Heroïsche elite

Nu zowel de modellen van fellow-travelling, het concept fellow-traveller en spion, als de mogelijke invloeden en prikkels binnen de levens van de Cambridge Five zijn besproken, is het moment gekomen om de probleemstelling te ontleden en de gegevens met elkaar in verband te brengen.

Paul Hollander legt de nadruk op vervreemding van de eigen samenleving. Westerse intellectuelen idealiseren de Sovjet Unie in reactie op de afwijzing van hun eigen maatschappij. Dit draait volgens hem om twee punten: sociale ongelijkheid en de afwezigheid van een levensdoel. David Caute legt de nadruk op de Verlichtingsidealen en de rationeel onderbouwde keuze om aangetrokken te zijn tot de Sovjet Unie. De belangrijkste waarden hiervoor zijn rationaliteit, geloof in vooruitgang, wetenschap, technologie en planning. Waar Hollander het negatieve – de afstand ten opzichte van de eigen wereld – benadrukt staat bij Caute het positieve centraal: het in de Sovjet Unie gerealiseerde rationele ideaal. Beide modellen vullen elkaar echter aan. Ludmila Stern benadrukt het idee dat de Westerse intellectuelen onbewust gemanipuleerd werden de Sovjet Unie te idealiseren en te begunstigen. Deze laatste theorie is minder van toepassing op de Cambridge Five.

Elementen uit de theorieën van Hollander en Caute zijn echter beslist wel van toepassing op de Cambridge Five. Philby, Blunt, Maclean, Burgess en Cairncross keerden zich, ieder als gevolg van individuele drijfveren, tegen de Britse maatschappij waardoor ze zich aangetrokken voelden tot de Sovjet Unie. In Anthony Blunts optiek vormde Groot-Brittannië een land in verval en voelde hij zich onderdeel van een maatschappij zonder waarden. Hij was van mening dat Engeland in de wereld van de esthetica achter lag op de rest van de wereld, waardoor de Sovjet kunst en architectuur een mysterieuze en utopische gloed over zich heen kreeg. Kim Philby werd volgens zijn autobiografie in 1931 aan het denken gezet over alternatieven voor de Britse regering als gevolg van Ramsay MacDonalds keuze om een conservatief gedomineerde nationale regering te leiden. De aanpak van de regering had een demoraliserend effect op de bevolking in het algemeen en op Philby in het bijzonder. Het contrast tussen de vergulde levens rondom Philby en de harde wereld daarbuiten dreven hem in de richting van de linkse politiek.194

De aantrekkingskracht was complementair, ook te vinden in het rationele ideaal. De economische aanpak aan de hand van Vijfjarenplannen maakte veel indruk op de Cambridge Five. Zo ook op het idee van een arbeidersstaat gekarakteriseerd door een gemeenschap van gelijkheid.195 Daarnaast vormde de actieve wijze waarop de internationale situatie werd benaderd een rationele reden om de communistische ideologie te accepteren. De Sovjet Unie vormde in hun ogen een land van vooruitgang en assertiviteit. Blunt overtuigde zichzelf ervan dat zijn keuze om in naam van het communisme te werken de meest rationele keuze was die hij kon maken. Omdat volgens hem geschiedenis de meest wetenschappelijke basis vormde om kunst te definiëren vormde het Marxisme de standaard waaraan hij de kunst bekritiseerde. Een communist worden vormde de enige logische stap in dit geheel.196 Dat de Cambridge Five rationeel aangetrokken waren tot de Sovjet Unie komt ook naar voren in de volgende beschrijving van hen gegeven door Christopher Andrew:

Alle vijf waren toegewijde ideologische spionnen geïnspireerd door de mythe van Stalin’s Rusland van een arbeidersstaat waar sprake is van sociale gelijkheid voor iedereen (…) . Deutsch deelde hetzelfde vooruitziende geloof in de toekomst als zijn Cambridge rekruten waarin het menselijke ras bevrijd zal zijn van uitbuiting en vervreemding (…).197

194

George Carey (productie en directie), The Spy Who Went into the Cold, 19 november 2013, BBC Four, geraadpleegd op 29 september 2014. 195 Andrew, 2009, p. 173. 196 Carter, 2001, p. 176. 197 Andrew, 2009, p. 173.

