Het sublieme landschap van Spoelstra: Friedrich en Richter

In de tekeningen van Spoelstra zijn geen angstaanjagende stormen, onweersbuien of onheilspellende luchten afgebeeld, noch dragen de afgebeelde bomen, grasvelden of struiken de sporen van geweld. De landschappen stralen ook geen oneindige grootsheid uit; sterker nog, het zijn vaak – zoals de titel

Recreatiegebied suggereert – afgebakende stukken grond of meren die voor de mens te overzien zijn.

Terwijl het sublieme zich openlijk in het werk van Maulwurf onthult, zit het in de werken van

Spoelstra eerder onderhuids. Met haar werken weet de kunstenaar een sfeer te creëren die ervoor zorgt dat je als beschouwer je adem inhoudt, omdat de verwachting is dat er elk moment iets kan gaan gebeuren. Er gebeurt echter niets, en er zal ook niets gaan gebeuren. Spoelstra weet door enkel een foto of filmstill van een landschap in een tekening te vertalen, sublieme gevoelens op te roepen. Die sublieme gevoelens zijn niet, zoals bij het schone, verbonden aan een kwaliteit van het object, maar zijn een ervaring van de menselijke geest. Hierin lijkt Spoelstra’s keuze om uitsluitend in zwart-wit te

werken, een belangrijke rol te spelen. Het zijn de gitzwarte plekken in de tekeningen die een duistere sfeer oproepen, omdat ze iets aan het oog van de beschouwer willen onttrekken. Het maakt deze plekken tevens aanlokkelijk omdat de beschouwer wil weten wat er zich in de duisternis schuilhoudt. Net als in het werk van Maulwurf, lijkt ook Spoelstra in haar tekeningen via zwart-wit de beschouwer te verleiden alsook af te stoten. Arno Kramer geeft in zijn artikel ‘Mogelijke tijd’ (2009) aan dat Spoelstra een spel met ons speelt door de suggestie op te wekken dat in de donkere plekken van de tekeningen meer gebeurt dan we zien, maar zich alleen in ons hoofd afspeelt.455

Deze bovennatuurlijke lading in het werk van Spoelstra kan ook aan de hand van Burkes concept van het sublieme worden besproken. De verhullende duisternis vormt een bron van gevaar, doordat het, zoals reeds is aangegeven, de suggestie opwekt iets (gevaarlijks) te verhullen voor de beschouwer.456 _{Spoelstra tekent plekken waar de meeste beschouwers liever niet willen vertoeven. En}

toch wordt de beschouwer (ongewenst) onderdeel van het landschap, doordat de kunstenaar, net als Maulwurf, gebruik maakt van de zuigende werking van het zwart en de metersgrote afmetingen van het papier. Opnieuw is het het abstractieproces – in dit geval met name door de toepassing van zwart-wit – en het bewustzijn dat de beschouwer naar een tekening van een landschap kijkt, die ervoor zorgen dat van deze angst ook kan worden genoten.

De leegte is opvallend in de werken van Spoelstra. Grasvelden met her en der een struik of de weergave van een meer met enkel een steiger bieden weinig (afwisseling in) visuele elementen, wat door het monochrome karakter van de werken wordt onderstreept. Ze herinneren vanwege hun leegte aan Caspar David Friedrichs Mönch am Meer (1808-1810) (afb. 63). Los van dat Friedrich in zijn werk de oneindigheid van de zee tegenover de nietigheid van de monnik uitbeeldt, heeft ook hij een leeg landschap weergegeven waarin de grote stroken strand, zee en lucht enkel door de kleine weergave van een monnik worden onderbroken. Heinrich von Kleist geeft naar aanleiding van de leegte in Friedrichs werk aan dat hierdoor ‘het fenomenologische “zien” […] vrij baan maakt voor een “innerlijk zien”.’457 _{Het biedt de mogelijkheid voor een diepere beschouwing van de werken, die}

voorbij de visuele weergave van het landschap gaat. Het is precies dat waarnaar beide kunstenaars op zoek zijn in hun werk: een diepere lading. Doordat de leegte ruimte biedt voor de projectie van de menselijke geest, wordt de beschouwer gestimuleerd om zelf een diepere lading aan deze werken te geven.458 _{Zoals reeds aangegeven, zorgt het donkere palet ervoor dat deze diepere lading allerminst}

vrolijk is.

Ook Gerhard Richter geeft aan dat landschappen zelf geen verstand of geest hebben, maar enkel door de projectie van de mens betekenis krijgen. Een landschap kan dus mooi, maar ook huiveringwekkend genoemd worden, omdat de mens deze aspecten erin ziet of beter gezegd, eraan toekent. Juist omdat het landschap als een blanco projectiescherm kan worden ingezet, is het volgens

455 _{Den Hartog Jager en Kramer 2009.} 456 _{Madelein 2007.}

457 _{Von Kleist in Van Alphen 2000, 166.} 458 _{Van Alphen 2000, 166-167.}

Richter geschikt om er een diepere lading aan te geven.459 _{In zijn Landschaft bei Hubbelrath (1969)}

(afb. 64) toont hij, net als Spoelstra en Friedrich, een landschap waarin weinig te zien is en waarin het opnieuw aan de beschouwer is om er zijn persoonlijke ervaringen aan te koppelen.460 _{Richter baseerde}

zich voor zijn werk op een foto. Door de foto na te schilderen benadrukt Richter het verschil tussen de fotografie en schilderkunst. Terwijl een foto een indexicale relatie tot de werkelijkheid heeft, is deze in een schilderij afwezig, wat door Richter benadrukt wordt door in het schilderij de foto onscherp weer te geven.461 _{Omdat in het schilderij niet langer de (indexicale relatie tot de) werkelijkheid centraal}

staat, kan de beschouwer zich op andere facetten van het werk richten. Zoals Richter zelf aangaf tijdens een interview met Irmeline Lebeer in 1973:

Ich habe in einem unscharfen Bild noch nie etwas vermisst. Im Gegenteil, man sieht viel mehr darin als in einem scharfen Bild. Eine mit Genauigkeit gemalte Landschaft zwingt uns, eine bestimmte Anzahl deutlich unterscheidbarer Bäume zu sehen, während man in einer unscharfen Landschaft eine beliebige Anzahl von Bäumen erkennen kann. Das Bild ist offener.462

Via zijn onscherpe schilderijen poogt Richter de werkelijkheid te overstijgen. Hoewel de kunstenaar zich baseert op een foto alsook gebruik maakt van een fotografisch effect – onscherpte – probeert hij in zijn werk de verschillen tussen schilderkunst en fotografie uit te spelen. Richter geeft aan dat de schilder via het domein van het sublieme, de beschouwer het onrepresenteerbare kan laten ervaren.463

Spoelstra, die zich net als Richter op foto’s baseert voor haar werken, is naar eigen zeggen niet uit op deze confrontatie tussen fotografie en tekenkunst. Het gaat haar daarentegen ‘meer om de gelaagdheid van de werkelijkheid zelf’.464 _{Net als Richter heeft ze echter wel haar tekeningen nodig om die}

gelaagdheid weer te kunnen geven, aangezien ze die via de foto’s zelf niet te pakken krijgt. Waar Richter onscherpte gebruikt, zet Spoelstra zwart-wit in om die gelaagdheid van de werkelijkheid te tonen.