Het netwerk van Twittergebruikers: wie volgt wie?

We hebben in elk land de meest prominente gebruikers geïdentificeerd en geselecteerd. Prominentie is vastgesteld op basis van het aantal volgers en het aantal verzonden tweets: we selecteerden alleen gebruikers die gedurende de onderzochte periode voorafgaand aan

161 SITE Intelligence Group (2014a; 2014b). Zie ook bijvoorbeeld ‘Islamic state supporters ‘celebrate’ Paris attacks on social media’, Newsweek, 13 november 2015. URL: http://europe.newsweek.com/islamic-state-supporters-celebrate-paris-attacks-social-media-336538?rm=eu 162 Het is lastig te zeggen hoe groot het aandeel is van het anti-islamdiscours en radicale-islamdiscours in het gehele publieke debat op Twitter.

Anders gezegd: hoe deze aantallen tweets zich verhouden tot alle verzonden tweets over politieke en maatschappelijke onderwerpen. 163 Aantal inwoners dat gebruikt is bij deze berekening: Verenigd Koninkrijk 64,1 miljoen, Duitsland 80,6 miljoen, Frankrijk 66,0 miljoen, Vlaanderen

de aanslagen in Parijs (1) minimaal 500 volgers hadden en (2) minimaal vijf tweets ver-stuurd hebben. We maken deze selectie omdat we veronderstellen dat dit type twitteraars bij uitstek bereik heeft bij het verspreiden van informatie en het verkondigen van hun mening. Dezelfde groep personen selecteren we voor de analyse van de periode na ‘Parijs’, zodat we een panel survey met twee meetmomenten bij precies dezelfde groep twitteraars hebben, en de data hierdoor vergelijkbaar is.

We leggen het accent op de vraag hoe deze groep mensen zich in het onlinedebat, waar het ons om gaat, gedraagt. De discussie op Twitter kan om allerlei redenen veranderen – som-mige mensen zijn wellicht opeens actief geworden, of beginnen over nieuwe onderwerpen te schrijven. Het is ook belangrijk hierbij op te merken dat deze groep twitteraars niet noodzakelijkerwijs actief is in het totale onlinedebat op Twitter; zij zijn in elk geval wel actief aanwezig in een specifiek afgebakend debat, namelijk over de onderwerpen die te maken hebben met onze sleutelwoorden. Daarnaast is het goed om te benadrukken dat deze twitteraars om meerdere redenen veel volgers kunnen hebben.

Het netwerk van twitteraars brengen we in kaart door middel van een clusteranalyse op basis van wie wie volgt. Zo’n clusteranalyse wordt ook wel ‘community detection’ genoemd (Newman 2006; Bingham-Hall & Law 2015). Deze analyse, die ook wordt gebruikt voor het opschonen van de data, wordt nader uitgelegd in de appendix. Het volstaat hier om vast te houden dat een cluster bestaat uit een bepaalde groep twitteraars die onderling veel connecties met elkaar hebben – anders gezegd: die vooral elkaars berichten lezen – en die geen of weinig aandacht hebben voor wat de anderen online te melden hebben. We zullen deze clusters ook aanduiden als ‘onlinegemeenschappen’. Welke onlinegemeenschappen zien we in de door ons onderzochte landen? We beginnen met Frankrijk omdat de aansla-gen daar de aanleiding tot dit hoofdstuk vormden.

8.2.1 Frankrijk

Het netwerk van prominente gebruikers in Frankrijk bestaat uit vijf clusters. Het leeuwen-deel van de actoren uit het Franse anti-islamveld zijn in de grootste cluster van het Franse Twitternetwerk te vinden (557 accounts). Met meer dan 700.000 volgers, is Marine Le Pen (gebruikersnaam: @MLP_officiel)164 de prominentste twitteraar. Daarnaast bestaat dit anti-islamcluster uit de accounts van Génération Identitaire (@G_IDENTITAIRE) en Résistance Républicaine (@Resistance_R). Verder bevat dit cluster ook nog zogenoemde patriottische activisten, opiniemakers of websites, zoals specifieke groeperingen die oproepen uit de EU te treden of de euro af te schaffen.

De tweede groep (van 475 gebruikers) is een mediacluster. Het bevat alle gevestigde massame-dia, zoals Le Monde, Le Figaro, Le Parisien, L’Express, BFM TV et cetera. Dat deze groep actoren een zelfstandig, hecht cluster van twitteraars vormt die vooral elkaar volgen, verrast niet. Journalisten houden, naast het nieuws, elkaar nauwgezet in de gaten. Zo wordt bijvoor-beeld op krantenredacties een aanzienlijk deel van de tijd besteed aan praten over andere kranten, en vooral over wat de anderen wel, en zij zelf niet hebben (Bourdieu 1998).

