Het leven van de Cambridge Five

Iedereen is zo zwak (…), een ras van kleine wezels en aardwormen. Engeland is een probleem: delen ervan zijn zo mooi, weinig mensen zo intelligent, toch lukt het me nooit om erin te passen… Er is geen plek in Engeland voor een serieuze rebel.

Anthony Blunt 120

In de herdenkingshal van de Russische Buitenlandse Veiligheidsdienst (SVR )in Moskou hangt het portret van Arnold Deutsch, een vriendelijk en charmant uitziende man, die zonder twijfel een van de meest getalenteerde KGB agenten is geweest van het Stalinistische tijdperk, zo constateert Christopher Andrew. Deutsch, geboren in Oostenrijk en van Joodse afkomst, vormde het brein achter de vernieuwde rekruteringsstrategie van de jaren dertig: de cultivering van jonge radicale hoogvliegers van goede en vooroplopende universiteiten, bestemd voor de machtige wandelgebouwen van de Britse overheid. Volgens hem lagen de universiteiten met potentie in Oxford en Cambridge.121 Dat de focus met name op Cambridge kwam te liggen kwam door een toevallige samenloop van omstandigheden. Deutsch had zijn oog laten vallen op Kim Philby, een student van

119

Kerr, Sheila, ‘KGB Sources on the Cambridge Network of Soviet Agents: True or False?’, Intelligence and National

Security, nr. 3, 1996, pp. 567-568.

120

Carter, 2001, p. 93.

121

37 Trinity Hall. De rekrutering van andere studenten, waaronder de andere vier mannen van de Cambridge Five, waren een direct of indirect gevolg van deze eerste benadering door Deutsch. Zijn strategie bleek een groot succes. Alle vijf namen uiteindelijk hooggeplaatste en strategische posities in binnen de regering en de inlichtingendiensten.122

Deutsch had in 1928 zijn doctoraat in chemie gehaald en was tevens geïnteresseerd in psychologie en filosofie. Zijn Joodse religie had hij vervangen door het wereldbeeld van de Comintern waarin de mensheid bevrijd was van uitbuiting en vervreemding. Hij stond volledig achter het socialistisch revolutionaire ideaal van de eerste arbeidersstaat. Zijn wereldvisie behelsde ook seksuele en politieke vrijheid. In tegenstelling tot het homofoob en meer conservatieve Groot-Brittannië zou de Sovjet maatschappij geen probleem hebben met homoseksualiteit. Zijn ideeën, visie, vriendelijke en charismatische karakter als ook zijn psychologische inzicht maakte hem een goed geheim agent en mogelijk de steun in de rug die de Cambridge mannen nodig hadden om zich in te zetten voor de Comintern en de NKVD.123

Kim Philby

Kim werd geboren op 1 januari 1912 in Ambala in Punjab, India, als Harold Adrian Russell Philby. Zijn vader John Bridger Philby noemde hem echter altijd Kim, naar de hoofdpersoon uit het verhaal van Kipling. Deze naam is hem de rest van zijn leven bijgebleven. In november 1915 nam zijn moeder Dora Johnson Philby haar zoon mee terug naar Engeland, waarna zij weer terugkeerde naar India. Kim werd ondergebracht en grotendeels opgevoed door zijn oma uit Surrey. Op negenjarige leeftijd vormde hij het jongetje waar ouders weg van waren en waarmee ze wilden dat hun zoon of dochter omging. Kim genoot, gedurende zijn jeugd, van een geprivilegieerd bestaan en is opgevoed binnen de instellingen van de Britse heersende (bourgeois) klasse.124

Na Kims twaalfde verjaardag besloot zijn vader voorgoed naar Saoedi-Arabië te emigreren, maar niet voordat hij zichzelf verzekerde dat Kim in zijn voetsporen trad. De invloed van zijn vader op het verloop van Kims leven wordt door veel auteurs bediscussieerd. John Philby had een uitgesproken negatieve en minachtende mening over de Britse maatschappij. Hij wijdde zijn leven aan een “exotisch doel”, de Islam. John Philby onderhield een goede relatie met koning Ibn-Saud en bekeerde zich in 1930 tot het Islamitische geloof. Volgens Harrison heeft dit veel invloed gehad op Kims levenskeuzes. In de herinnering van Philby’s vriend Nicholas Elliot drukte John Philby zijn zoon twee lessen op het hart: dat een mening altijd onderbouwd moet worden door feiten; en ten tweede dat ‘wanneer je sterke gevoelens bij iets voelt, ergens van overtuigd bent, je het lef moet hebben om dit voort te zetten, ongeacht wat anderen denken’.125 Deze laatste boodschap leek Kim in zijn leven als spion ter harte genomen te hebben. Ongeacht de opinie -en inzicht verschillen over de invloed van Philby senior op zijn zoon kan wel degelijk geconstateerd worden dat beide mannen er twee werelden op na hielden: een Britse - Arabische wereld en een Britse – communistische Sovjet wereld. Binnen deze context dekt het gezegde ‘de appel valt niet ver van de boom’ de verhouding tussen beide mannen.126

