De hoofdvraag die in dit onderzoek wordt onderzocht is: Schetsten Trouw, NRC Handelsblad en De Telegraaf tussen 1994 en 2010 een eenzijdig beeld van genetische modificeerde
gewassen en voedsel? Deze wordt onderzocht door middel van een kwantitatieve
inhoudsanalyse, die wordt gedefinieerd als een systematische, reproduceerbare bestudering van artikelen waaruit conclusies over communicatie en betekenis kunnen worden
getrokken.186 Het opstellen van een inhoudsanalyse bevat drie stappen.187 De eerste stap, het duidelijk voor de geest krijgen van het onderwerp, is in hoofdstuk twee en drie gezet. In dit hoofdstuk en het volgende worden de andere twee stappen, het ontwerpen van de analyse en het verzamelen en analyseren van de data gezet. Er is voor gekozen om artikelen in drie verschillende kranten met elkaar te vergelijken. De gekozen kranten zijn Trouw, NRC
Handelsblad en De Telegraaf, hieronder zal duidelijk worden dat deze drie kranten elk een
heel andere ideologie en lezerskring hebben en daardoor samen een goed beeld van de Nederlandse kranten geven.
184
Vos, Beeldvorming Over Genetisch Gemodificeerd Voedsel; Hoe Bedrijven Erover Communiceren, 21.
185
Van Dijck, Manufacturing Babies and Public Consent: Debating the New Reproductive Technologies, 16-17.
186 Daniel Riffe, Stephen Lacy en Fred Fico, Analyzing media messages, (Mahwah, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates, 1998), 20.
73
De Telegraaf werd voor de jaren negentig vaak geassocieerd met een fout
oorlogsverleden, sensationele verslaggeving en commercie. Vanaf de jaren negentig raakte de krant echter steeds meer geaccepteerd en begonnen andere kranten elementen uit De
Telegraaf, zoals rubrieken met nieuws uit de amusementswereld en nieuws met de nadruk op
personen en emoties op te nemen en gebruikten voortaan meer kleur en illustraties. De
Telegraaf nam op haar beurt genres als nieuwsanalyses en achtergrondartikelen over.188 De continuïteit van de agenda van de krant is opvallend en laat zien dat de krant haar eigen beginselen sinds de oprichting in 1893 trouw is gebleven. Toegankelijkheid voor iedereen is altijd erg belangrijk geweest en de krant heeft ´haar omstreden nieuwsjacht, emotioneel betrokken journalistiek en gedurfde opmaak´ gekoesterd en is hier nog steeds aan te herkennen. De nieuwsselectie is in de loop de jaren weinig veranderd: misdaad, sport, entertainment en financieel-economisch nieuws waren en zijn de belangrijkste rubrieken. De
Telegraaf hecht niet veel waarde aan het onderscheid tussen feit en mening. Emotie speelt
altijd een belangrijke rol in de artikelen. Het is een populaire onafhankelijke krant die nooit aan een van de zuilen verbonden is geweest. De krant voerde in zowel heden als verleden openlijk actie en geeft haar mening onder het motto: „journalistieke objectiviteit is een illusie, dus je kunt maar beter voor je mening uitkomen.‟189 De Telegraaf is met een oplage van ongeveer 672.500 de grootste krant van Nederland.190
NRC Handelsblad werd in 1970 opgericht na een fusie van de Nieuwe Rotterdamse Courant en het Algemeen Handelsblad. De krant is liberaal, wat wil zeggen dat ze het
vrijheidbeginsel belangrijk vinden. „De vrijheidsgedachte die wij voorstaan, verdraagt zich niet met geloof in enig dogma, aanvaardt niet bij voorbaat enig gezag. Dat betekent een niet aflatende waakzaamheid, voortdurend onderzoek. Ook waakzaamheid jegens onszelf, ook zelfonderzoek, want de mens is een gewenningsdier, dat moeilijk afstand doet van vertrouwde gewoontes en denkpatronen - en niets menselijks is ons vreemd.‟ De vrijheidsgedachte
betekent volgens de krant ook verdraagzaamheid tegenover andersdenkenden en de grens van die verdraagzaamheid „ligt daar waar anderen onze vrijheid dreigen aan te tasten‟. De krant komt er openlijk voor uit dat ze schrijft voor een publiek dat bereidt is na te denken. De krant wil geen meningen opdringen, maar de lezers zelf hun eigen mening laten vormen door hun zoveel mogelijk informatie te geven. Meningen worden daarom strikt gescheiden van feiten. De krant probeert informatie zo onpartijdig mogelijk te brengen en vindt dat de krant en de