De overige drie clusters zijn wat minder eenduidig, omdat de aard en politieke kleur van de actoren minder homogeen zijn. Een van de prominentere actoren in de derde cluster (411 twitteraars) is de feministische schrijfster/journaliste Caroline Fourest (@CarolineFourest). Ze is onder andere bekend als voormalig medewerker van het ‘Centre Gai et Lesbien’ en van Charlie Hebdo. Ze is ook bekend om haar kritiek op het Front National. Ze ondertekende in 2006 een manifest ‘tegen islamitisch totalitarisme’ (samen met onder andere Salman Rushdie en Ayaan Hirsi Ali), waarna ze doodsbedreigingen ontving. Recentelijk publiceerde

164 We geven soms de gebruikersnaam tussen haakjes. Zo kan er geen misverstand over bestaan wie we precies bedoelen. Er zijn zo nu en dan meerdere (onofficiële) gebruikers met vergelijkbare namen. Bovendien kan zodoende het betreffende Twitteraccount eenvoudig nagezocht worden via het invullen van de naam zonder @, dus in dit geval bijvoorbeeld: https://twitter.com/MLP_officiel

ze ‘In Praise of Blashephy. Why Charlie Hebdo is not islamophobic’. Deze gevarieerde groep publieke figuren, opiniemakers, journalisten, bloggers en nieuws websites lijkt politiek gezien links-liberaal georiënteerd, zij het dat sommigen tweeten over niet-politieke zaken (zoals celebrity-nieuws). Met 92 verzonden tweets is @BreakingThor, dat zichzelf een ‘nacht-merrie voor extreemrechts’ noemt en dat de ‘propaganda’ van het FN bekritiseert, een van de actiefste twitteraars. We duiden deze derde cluster aan als de politieke-linkscluster. De vierde cluster (314 twitteraars) is eveneens divers. Hij bevat voornamelijk publieke figuren, opiniemakers, journalisten, bloggers en nieuwswebsites (zoals in Nederland het bekende NU.nl). Politieke inhoud staat niet altijd centraal. Het is lastig in te schatten of het grootste deel van de twitteraars, als ze al expliciet politiek stelling nemen, eerder links dan wel rechts georiënteerd is. We duiden deze cluster daarom aan als het politieke midden. Deze groep bevat ook l’Association Europe-Israël en twitteraars die in de eerste plaats hun christelij-ke overtuiging uitdragen. De meeste volgers in deze cluster heeft de nieuwswebsite Atlantic. De vijfde cluster is relatief klein (44 accounts); deze accounts vertegenwoordigen geen aanzienlijke ‘stroming’ of ‘groepering’ in het Franse onlinedebat. De meest prominente account is die van Égalité et Réconciliation, een links-nationalistische politieke groepering die zowel voormalige leden van de Communistische partij als het Front National bevat. Het is naar eigen zeggen links voor de arbeiders en rechts voor de morele issues. Vanwege zijn geringe omvang laten we deze cluster verder buiten beschouwing.

Samenvattend onderscheiden we in onze analyses een anti-islamcluster, een mediacluster, een politiek-linkscluster en een politiek-middencluster. 165

8.2.2 Duitsland

Het netwerk van prominente twitteraars in Duitsland omvat zes clusters. Het anti-islam-veld wordt vertegenwoordigd door een cluster van 370 twitteraars bestaande uit onder meer ProPegida, Alternative für Deutschland, de NPD, en de Republikaner. Ten tweede vormen, evenals in Frankrijk, de gevestigde media een afzonderlijke groep twitteraars. Deze groep omvat 444 accounts. Denk hierbij aan BILD, Handelsblatt, Tagesschau, Morgenpost, ZDF et cetera. Het omvat zowel populaire media als zogenoemde kwaliteitsmedia. De derde cluster (313 accounts) bestaat uit politiek linkse twitteraars, zoals Indymedia, Antifa, Pegida watch en No Pegida. De vierde is een relatief klein cluster (46 accounts) dat bestaat uit een aantal ‘pro-di-recte democratie’-groeperingen, zoals Wahlrecht.de en Mehr_demokratie. Deze cluster bevat ook de account van Attac.

De overige twee clusters (met respectievelijk 306 en 274 gebruikers) zijn minder eenduidig, omdat de aard en politieke kleur van de actoren heterogener is. De vijfde cluster bevat verschillende opiniemakers, journalisten, nieuwssites en bloggers. We noemen dit in het vervolg de onlinenieuwscluster. Cluster zes bestaat eveneens uit allerlei (kleinere) onlinenews-sites, bloggers en journalisten. Het belangrijkste verschil met de voorgaande groep is dat dit laatste cluster ook een aantal internationale accounts bevat, hetgeen waarschijnlijk de reden is dat zij een afzonderlijk cluster vormen. We duiden deze cluster twitteraars aan als internationaal onlinenieuws.

