voor de Rivier en is door Rijkswaterstaat de ‘Vechtvisie’ opgesteld (Provincie Overijssel, 2016). De Vecht omvat echter een relatief klein stroomgebied waardoor deze rivier niet opgenomen was in het programma Ruimte voor de Rivier. In deze periode ontstonden wel vergelijkbare initiatieven om de rivier voor te bereiden op gevolgen van klimaatverandering. Om deze reden is in 1997 door drie waterschappen en Rijkswaterstaat de Vechtvisie (1997) opgesteld waarbij de Vecht een half natuurlijke laagland rivier moest worden. De uitvoering van deze eerste Vechtvisie verliep moeizaam en resulteerde tot enkele overleggen (J. van der Molen, persoonlijke communicatie, 4 juni, 2018). In 2005 werd het beheer van de rivier overgedragen van Rijkswaterstaat naar het
waterschap Groot Salland en waterschap Velt & Vecht. De aandacht vanuit de provincie Overijssel nam hier mede toe wegens haar verantwoordelijkheid voor het beleidskader van waterschappen. Vanaf dit moment ontstonden twee processen vanuit de Provincie Overijssel en het waterschap Velt en Vecht om de Vecht terug te brengen naar een halfnatuurlijke rivier. Enerzijds is hier het programma Ruimte voor de Vecht ontstaan waarbij parallel de Vechtvisie is ontworpen (J. van der Molen, persoonlijke communicatie, 4 juni, 2018; Waterschap Vechtstromen, persoonlijke communicatie, 17 mei, 2018). Aan Duitse zijde bestond in deze periode geen vergelijkbaar programma als Ruimte voor de Vecht (NLWKN, persoonlijke communicatie, 29 mei, 2018; T. Renner, persoonlijke communicatie, 1 mei, 2018).
De eerste stappen tot een grensoverschrijdende samenwerking
Een eerste samenwerking werd hiervoor geïnitieerd door het waterschap Velt en Vecht in 2006. De sleutelpersoon hierbij was Jan van der Molen. Het waterschap zocht als leidende organisatie toenadering met de belangrijke medestander de Erste Kreisrat van de Landkreis Grafschaft Bentheim. Verder stond het NLWKN (in Meppen) die verantwoordelijk is voor de uitvoering van de Kader Richtlijn Water in het Nedersaksische deel van de Vecht vanaf het begin open voor nieuwe initiatieven. Deze eerste pioniers van het project gaven een positieve impuls aan het proces. In de opvolgende jaren werd door een Duits-Nederlandse stuurgroep (bestaande uit 25 overheden en maatschappelijke organisaties) actief nagedacht over de ontwikkeling en uitvoering van grensoverschrijdende activiteiten. Diverse bijeenkomsten werden georganiseerd in Millingerwaard, Nordhorn en Hardenberg waarbij ongedwongen en onbevangen over onderwerpen gesproken kon worden. De ambitie om een grensoverschrijdende visie van bron tot monding te formuleren is tijdens deze bijeenkomst uitgesproken. Middels verschillende bilaterale contacten tussen potentiële deelnemers en een bijeenkomst aan Duitse zijde is in 2007 begonnen met het vaststellen van een samenwerkingsvorm. Op 16 oktober 2007 is het samenwerkingsverband voor het eerst naar buiten getreden (DHV & NWP, 2009). De provincie stelde AtelierOverijssel op om advies uit te brengen over de ruimtelijke kwaliteiten, belevenissen en betekenissen
van de Vecht (AtelierOverijssel, 2007). Daarnaast werd gekeken naar de versterking van de gebiedsidentiteit en het cultuurhistorische kapitaal. Enerzijds bestond belangstelling voor regionale economie, toeristische baten en kennisuitwisseling vanuit Duitse partners en anderzijds belangstelling voor water- en natuurherstelprojecten vanuit Nederlandse partners (J. van der Molen, persoonlijke communicatie, 4 juni, 2018; Samtgemeinde Emlichheim, persoonlijke communicatie, 13 juni, 2018). De verschillende beweegredenen zijn gebruikt als uitgangspunt voor de samenwerking om een gedeelde visie op te stellen (zie 5.1).