Het voetspoor van zijn vader leidde naar de Westminister school in Londen, verbonden aan de Westminister abdij. Het was een humane, geciviliseerde en gedisciplineerde plek waar niet werd getreiterd of gepest. Kims beste schoolvriend Tim Milne meende dat Philby op deze school een eenling en geen populaire jongen was. Maar door zijn onaantastbaarheid, zijn innerlijke kracht en zelfstandigheid respecteerde men hem

122

Andrew, Christopher en Vasili Mitrokhin, The Sword and the Shield: The Mitrokhin Archive and the History of the KGB, New York: Basic Books, 1999, pp. 57-58.

123

Andrew/Mitrokhin, 1999, pp. 56-59.

124

Harrison, Edward, The Young Kim Philby: Soviet Spy and British Intelligence Officer, Devon: University of Exeter Press, 2012, pp. 8-10.

125

Harrison, 2012, p. 11.

126

38 wel. Volgens hem haalde Philby plezier uit de timiditeit van anderen en hanteerde hij zijn spottende tong alleen tegen leerlingen die ouder en groter waren dan hijzelf.127

Vanaf dit moment werd Philby direct in aanraking gebracht met links politiek getinte en socialistische ideeën. Op de dagelijkse kansel van de Westminister abdij stond Harry Kenneth Luce. Hij was een internationalist met een sociaal radicaal geweten en was van mening dat het industriële systeem de schuld was aan de werkeloosheid. Dit predikte hij ook tijdens zijn diensten aan de leerlingen, waarvan mogelijk enkele lessen bij de jonge Philby waren blijven hangen:

Ik ben er honderd procent zeker van dat dit niet de Christelijke visie is. Voor Jezus was het doel van het leven de gemeenschap en mensheid dienen; en ik ben er vrijwel zeker van dat Jezus de industrie zou organiseren vanuit het principe dat wie zijn gemeenschap trouw dient eervol in verhouding tot deze dienst betaald dient te worden, maar dat degene die niet dient, niet betaald dient te worden… Nu, een organisatie gebaseerd op dit principe betekent drie dingen op het gebied van de industrie… (…) Ten tweede, dat de gemeenschap in zijn geheel de ultieme controle over de industrie zal hebben, en niet, zoals het nu is, de aandeelhouders wiens belangen niet gericht zijn op het verrichten van diensten maar op winst.128

Na de links getinte preken van Westminister werd Philby zonder adempauze opnieuw ondergedompeld in een poel van links politiek overtuigende medestudenten. Hij won een beurs voor de studie geschiedenis aan de Universiteit van Cambridge, Trinity College, waar hij op één november 1929 zijn eerste colleges bijwoonde.129 Afgesneden van Tim Milne moest Kim nieuwe vrienden maken. Hij bleek hier goed in te zijn. In zijn eerste jaar raakte hij bevriend met oud kolenmijnwerkers, strijders van de klassenstrijd en leden van de Labour Partij. Zij droegen de boodschap dat noch het sluiten van compromissen met de regering noch gemodereerd socialisme werkte. De linkse politiek moest volgens hen radicaler worden. Philby raakte onder de indruk van hun strijd. Al snel werd hij ook bevriend met Guy Burgess en sloot hij zich aan bij het geheime genootschap van de Apostelen, een intellectueel genootschap waar lezingen en discussies werden gehouden. Toentertijd waren vijftien van de eenendertig Apostelleden communistisch of aanhangers van het Marxisme.130

Milne en Philby bleven bevriend met elkaar. Tussen 1930 en 1933 gingen ze drie keer met elkaar op vakantie. Tijdens deze vakanties bezochten ze onder meer de Bulgarije, Italië, Servië, Albanië, Griekenland en Joegoslavië. Ook verbleven ze enkele dagen in Duitsland toen ze hadden gehoord dat Hitler kanselier was geworden. Tijdens hun tweede vakantie in de zomer van 1932 merkte Milne op dat Philby veranderd was. In zijn ogen was hij serieuzer geworden en vermeed hij de mogelijkheid van comfort en plezier. Zo koos Philby vaak voor de derde klas en als het kon voor de vierde klas wanneer ze met het openbaar vervoer reisden en sliepen ze in de goedkoopste herbergen.131