52 Ook in hun afkeer van het fascisme komen beide thema’s, van vervreemding van de Westerse samenleving en het rationele ideaal, naar voren. Door hoe de regering het fascisme aanpakte voelden de Cambridge Five zich vervreemd van hun eigen maatschappij, en tegelijkertijd voelden zij zich rationeel aangetrokken tot de Sovjet Unie door zowel de felle manier waarop zij het irrationele fascisme tegemoet traden.

Bovenstaande elementen verhelderen de keuze om de communistische ideologie en de Sovjet Unie te omarmen en spionage werkzaamheden uit te voeren. Genoemde modellen van Hollander en Caute lijken echter niet de gehele motivering van de Cambridge Five te dekken. Er mist mijn inziens een essentieel element dat een zeker zo belangrijke drijfveer is geweest voor de Cambridge Five. In zekere zin bieden de vijf mannen het beeld van een bepaald persoonlijkheidstype. De term die dit het beste benadrukt is dat van heldendom. Met dit begrip wordt gedoeld op een leven van strijd voor een hoger doel waarvoor risico en offer niet geschuwd worden. Het is verbonden met de Weberiaanse concepten van charisma en de “virtuositeit”. Deze concepten zullen later in het hoofdstuk worden toegelicht.

Het persoonlijkheidstype van het heldendom is bereid tot zelfopoffering. Zoals het begrip al aangeeft zet de persoon in kwestie zijn eigen belang opzij en wijdt zichzelf toe aan het grotere doel. Hierbij maakt hij of zij de keus om een riskant leven te leiden en is bereid om hiervoor de gemoedsrust, gezinsleven en vrienden op te offeren. Hierdoor wordt tevens het verlangen gecreëerd om geprezen te worden, waardoor het van belang is de persoon in kwestie eraan te herinneren dat hij of zij nuttig is.

Heldendom creëert ook een leven langs niet-alledaagse patronen, verbonden aan het grotere doel. Zo kan het gepaard gaan met niet-conventioneel gedrag, zoals het breken met religie, tradities en de seksuele norm. Ook is het tonen van excentriek gedrag van belang. Dit staat nauw in verband met de drang naar avontuur en reizen en de confrontatie met gevaar. Verbonden aan buitenalledaagse verrichtingen is het idee dat je anders bent dan de mensen om je heen en je dus onderscheidend profileert. Dit is bijvoorbeeld te herkennen in lidmaatschap bij organisaties en/of clubs. In de context van spionagewerkzaamheden is daarnaast de aantrekkingskracht tot ‘het geheim’ en het geheime dubbelleven van belang.

Dit persoonlijkheidstype is zeer karakteristiek voor de Cambridge Five. Alle vijf omarmden ze bewust een riskante en buitengewone levensstijl waarmee zij zich, voor hun eigen gevoel, buiten de orde van de gewone stervelingen konden begeven. Ondanks dat ze allemaal van een religieuze opvoeding hadden genoten braken ze ermee op het moment dat ze hiervoor de mogelijkheid kregen. Blunt en Burgess vertoonden niet- conventioneel en excentriek gedrag met betrekking tot hun homoseksuele geaardheid. Binnen hun gezin vormde het een taboe en binnen de Britse maatschappij was homoseksualiteit strafbaar. Blunt vertoonde echter meer terughoudend gedrag, terwijl Burgess openlijk homoseksueel gedrag vertoonden. Op excentrieke wijze profileerde hij zichzelf als homoseksueel, door met veel mannelijke studenten het bed te delen, discussies aan te gaan over de seksuele bekrompenheid van Groot-Brittannië en waar mogelijk was raad te geven. Zoals ze zichzelf zagen en worden beschreven door onder meer Christopher Andrew waren de Cambridge Five rebellen van de samenleving.198 Philby werd door Tim Milne beschreven als de ‘stille rebel’ op de middelbare school199, hetgeen hij verder ontwikkelde op de universiteit van Cambridge. Samen met Milne gingen ze vaak op avontuur in Europa, met een motor en een rugzak op weg naar ergens in Midden –en Oost Europa. Ook na zijn afstuderen besloot Philby er op uit te trekken om zich in te zetten voor de onderdrukten en de armen in Wenen. Wenen vormde op dat moment het centrum van de strijd tegen het fascisme, een plek waar Philby heldendaden kon uitvoeren en zijn persoonlijkheid kon stileren. Hij verzamelde kleding en eten, verzorgde gewonden en iedere cent die Philby kon missen doneerde hij aan de vluchtelingen en andere hulpbehoevenden in Wenen. In een van deze gevallen ging hij langs bij een vriend, Eric Geyde, en vroeg hem zijn kledingkast te openen. Op Geyde’s reactie of Philby het nodig vond dat hij al zijn pakken af moest staan antwoordde hij: ‘Nee (…), maar je hebt niet zoveel pakken nodig. Ik neem deze, deze en deze. De bevolking heeft ze harder nodig dan jij’. Dit zelfde rebelse gedrag, het opkomen voor de onderdrukten, en het

198

Andrew, 2009, p. 173.