188 Huub Wijfjes, Journalistiek in Nederland, 1850-2000, (Amsterdam: Boom, 2004), 455-456.
189 Mariëtte Wolf, Het geheim van De Telegraaf, (Amsterdam: Boom, 2009), 474-476.
190
De totale oplage in 2009 volgens http://www.hoi-online.nl/798/Opvraagmodule.html (bezoekdatum 23-7-2010).
74 lezers ook kennis moeten nemen van stromingen waar zij het misschien niet mee eens zijn.191 Het achterhalen van de waarheid is de belangrijkste taak van de redacteuren van NRC
Handelsblad, het verzamelen en verifiëren van feiten staat voorop. De krant richt zich
nadrukkelijk tot de burger. Het is haar taak om de burger te informeren en „daarmee een bijdrage te leveren aan de onafhankelijke controle van de macht op belangrijke terreinen van het maatschappelijk leven, zoals de politiek, het bedrijfsleven, de wetenschap en de kunsten.‟ De onafhankelijkheid van de redacteuren wordt sterk benadrukt, zo mogen ze niet betalen voor informatie of door derden betaalde persreizen accepteren.192 NRC Handelsblad wordt beschouwd als een kwaliteitskrant en besteed veel aandacht aan binnen- en buitenlands nieuws, politiek en economie, ze heeft het grootste correspondentennetwerk van de
Nederlandse media. De krant besteed verder veel aandacht aan cultuur en wetenschap. NRC
Handelsblad heeft veel hoogopgeleide lezers en een oplage van ongeveer 205.000.193 Trouw werd in 1943 opgericht door mensen in het verzet om „een getrouwe
afspiegeling van het protestants-christelijke gedachtegoed‟ te geven. Na de Tweede Wereldoorlog verscheen de krant als dagblad en tot in de jaren zestig onderhield de krant nauwe banden met de Antirevolutionaire Partij. Sinds de jaren zeventig heeft Trouw een redactiestatuut volgens welke het redactionele uitgangspunt wordt bepaald „door het streven de samenleving, nationaal en internationaal, journalistiek te benaderen vanuit de overtuiging dat deze fundamentele kritiek behoeft, in zoverre ze de verwerkelijking belemmert van de oproep van de bijbel tot gerechtigheid, vrede, vrijheid en naastenliefde‟. In de jaren negentig werd het dagelijkse achtergrondkatern de Verdieping geïntroduceerd en sinds 2005 verschijnt de krant op tabloid formaat.194 De krant noemt zichzelf onafhankelijk en eigenzinnig en onderscheidt zich in nieuwsaanpak, onderwerpkeuze en toonzetting van andere Nederlandse dagbladen. De krant probeert hypes en de waan van de dag zoveel mogelijk te vermijden en wil in plaats daarvan voor de lezer belangrijke ontwikkelingen in binnen- en buitenland toelichten, analyseren en van achtergrond voorzien. Belangrijke thema‟s zijn
levensbeschouwing, onderwijs, integratie, filosofie, politiek en maatschappelijke thema‟s. De krant heeft ook veel aandacht voor natuur, milieu en duurzaamheid. Haar lezers zijn over het algemeen goed opgeleid en uit onderzoek blijkt dat lezers sterk maatschappelijk betrokken zijn, grote zorgen hebben over milieu en het klimaat en een duurzame en solidaire
191http://www.nrc.nl/krant/article1644508.ece/Onze_beginselen (bezoekdatum 23-7-2010).