In 1931 stapte Philby over op de studie economie waar hij in aanraking kwam met Maurice Dobb, professor en econoom van Cambridge. Dobb was een overtuigd, openlijk socialist en lid van de communistische partij sinds 1922.132 Als professor was zijn invloed, volgens politicus Arthur Balfour, puur academisch en bleven zijn communistische overtuigingen buiten de collegemuren. Toch heeft hij volgens veel auteurs, waaronder Harrison, veel invloed gehad op de jonge Philby en hem mogelijk een zet in de richting van Moskou gegeven. Op Cambridge was Dobb lid van de Socialistische Vereniging van de Cambridge Universiteit (CUSS), een kleine groep Marxisten en socialisten met een sympathieke houding ten opzichte van de bolsjewistische revolutie. Ook was hij mede-grondlegger van de communistische partij op Cambridge, waar later ook Donald Maclean zich bij aansloot.133 Vrijwel meteen nadat Philby college kreeg van Dobb sloot hij zich aan bij de CUSS. Tijdens

127

Milne, Tim, Kim Philby: The Unknown Story of the KGB’s Master Spy, Londen: Biteback Publishing Ltd, 2014, p. 3.

128 Harrison, 2012, p. 14. 129 Harrison, 2012, p. 15. 130 Harrison, 2012, pp. 17-18. 131 Milne, 2014, pp. 21-34. 132 Costello/Tsarev, 1993, p. 125. 133 Harrison, 2012, pp. 19-21.

39 deze bijeenkomsten werd het Marxisme diepgaand en uitgebreid bediscussieerd.134 Na het behalen van zijn universitaire diploma besloot Kim deel te nemen aan de revolutionaire beweging van de arbeidersklasse in Wenen, Oostenrijk. Voor zijn vertrek had Philby de beslissing genomen om zich toe te wijden aan de communistische beweging:

Op een avond zat ik alleen in mijn kamer op Cambridge. Het was avond. Niemand was bij me. Ik zat in de fauteuil en dacht … En ik nam een beslissing. Het was enkele dagen voor het einde van het semester. Niemand was op de hoogte van mijn beslissing, natuurlijk. Op deze manier kon ik me op ieder moment bedenken. Ik had nog geen beloftes gemaakt of een eed afgelegd. Maar het bleek een beslissing voor het leven te zijn.135

Met zijn vertrek naar Wenen sloeg Kim twee vliegen in één klap: het vormde het begin van een mogelijk carrière en het bevredigde tevens zijn drang om steun te bieden aan de communistische bewegingen en aan degenen die op de vlucht waren voor de Nazistische dreiging. Nadat Hitler aan de macht was gekomen vormde Wenen het front in de strijd tussen het socialisme en het fascisme. Philby ontwikkelde gedurende deze tijd sterke antifascistische gevoelens en sloot hij zich aan bij diegene die de strijd aan gingen met de Nazistische dreiging.136

In Wenen kreeg hij onderdak aangeboden door Alice Friedmann (Litzi) waarmee hij voor een korte periode in het huwelijksbootje stapte. Hij verrichtte werkzaamheden voor de ondergrondse communistische partij van Oostenrijk en sloot zich aan bij de OIAR, de Internationale Organisatie voor Hulp aan Revolutionairen, waar hij in zijn rol als penningmeester de opdracht kreeg om documenten, instructies en geld te smokkelen naar revolutionairen.137 Litzi was een toegewijd communist die in haar strijd voor het proletariaat bereid was grenzen te verleggen. Valentine Vivian, de vicedirecteur van Britse Geheime Dienst (SIS)138, was tot de conclusie gekomen dat Litzi voor de Sovjet inlichtingendienst werkte. De oud-Sovjet inlichtingenofficier Yuri Modin is ervan overtuigd dat Litzi een rol heeft gespeeld in Philby’s rekrutering, maar krachtig bewijs is hier nog niet voor gevonden.139