199

53 vasthouden aan zijn principes vertoonde hij ook in Berlin in 1933. Het was toentertijd verboden om een Joodse winkel te betreden, hetgeen Philby wel deed. Hij werd onmiddellijk aangehouden waarna men zich af vroeg waarom hij zich niet aan de boycot van Joodse winkels hield. Philby antwoordde dat ‘dit hun probleem was, niet de zijne, het zijn jullie onenigheden, niet de mijne, dus ik bepaal zelf naar welke winkel ik ga’.200 Hij deelde zijn leven in op een dusdanige manier dat hij zichzelf kon beschrijven als een avontuurlijke rebel, die verzet toonde tegen onderdrukking en opkwam voor de zwakkeren in de samenleving. Zijn diepliggende verlangen om zijn persoonlijkheid om excentrieke wijze te profileren door zichzelf onder andere in te zetten voor een bepaald doel werd beantwoord toen Deutsch hem het voorstel deed om zich aan te sluiten bij de Comintern. Tijdens zijn rekruteringsgesprek speelde Deutsch in op Philby’s verlangen, liet hem speciaal voelen en gaf hem de kans zich op een effectieve manier in te zetten voor de Comintern:

Je zult alle banden met je eigen klasse moeten breken. (…) Je zult bijvoorbeeld folders moeten uitdelen op straat. Maar iedereen kan dat, daar heb je geen onderwijs voor nodig. Jij kwam van Cambridge. Er ligt een schitterende toekomst voor je in het verschiet. Een bourgeois carrière. En als je de antifascistische beweging, de communistische beweging wilt hebben is dit de manier het te doen. De antifascistische beweging heeft mensen nodig die in het bourgeois milieu geaccepteerd worden. Van onze kant, van de communisten. Zo veel hangt daarvan af!201

Dit verhaal sprak Philby erg aan. Hij ‘had nu een levensdoel’ en een offer. Hij kon ‘de communisten en antifascisten informatie overhandigen die zij niet op een andere manier hadden kunnen krijgen’, of te wel hij kon heldenactiviteiten verrichten.202 Voor Philby was alles in zijn leven ondergeschikt aan dit doel: zijn huwelijk, vrienden en familie, die hij om zich heen had verzameld voor zijn dekmantel, zodat hij zich beter kon infiltreren in het Britse elite milieu en om informatie te winnen. Hij was bereid het op te geven zodra dit noodzakelijk was.203 Als een ware levenskunstenaar deelde ook Philby zijn leven op zijn gewenste manier in.

Philby paste Deutsch’ woorden toe op zijn rekruteringsgesprek met Maclean. Ook hij voelde zich vrijwel meteen aangetrokken tot het idee van held en het hebben van een bepaald doel in het leven wat buiten hemzelf stond.204 In zijn jeugd ontwikkelde Maclean een groeiende afkeer jegens zijn vader en diens conservatieve politieke overtuigingen, alsmede diens strenge geloofsovertuiging, waar hij zich onmogelijk openlijk tegen kon verzetten. Dit gevoel van nutteloos –en hulpeloosheid bracht tegelijkertijd rebelse gevoelens met zich mee, en mogelijk ook de drang om zich in te zetten voor anderen. Volgens Deutsch wilde Maclean zich verzetten tegen de intellectuele leegte en doelloosheid van zijn bourgeois klasse. Dat het voor hem belangrijk was om nuttig te zijn komt ook naar voren in de analyse van Deutsch over Maclean aan de Loebjanka: ‘Hij wordt graag door ons geprezen voor zijn werk, daar dit hem de bevestiging geeft dat hij nuttig is voor ons’. Dit verlangen ging volgens Deutsch tevens gepaard met het horen bij een exclusieve elite groep en een voorliefde voor geheimen.205