4.2 Inhoud grensoverschrijdende Vechtvisie (2009) 4.2.1 Status document
De basis van de samenwerking vindt haar wortels en juridische grondslag in het traktaat uit 1974. In Bijlage 2 & 3 is een analyse opgenomen van wettelijke grondslagen en bijbehorende verklaringen. De grensoverschrijdende Vechtvisie kent echter geen formele status, zowel aan Nederlandse als Duitse zijde niet. Echter is het document aan Nederlandse zijde bestuurlijk geaccordeerd middels het programma Ruimte voor de Vecht waarin diverse maatregelen van de Vechtvisie zijn opgenomen. Aan Duitse zijde bestond in 2009 geen programma als Ruimte voor de Vecht. Projecten aan Duitse zijde zijn sterk gedifferentieerd per overheidsorgaan waardoor aan Duitse zijde een versnippering van projecten waarneembaar is (zie Bijlage 2). In andere woorden kent de Vechtvisie géén formele status waardoor een vrijwillige basis en een duurzame samenwerking van vitaal belang is (J. van der Molen, persoonlijke communicatie, 4 juni, 2018).
“Eine grenzüberschreitende Vechtetal-Strategie und daran verbundene Pläne zur Umsetzung sind informelle Leitlinien und Planungsdokumente ohne rechtliche Verbindlichkeit. Diese Dokumente entfalten ihre Wirksamkeit in der Umsetzung im regionalen und lokalen Verwaltungshandeln. Um konkrete Ergebnisse zu erzielen, müssen daher die in Entwicklungszielen und der Strategie aufgezeichneten Ambitionen in regionale
und lokale Planungsprozesse einbezogen werden. Die regionalen und lokalen Behörden spielen daher eine außerordentlich wichtige Rolle”- (DeVecht.eu, 2008, p. 15).
4.2.2 Opzet visie: Een grenzenloos toekomstbeeld
Ten tijde van de opstelling van de Vechtvisie werd door de acht projectpartners gestreefd naar een integraal toekomstbeeld vóór 2050. Belangrijk hierbij waren de beweegredenen vanuit Nederlandse en Duitse partners om te participeren in het beleidsproces. Zo vormden de thema’s regionale economie en kennisuitwisseling op het gebied van waterveiligheid voor Duitse partners een belangrijke beweegreden om deel te nemen aan het samenwerkingsverband. Vanuit Nederlandse partners vormden het realiseren van waterveiligheidsmaatregelen een belangrijke beweegreden om samenwerking te zoeken met Duitsland (J. van der Molen, persoonlijke communicatie, 4 juni, 2018). Deze twee sporen zijn te herkennen in het integrale toekomstbeeld wat vervolgens nader gespecificeerd is in zogenaamde vijf kerndoelen met bijbehorende maatregelen (zie 5.1.2, Figuur 7 en Figuur 8). Het integrale toekomstbeeld is samengevat in de zin ‘een grenzenloze, halfnatuurlijke rivier’.
Een grenzenloze, halfnatuurlijke rivier in 2050
“Hoogwaterveiligheid en afwatering (Vorflutfunktion) moeten gewaarborgd blijven, maar waar mogelijk, verandert de Vecht weer in een levendige, halfnatuurlijke rivier. Deze halfnatuurlijke laaglandrivier krijgt daar waar mogelijk de kans vrij te stromen in het winterbed. Kenmerkende rivierprocessen als meandering, sedimentatie, erosie en zichtbare stroming komen voor. De Duitse en Nederlandse bevolking van het Vechtdal
voelt zich verbonden met de Vecht. De rivier is weer manifest. Daarnaast is de Vecht directer beleefbaar door het nieuwe uiterlijk en een verbeterde toegang, gecombineerd met behoud van de waardevolle cultuurhistorische structuren. Het herstel van de Vecht als halfnatuurlijke rivier draagt in dit verband bij aan de sociaal-economische ontwikkeling van het Vechtdal. In 2050 stroomt de Vecht in de beleving van mensen weer centraal door het gebied en zijn mensen zich bewust van de waarde van de Vecht en het Vechtdal. Het Duits-Nederlandse Vechtdal, een gebied met uitstraling, authenticiteit, cultuur en historie, is een gebied met
Figuur 7 Opzet visiedocument en doelbereiking (Eigen werk, 2018).