In april 1933 besloot het echtpaar terug naar Engeland te verhuizen. Philby probeerde lid te worden van de communistische partij om zijn werkzaamheden tegen het fascisme voort te kunnen zetten. De partij meldde hem echter dat hij zes weken later terug moest komen.140 Deze, in theorie niets zeggende gebeurtenis, had grootste gevolgen voor de rest van zijn leven. Begin mei 1934 nam Philby voor de laatste keer deel aan een communistische publieke activiteit totdat hij dertig jaar later weer boven kwam drijven als een toegewijde Sovjet spion.141

Philby’s activiteiten in Oostenrijk hadden de aandacht getrokken van de Sovjet inlichtingendienst en eenmaal terug in Groot-Brittannië werd getracht contact met hem op te nemen. Philby werd de kans voorgelegd om te strijden tegen de fascistische dreiging door informatie te verzamelen over de fascistische bewegingen die de communisten niet via de ‘normale’ weg in handen konden krijgen.142 Vanwege de agressiviteit van het fascisme voelde Philby zich erg aangetrokken tot het helpen van de onderdrukten en de

134 Borovik, 1994, pp. 22-24. 135 Borovik, 1994, p. 12. 136 Borovik, 1994, pp. 12-16. 137 Andrew/Mitrokhin, 2000, p. 76. 138

SIS staat voor de ‘The Secret Intelligence Service’, tegenwoordig bekend onder de afkorting MI6. SIS hield zich bezig met het vergaren van inlichtingen op buitenlands grondgebied, betreffende mogelijke dreigingen voor de nationale veiligheid. (Andrew, 2009, pp. 80-111.) 139 Harrison, 2012, pp. 27-29. 140 Borovik, 1994, pp. 23-25. 141 Harrison, 2012, p. 32. 142 Borovik, 1994, p. 28.

40 communisten gedurende de vooroorlogse periode. Toen hem dit voorstel werd gedaan twijfelde hij geen moment aan zijn besluit, aldus Philby zelf.143

Zijn Sovjet begeleider Arnold Deutsch raadde hem aan om alle banden te verbreken met de communistische partij en een baan te vinden binnen de journalistiek. Voordat Kim werd aangenomen bij de Britse geheime dienst werkte hij voor het tijdschrift Review of Reviews en The Times, deed hij zich voor als aanhanger van de Duitse politiek en voorstander van Franco’s beleid in Spanje. Het werk aan Franco’s zijde vereiste het vermogen om twee gezichten op te zetten: een pro-Nationalisten masker in zijn rol als correspondent voor een Engels dagblad; en het masker van zijn eigen gevoelens en interesses. Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog had Philby een goed resumé opgebouwd als correspondent gespecialiseerd in Spanje en het fascisme.144

Philby’s carrière bij de Britse geheime dienst verliep in een stijgende lijn. In 1940 begon Kim binnen SIS bij de afdeling verantwoordelijk voor subversie en sabotage (sectie D). Na de opheffing van deze sectie werd Philby overgeplaatst naar de afdeling ‘Speciale Operaties’ (Special Operation Executive, SOE) waar hij de opdracht kreeg een trainingsschool op te zetten gespecialiseerd in sabotage en subversie propaganda technieken.145 Al snel werd hij weer overgeplaatst naar sectie V van SIS. Deze afdeling hield zich bezig met het op illegale wijze verzamelen van contraspionage informatie, hetgeen na de oorlog met name gericht was op de Sovjet Unie. Onder druk van de NKVD slaagde Kim erin hoofd te worden van de afdeling die hoofdzakelijk gericht was op de Sovjet Unie.146 In de zomer van 1949 werd Philby aangeboden om in Washington de SIS te vertegenwoordigen als senior liaison officier tussen de FBI en de CIA. Vanuit Sovjet oogpunt was dit een gunstige promotie daar hij nu ook inzicht kreeg in de inlichtingendienst van Amerika en toegang had tot strikt geheime informatie. Zo kwam Philby erachter dat Amerika ver ontwikkeld was op het gebied van Russische codeontcijfering. Het zou niet lang duren voordat ze het radioverkeer, verzending van gecodeerde berichten, tussen Moskou en het Sovjet consulaat in New York hadden gebroken. Doordat Philby toegang had tot deze informatie kwam hij op tijd achter de mogelijke ontmaskering van zijn vriend en Sovjet spion Donald Maclean en kon hij hem waarschuwen. Als gevolg van deze waarschuwing ontsnapte zowel Burgess als Maclean naar Moskou. Door zijn vriendschap met beide mannen werd Philby ervan verdacht ze gewaarschuwd te hebben en, net zoals Burgess en Maclean, een Sovjet spion te zijn. Hij werd uitgebreid ondervraagd door zijn werkgever, MI6, waarna hij werd ontslagen. Philby hield echter voet bij stuk en loog tegen iedereen, waaronder tegen zijn beste vrienden. Het Gerechtshof concludeerde uiteindelijk in het voordeel van Philby waarna hij werd vrijgesproken van de verdenkingen. Deze passage uit het leven van Philby laat zien hoe hij zijn dubbelrol foutloos kon spelen. Desalniettemin was er een breuk ontstaan in beide werelden van Philby. Terwijl hij als correspondent voor de Observer in Beiroet werkte stapelde het bewijs zich op in het nadeel van Philby. Het einde kwam met de bekentenis van Flora Solomon, een oude vriendin van Philby, die bekende dat hij haar had geprobeerd te rekruteren voor de Sovjet Unie. Om Philby te confronteren met de feiten vloog Elliot in 1963 naar Beiroet. Philby bekende schuld en kreeg de mogelijkheid om naar het land te vluchten waar hij dertig jaar lang in het geheim voor had gewerkt. Eenmaal aangekomen in Moskou had Philby verwacht dat hij bevorderd zou worden tot de rang van kapitein. In plaats daarvan werd hij uitgebreid ondervraagd en heerste er wantrouwen jegens Philby’s loyaliteit. Voor Philby voelde dit als een klap in zijn gezicht. Desalniettemin heeft hij tot aan zijn dood in Moskou gewoond, dat hij zag als zijn thuis.147