Ook Burgess en Blunt bezaten een voorliefde voor het idee van het ‘grote geheim’ en het idee van lidmaatschappij bij een ‘hoog plezierig en riskant genootschap’.206 Burgess haalde plezier en genoegen uit het helpen van de mensheid en de verbetering van de wereld. Tijdens zijn studententijd trachtte hij diegene te helpen die in de knoop zaten met hun seksuele geaardheid of niet openlijk uit durfde te komen voor hun homoseksualiteit. Toen hem het aanbod werd gedaan om een rol te spelen in de opbouw van een Sovjet macht, gebaseerd op gelijkwaardigheid en gemeenschap, aarzelde hij niet. Volgens hem werd Engelands imperialistische verleden en de Koninklijke Marine verraden door aristocraten als Lord Halifax en de regerende

200 Borovik, 1994, pp. 20-22. 201 Modin/Deniau/Ziarek, 1994, p. 95. 202 Borovik, 1994, p. 28. 203

Macintyre, Ben, Een Spion onder Vrienden: Kim Philby, de Grootste Dubbelagent Aller Tijden, Amsterdam: Prometheus Bert Bakker, 2014, p. 67. 204 Borovik, 1994, pp. 45-46. 205 Costello/Tsarev, 1993, pp. 193-195. 206 Macintyre, 2014, p. 57.

54 klasse.207 Hij zag de Sovjet Unie als de enige hoop voor verbetering van de wereld waarvoor hij aan de voorhoede van de revolutie wilde staan. Ook het element van zelfopoffering stond centraal in zijn leven. Al zijn activiteiten en beslissingen (onder)nam hij met het oog gericht op de socialistische wereldbeeld van de Sovjet Unie: hij was klaar om alles op te offeren voor het doel.208

John Cairncross lijkt de vreemde eend in de bijt. Ondanks dat hij zich volgens de literatuur volledig had ingezet voor het communisme en de Sovjet Unie ontkent hij zijn loyaliteit aan de Sovjet Unie. Hij zou volgens hem in een valstrik getrapt zijn te spioneren voor de KGB en had geen atoomgeheimen en waardevolle informatie doorgespeeld. Hetgeen hij had doorgespeeld (onder meer de informatie over Koersk) had hij voor Groot-Brittannië gedaan. In zijn woorden had hij zijn leven geriskeerd en was hij een held voor het Westen.209 De kwantiteit en kwaliteit van de doorgespeelde informatie bewijst echter het tegendeel. Tijdens en na de oorlog had Cairncross duizenden documenten doorgespeeld aan de Loebjanka, waaronder enkele documenten die van dusdanig groot belang waren dat ze meteen aan Stalin zelf werden gegeven.210 Ook had hij wel degelijk Britse atoomgeheimen aan de Sovjet Unie overhandigd.211 Volgens zijn Sovjetrunner Yuri Modin was hij al een overtuigend communist toen hij werd gerekruteerd.212 En ook hij had zichzelf opgeofferd in de zin dat zijn carrière ontwikkeling gericht was op de behoeften van de KGB, waarbij hij zichzelf in gevaar bracht op het moment van een informatie uitwisseling met zijn Sovjetrunner.

Blunt bezat volgens Miranda Carter tevens de fatale aantrekking tot gevaar. 213 Dit komt onder meer naar voren uit zijn beslissing om gedurende de periode rondom de Nacht van de Lange Messen samen met Burgess naar Duitsland te reizen. Net zoals de andere vier had hij het verlangen om de wereld te verbeteren, hoewel dit in eerste instantie gericht was op het gebied van de kunst. Dat hij in zwart-wit termen dacht vergemakkelijkte deze levensstijl.214 De Depressie, het fascisme de onnodige uitbuiting en sterfgevallen deden Blunt beseffen dat verandering noodzakelijk was. Het communisme en de wereldrevolutie konden deze veranderingen teweeg brengen.215 Toen dit besef zijn bewustzijn binnendrong realiseerde Blunt dat hij geen observeerder wilde blijven voor de rest van zijn leven. Gezien zijn afkomst, intellect en netwerk, wat in zijn ogen andere niet bezaten, voelde hij de plicht te participeren aan de wereld.216 Zijn drang om mensen te helpen kwam ook naar voren in de collegezalen. Hij hielp met veel geduld zijn studenten met studeren en probeerde waar hij kon ze aan een mogelijke baan te helpen of met de juiste mensen in contact te brengen.