192
http://www.nrc.nl/krant/article2423466.ece/Journalistieke_beginselen_en_gedragsregels_op_nrc.nl
(bezoekdatum 23-7-2010).
193 De totale oplage in 2009 volgens http://www.hoi-online.nl/798/Opvraagmodule.html (bezoekdatum 23-7-2010).
75 samenleving verkiezen boven een maatschappij waar het grote geld en het welzijn van het individu voorop staat.195 De krant wordt beschouwd als een kwaliteitskrant en heeft een oplage van ongeveer 107.400.196
4.1 Artikelanalyse
Er is gekozen om met het digitale archief LexisNexis te werken. Dit vergemakkelijkt het zoeken naar artikelen die specifiek over genetisch gemodificeerde gewassen en voedsel gaan. Dit archief gaat voor Trouw en NRC Handelsblad terug tot respectievelijk 1992 en 1990, maar
De Telegraaf staat er pas vanaf 1999 in. Het digitale archief van De Telegraaf zelf gaat echter
wel tot 1992 terug. De in deze scriptie geanalyseerde artikelen uit deze krant van voor 1999 zijn dan ook via de documentatieafdeling van De Telegraaf opgevraagd. Het idee was om vier periodes van een jaar uit te kiezen en te eindigen in 2009/2010. Uit de eerdere hoofdstukken blijkt immers dat de eerste producten voor consumptie tussen 1994 en 1996 op de
Amerikaanse en Europese markt verschenen. Bovendien kreeg in maart 2010 een genetische gemodificeerde aardappel goedkeuring van de EU, om deze recente ontwikkeling mee te kunnen nemen, lopen de periodes steeds van 1 april tot 31 maart. De eerste periode is daarom 1994/1995, er zit steeds vijf jaar tussen dus de andere periodes zijn 1999/2000, 2004/2005 en 2009/2010.
De artikelanalyse uit deze scriptie is gebaseerd op de in hoofdstuk één toegelichte theorieën. Als eerste is belangrijk of er überhaupt over genetisch gemodificeerde gewassen en voedsel werd geschreven. Dit zegt iets over het belang dat de kranten op dat moment aan het onderwerp hechtten en ook over hoeveel informatie het publiek ter ore komt. Om deze
interessante ontwikkelingen zichtbaar te maken, wordt het aantal artikelen, het aantal woorden van deze artikelen, het onderwerp, de eventuele aanleiding en het soort artikel (reportage, interview etc.) meegenomen in de analyse. Dit is gebruikelijk voor een inhoudsanalyse en is daarom niet op specifieke literatuur gebaseerd. Vervolgens zal worden gekeken wat de toon van een artikel is. Dit is gebaseerd op een artikel van Scharrer waarin quotes op een schaal van 1-5 worden beoordeeld, waarbij 1 erg negatief en 5 erg positief is.197 In deze scriptie wordt deze schaal gebruikt om erachter te komen of de ene krant negatiever over genetische modificatie schrijft dan de andere en of dit per periode verschilt. Verder is het interessant om
195http://www.trouw.nl/service/article1847639.ece/Trouw_nu.html (bezoekdatum 23-7-2010).
196
De totale oplage in 2009 volgens http://www.hoi-online.nl/798/Opvraagmodule.html (bezoekdatum 23-7-2010).
197
E. Scharrer, "An 'Improbable Leap': A Content Analysis of Newspaper Coverage of Hillary Clinton's Transition from First Lady to Senate Candidate", Journalism Studies 3, no. 3 (2002): 393-406.