143

Philby, Kim, My Silent War: The Autobiography of a Spy, New York: The Modern Library, 2002, p. xxxii.

144 Harrison, 2012, pp. 43-65. 145 Philby, 2002, p. 25. 146 Philby, 2002, pp. 10 en 25. 147

41

Afbeelding 2: Kim Philby in de jaren dertig Afbeelding 3: Kim Philby in de jaren vijftig

Bron: Borovik, 1994. Bron: Borovik, 1994.

Afbeelding 4: Donald Maclean Afbeelding 5: Guy Burgess

Bron: Costello/Tsarev, 1993. Bron: Modin, Yuri, Jean-Charles Deniau en Aguieska Ziarek, My Five Cambridge Friends, Londen: Headline Book Publishing, 1994.

42 Afbeelding 6: Cambridge Universiteit in de jaren twintig en dertig

Bron: http://www.telegraph.co.uk/education/educationnews/10596639/Cambridge-University-to-teach- children-as-young-as-four.html, geraadpleegd op 29 november 2014

.

Afbeelding 7: Anthony Blunt Afbeelding 8: John Cairncross

43

Donald Maclean

Één van Philby’s eerste opdrachten was om, in lijn met de nieuwe strategie van Deutsch, een lijst op te stellen met potentiële Sovjet spionnen binnen Cambridge. Op nummer één stond Donald Maclean, student moderne talen aan de universiteit van Cambridge. Maclean, geboren op 23 mei 1913, was opgegroeid in een welvarende en geprivilegieerde omgeving. Zijn vader, sir Donald Maclean, was van Engelse en Schotse afkomst, en had een succesvolle advocatencarrière opgegeven om liberaal politicus en minister van onderwijs te worden. Overtuigd van hoge morele waarden zond sir Maclean zijn zoon naar de Gresham kostschool in Norfolk. Deze school werd in 1934 door de dichter W.H. Auden, een oud-leerling, beschreven als een fascistische omgeving doordrenkt van regels en striktheid. Als reactie op zijn schooltijd was Auden de strijd aangegaan met het fascisme. Macleans reactie op zijn jeugdjaren kwam pas toen hij op Cambridge zat. Als gevolg van zijn vaders acceptatie van de coalitieregering van de Tories en de Liberalen (geleid door Ramsay MacDonald), hetgeen Maclean bestempelde als verraad, verschoof hij zijn geloof in God naar het Communistisch Manifest. Pas toen zijn vader overleed in 1932 kon Maclean zijn sluimerende rebelse gevoelens jegens zijn vaders onbuigbare geloof in God en diens vaderlijke autoritaire gedrag uiten. Hij veranderde in een opstandig persoon en openlijk communist die vol overtuiging achter het communistische doel stond, aldus zijn goede schoolvriend James Klugmann.148

Zijn vriendschap met de communist en Sovjet spion Norman John Klugmann (‘James’) begon op de kostschool. James nam het vaste standpunt in dat het Britse kapitalisme op instorten stond en dat het vuur

In document De Cambridge Five. Spionage als lifestyle (pagina 36-51)