Het is duidelijk dat Jan Steen vaak schilderijen gebruikte die van andere schilders waren. Er moet nu dus onderzocht worden welk schilderij Steen voor De Luitspeelster gebruikt heeft. Daarna moet gekeken worden of dit schilderij-in-een-schilderij de boodschap versterkt van een erotische scene. Om te achterhalen wat voor scene Jan Steen heeft gebruikt voor zijn schilderij-in-schilderij moet gekeken worden naar de compositie en naar belangrijkste figuren. Daarna moet er gekeken worden hoe dit schilderij in de compositie past van
Afbeelding 16: Schilderij-in-een-schilderij in De
Luitspeelster de scene van Steen. Het schilderij laat drie personen zien die een vierde persoon dragen. Alle figuren zijn naakt. Bij de benen van het meest linkse figuur is een dier te zien. Dit dier lijkt op een bok of een geit met horens, maar is niet met zekerheid te zeggen. Het gedragen persoon is naar alle waarschijnlijkheid de god van de wijn en dronkenschap: Bacchus (afb.16). Bacchus, bij de Grieken bekend als Dionysos, is daarnaast ook de god van de vruchtbaarheid en de extase
31
of de verrukking.57 In “De geboorte van de goden; Werken en dagen” wordt het volgende over Dionysos gezegd:
‘Semele, dochter van Kadmos, met Zeus in liefde verenigd, schonk hem een schitterende zoon: Dionysos, die rijk is aan vreugden – sterfelijke vrouw een onsterfelijke goed, maar nu beiden goden. . . . God met de haardos van goud, Dionysos, koos Ariadne. ’58
De god wordt veelal afgebeeld met dronken volgelingen die hem dragen, zoals hier ook te zien is.59 Bacchus heeft volgens de overleveringen een jong, baardloos en androgyn uiterlijk.60 Vaak wordt op schilderijen waarop Bacchus te zien is, wijn geschonken om duidelijk te maken dat het echt om Bacchus gaat. Dat wordt op dit schilderij-in-een-schilderij niet getoond. De oude vrouw die voor het schilderij staat, schenkt echter wijn in een glas. Doordat zij recht voor het schilderij staat en een groot deel van het werk blokkeert, lijkt de oude vrouw de connectie die duidelijk maakt dat de naakte man de god van de wijn -Bacchus- is. Hier laat Steen dus de connectie die het schilderij-in-een-schilderij met het werk van Steen heeft, zien. In de Griekse Oudheid waren de volgelingen van Bacchus berucht om hun buitenzinnige feesten waarin veel wijn geconsumeerd werd. Op deze feesten dansten mensen woest en droegen zij rare kostuums. Vaak in dronken toestand vond er veel seksuele gemeenschap plaats. Het schilderij-in-een-schilderij is dus een voorbode van wat er gaat gebeuren: de man wordt wijn gegeven waardoor hij makkelijker overgehaald kan worden om een nacht door te brengen met de luitspelende vrouw. De oudere vrouw kon de man meer geld aftroggelen, vanwege zijn beschonken toestand. De markt waarin Steen zijn schilderijen verkocht, zocht naar dit soort humoristische verwijzingen in zijn schilderijen. De Luitspeelster is daar dus geen uitzondering op in het oeuvre van Jan Steen.
De volgende vraag die beantwoord moet worden, is of er een vergelijkbaar schilderij in de omloop was dat Steen kon kennen. Een vergelijking met het schilderij Bacchus van Peter Paul Rubens doet vermoeden dat Steen losjes gebruikt gemaakt heeft van dit schilderij (afb.17). Het schilderij van Rubens is tot zijn dood in 1640 in zijn bezit gebleven,61 maar zoals eerder is uitgelegd, hebben de vele reproducties van Rubens’ zijn schilderijen zijn weg gevonden in Europa. Hierdoor bestaat er een kans dat Jan Steen een reproductie van Bacchus onder ogen kreeg en dit als inspiratie gebruikte voor zijn schilderij-in-een-schilderij.
57 Cheney, 1987, p.136. 58 Hesiodus, 2002, p.79. 59 Davies, 2004, p.227. 60 Idem, p.229. 61 Davies, 2004, p.228.
32
Afbeelding 17: Peter-Paul Rubens, Bacchus, 1638-40, o/d. 191 x 161.3 cm. Hermitage, Sint-Pietersburg.
Afbeelding 18: Hendrik van Balen,
Bacchus en Diana, 1600-33, olieverf op eik. 39.5 x 52 cm. Rijksmuseum, Amsterdam.
Na een verdere zoektocht naar een ander schilderij waarvan Steen gebruikt gemaakt kan hebben, is er een mogelijkheid dat Steen niet alleen heeft gekeken naar het werk van Rubens. Op het schilderij van Rubens is namelijk een poema of leeuwin te zien en dit lijkt niet op het hoornige dier dat Jan Steen heeft geschilderd. Een ander schilderij waarop Bacchus gedragen wordt door verschillende figuren is het werk van Hendrik van Balen: Bacchus en Diana
33
(afb.18). Op dit schilderij is aan de voeten van Bacchus een geit met hoornen te zien. Deze geit wordt door een aantal putti druiven gevoerd.62
In 1617 kwam het boek “Het schilderboek van Carel van Mander: het leven der doorluchtige Nederlandsche en Hoogduitsche schilders” van Carel van Mander uit.63 Hierin schreef Van Mander ook een hoofdstuk over Hendrik van Balen, het kan zo zijn dat Jan Steen dit gelezen heeft. Steen staat namelijk bekend als iemand die veel inspiratie uit boeken en gedichten haalt voor zijn schilderijen. Of Steen het schilderij in het echt gezien kon hebben is niet met zekerheid te zeggen. De vroegste datering van de herkomst van het schilderij is namelijk 1752. Vanaf dit moment was het schilderij in het bezit van Adriaan Leonard van Heteren in Den Haag, het is niet bekend waar het schilderij daarvoor hing.