8.2.3 Het Verenigd Koninkrijk

In het VK treffen we in feite twee grote clusters aan, die weinig contact met elkaar hebben, te weten de aanhangers en tegenstanders van anti-islamgroeperingen. Voor het gemak zullen we ze aanduiden als respectievelijk de anti-islam- en anti-islamofobie-cluster. Binnen de 165 Een aantal groeperingen die in de literatuurstudie ter sprake kwamen, maakt geen deel uit van onze steekproef. Het Bloc Identitaire

(@blocidenti-taire) is niet heel actief op Twitter, evenals Pegida (@PegidaFrance). Beide groepen zijn daarom niet in onze selectie van prominente gebruikers terechtgekomen. De website Riposte Laïque (@1RiposteLaique) viel niet in onze steekproef omdat het deel uitmaakte van een afzonderlijk, zeer klein cluster –zoals we ook zagen in onze analyse van het Facebooknetwerk. Wij richten ons op de grootste ‘onlinegemeenschappen’ waarbij niet-Franse en kleine clusters buiten de analyse vallen.

anti-islamcluster (214 accounts) is The Daily Express met meer dan 350.000 volgers verreweg de prominentste account. Over het algemeen wordt dit dagblad beschouwd als conservatief en negatief en populistisch ten aanzien van migratie en Europese integratie. Een andere prominente twitteraar binnen dit cluster is Tommy Robinson (voormalig woordvoerder van EDL; oprichter van Pegida UK ). We treffen in deze cluster ook de andere eerder besproken actoren uit het anti-islamveld aan, zoals verschillende EDL-accounts, Britain First en BNP. Hoewel we UKIP en Nigel Farage zelf niet aantreffen in onze steekproef, bevat deze cluster wel een aantal twitterende UKIP-leden en -sympathisanten, zoals Thomas Evans.

De actiefste twitteraar (met 651 verzonden tweets in de periode voorafgaand aan ‘Parijs’) in de anti-islamofobiecluster is Tell MAMA UK, een organisatie die anti-islamgeweld registreert (MAMA staat voor Measuring Anti-Muslim Attacks) die in het hoofdstuk over het Verenigd Koninkrijk al ter sprake kwam. In deze cluster bevinden zich ook tweets die in de ogen van anti-islam twitteraars als radicaalislamitisch zullen worden beschouwd, maar zoals gezegd is het lastig om de actoren van beide velden duidelijk te onderscheiden; het is vaak zelfs niet duidelijk of twitteraars moslim zijn of niet. Deze cluster van in totaal 426 accounts omvat al met al een gevarieerde groep twitteraars die we als politiek links en pro-migratie kunnen beschouwen. Denk hierbij aan personen, organisaties en media zoals Christian- Muslim Forum, The Muslim Vibe166, Faith Matters167, Every day Muslim, More For Muslims, imam Qari Asim, de website van de Ahmadiyya-moslimgemeenschap, en de protestgroep We Resist. De meest prominente actoren in deze cluster zijn de verschillende (traditionele) media, zoals The Guardian, The Economist, The Sun, The Independent.

Tot slot is er nog een derde cluster, dat minder van belang is. Een groot deel van de gebrui-kers in deze derde cluster (223 gebruigebrui-kers) is afkomstig uit de Verenigde Staten of Canada. We noemen dit de internationale cluster. Europese politieke gebeurtenissen en ontwikkelin-gen komen echter wel vaak naar voren in de tweets. De toon is over het algemeen waarschu-wend of negatief over de radicale of politieke islam. Deze derde cluster bevat bijvoorbeeld ook UKIP-sympathisant David Jones.

8.2.4 Vlaanderen

Er zijn in onze dataset relatief weinig Vlaamse gebruikers (105 accounts), ook indien we rekening houden met het verschillend aantal inwoners per land. Net als in het VK bestaat het onlinedebat op Twitter uit twee clusters, een anti-islam- en een anti-islamofobie-cluster. De meest prominente twitteraars in het anti-islamveld zijn Vlaams Belang, Tom Van Grieken (Vlaams Belang), en Sam van Rooy. De laatstgenoemde twitteraar is zowel bij Pegida als Vlaams Belang betrokken en kwam al ter sprake in de eerdere hoofdstukken over Vlaande-ren. De anti-islamofobie cluster bestaat uit gevestigde media, zoals De Morgen en VRT (de publieke omroep) en uit online nieuws en blogs, zoals Nieuws Blog Brekend en Lachen.be.

8.2.5 Vergelijkend

De clusteranalyse in de verschillende landen laat zien dat er verschillende onlinegemeen-schappen bestaan. In het Verenigd Koninkrijk zien we een duidelijke tweedeling tussen het anti-islam- en anti-islamofobiekamp. In Frankrijk en Duitsland vormen de twitteraars een meer gevarieerde onlinegemeenschap (er zijn meer verschillende clusters). In de conclusie van dit hoofdstuk komen we terug op de vraag in hoeverre de landen wat dit betreft verschillen en wat de implicaties hiervan zijn. We zullen eerst analyseren in hoeverre de mate van Twitteractiviteit (het aantal verzonden tweets) per gemeenschap verschilt, en in hoeverre deze gemeenschappen over andere onderwerpen en organisaties twitteren. We zullen hierbij onder meer zien dat de duidelijke tweedeling in het Verenigd Koninkrijk ook naar voren komt in het verschillende taalgebruik tussen het anti-islam- en anti-islamofobie-cluster.

166 ‘A digital media network with the aim to promote ethical, positive, engaging, relevant and thought-provoking Islamic content.’ 167 ‘Working towards peace & creating community cohesion & conflict resolution through interfaith dialogue.’