Een ander karakteriserend element voor zijn drang naar heldendom was dat hij voor een geruime tijd zijn liefde voor een carrière in de kunst aan de kant had gezet om zichzelf te verliezen aan een doel wat buiten hemzelf lag. Zijn voorbeeld hiervoor was John Cornford.217 Naast dat Blunt het idee van plichtsbesef had om de wereld te verbeteren (een doel dat buiten zichzelf stond), rebels was en zijn eigen belangen aan de kant schoof voor dit doel vond Blunt het, net zoals de rest van de Cambridge Five, belangrijk om bij een machtige elite groep te horen: ‘Men denkt niet twee keer na over een aanbod om je aan te sluiten bij een elite macht’.218 Deze, op extraordinaire, wijze van profileren bevestigde zijn idee dat hij anders was dan anderen.

207

Annan, Noel, Our Age: Portrait of a Generation, Londen: Weidenfeld and Nicolson, 1990, p. 231.

208

Andrew/Mitrokhin, 1999, p. 80.

209

Cairncross, 1997, pp. 61-66.

210

West, Nigel en Oleg Tsarev, The Crown Jewels: The British Secrets at the Heart of the KGB, New Haven: Yale University Press, 1999, pp. 221-225. 211 Wark, 1998, p. 373. 212 Modin/Deniau/Ziarek, 1994, p. 107. 213 Carter, 2001, pp, 176-177. 214 Carter, 2001, p. 128. 215 Borovik, 1994, p. 368. 216 Carter, 2001, p. 100. 217

John Cornford, een vriend van Cambridge, was gestorven in de Spaanse Burgeroorlog. Volgens Blunt ging Cornford de strijd aan met barbaarse elementen uit de samenleving en was hij, in Blunts ogen, gestorven voor een doel dat verder ging dan John zelf. ( Carter, 2001, p. 179.)

218

55 Zoals eerder is gezegd sluit het gevoel van exclusiviteit, het nastreven van het grotere doel, de excentriciteit, het risico en de zelfopoffering op veel punten aan bij Max Webers theorie over het charisma, de charismatische gemeenschap en de “virtuosi”. Webers theorie gaat niet alleen over individuele charismatische leiders, maar ook over zogenaamde charismatische gemeenschappen van mensen die zichzelf als groep buitenalledaagse eigenschappen toekennen. De theorie is relevant voor de Cambridge Five ter verduidelijking van hun persoonlijkheidstype. Wat houden deze concepten in? Webers concept van charisma vindt de oorsprong in zijn theorie over religie en diens autoriteit, maar hoeft niet alleen hierop van toepassing te zijn. Het kan ook betrekking hebben op niet-religieuze gemeenschappen. Charismatische personen, de virtuosi219, worden gezien als personen met buitenalledaagse kwaliteiten die hen apart zetten van de gehele bevolking. Ze kennen zichzelf een vooruitziende en inspirerende capaciteit toe, alsook een aantrekkingskracht tot ideologische waarden en zijn bereid tot zelfopoffering door meer risico te nemen dan andere in het streven naar hun visie.220

Het door Weber gebruikte begrip ‘Virtuoso’ betekent een uitmuntend of excellent persoon. Tegelijkertijd ligt het begrip ook geworteld in het woord ‘deugd’- op een ethisch goede manier handelen. Met andere woorden, virtuosi zijn ‘mannen van de deugd’ (men of virtue) en excellentie.221 Ze geven zich over aan het extraordinaire, aan het breken van regels en tradities.222 Charismatische personen kunnen niet tevreden gesteld worden door sociale verbetering of een politieke compromis, in tegenstelling tot de algehele bevolking. Virtuosi wijzen de gevestigde religieuze of politieke autoriteiten alsook de status quo af.223 Charisma wordt dan ook vaak gezien als een revolutionaire kracht voor sociale verandering en innovatie.224 Virtuosi worden onderverdeeld in militanten en pacifisten. De militanten worden instrumenten van de revolutie die ze hopen te leiden aan de hand van hun heroïsme. Er wordt van hen verwacht dat ze hun leven opgegeven, maar ook andere mensen pijn durven te doen of zelfs te vernietigen.225 De socioloog Thomas Dow beschrijft het charisma, en de ideologische virtuosi kort maar krachtig als extraordinair en revolutionair.226

De Cambridge Five waren geen charismatische leiders en maakten geen onderdeel uit van een georganiseerde charismatische gemeenschap, maar waren wel van dit persoonlijkheidstype in die zin dat ze

In document De Cambridge Five. Spionage als lifestyle (pagina 51-63)