76 te kijken of bepaalde partijen altijd negatief of positief over genetische modificatie spreken of dat dit niet het geval is. Hiervoor zal ook de bovengenoemde schaal van Scharrer worden gebruikt. Het erg belangrijk om goed te kijken wie er wel en niet in de kranten aan het woord komen. Dat zegt volgens Van Dijck iets over de autoriteit van diegene en zijn invloed op het debat. In haar analyse van IVF ziet Van Dijck dat een techniek een verhaal nodig heeft en voordat de noodzaak van een techniek evident is, strijden verschillende definities,
toepassingen en doelen om aandacht. Voor elk artikel zullen daarom de definities,
toepassingen en doelen die bod komen, worden geanalyseerd. Ook zal worden gekeken of en welke algemene frames in de artikelen voor komen. De Vreese noemde in zijn artikel de volgende algemene frames: human interest, machteloosheid, economie, conflict, morele waarden en verantwoordelijkheid (zie 1.3). Tevens zal worden gekeken of er stereotypen wetenschappers voorkomen, zoals Van Lente die beschrijft. Hopelijk zijn er tijdens de analyse ook beelden te herkennen zoals Lippmann en Boorstin die beschrijven. Tot slot zal gekeken worden welke statistieken en bronnen aan bod komen en wat zij benadrukken. Van Dijck zag in haar analyse van IVF dat statistieken worden ingezet om de noodzaak van een techniek te creëren en het is interessant om te kijken of dit bij genetische modificatie ook het geval is. Bovenstaande kan worden samengevat in onderstaande lijst met te analyseren punten:
1. Hoeveel woorden, welk onderwerp, wat is de aanleiding, wat voor genre? 2. Wie komt er aan het woord, is diegene positief of negatief over genetische
modificatie?
3. Welke argumenten voor/tegen worden genoemd?
4. Welke definitie, doelen, toepassingen van de techniek worden genoemd? 5. Zijn er algemene frames te herkennen?
6. Zijn er stereotypes wetenschappers te herkennen? 7. Wordt er een bepaald beeld van de techniek geschetst? 8. Welke bronnen en statistieken worden er gebruikt?
De analyse is dus zowel kwalitatief als kwantitatief: er wordt gekeken naar wat er wordt gezegd in de artikelen en er wordt gekeken hoeveel argumenten, definities, doelen, toepassingen etc. er in de artikelen voorkomen.
De artikelen werden gezocht door in LexisNexis de volgende zoekterm te gebruiken: „(genetische modificatie) or ( genetische manipulatie)‟. Dit houdt in dat alle artikelen met de woorden genetische modificatie of genetische manipulatie of beide tevoorschijn komen. Niet alle artikelen die de zoekopdracht oplevert, gaan daadwerkelijk over genetisch
77 alleen artikelen die daadwerkelijk iets over genetisch gemanipuleerde gewassen of voedsel vermeldden, zijn meegenomen in de analyse. De artikelanalyse wordt hieronder per periode uitgesplitst, in totaal zijn 127 artikelen geanalyseerd. Een volledige lijst met welke artikelen er per krant zijn geanalyseerd is te vinden in de bijlagen 1 tot en met 3, hieronder worden per periode de interessantste artikelen besproken. Per periode wordt eerst naar de afzonderlijke kranten gekeken en daarna naar de hele periode. De opzet van de analyse met vier
tijdsperioden en drie kranten biedt bovendien de mogelijkheid om de perioden en de kranten in de tijd met elkaar te vergelijken. Deze overkoepelende conclusies worden in hoofdstuk vijf behandeld.
4.2 1 april 1994 tot 31 maart 1995
Het interne archief van De Telegraaf leverde met de zoekterm genetische modificatie drie artikelen op binnen deze periode, daarvan gaat er één daadwerkelijk over genetisch
gemodificeerde gewassen. Genetische manipulatie gaf bij De Telegraaf meer treffers, zeven artikelen vallen binnen de juiste periode en daarvan gaan er vier over genetische
gemodificeerde gewassen of voedsel. Het artikel dat bij genetische modificatie was gevonden, zit ook bij de vier treffers van genetische manipulatie omdat beide termen in het artikel
voorkomen. LexisNexis vindt in deze periode met de eerder genoemde zoekopdracht voor zowel Trouw als NRC Handelsblad zeventien artikelen. Bij NRC Handelsblad zijn er maar zes bruikbaar omdat de discussie rondom stier Herman buiten beschouwing zal worden gelaten, het gaat daar voornamelijk over het genetisch modificeren van dieren. Ook zijn er ethische discussies over genetische manipulatie van mensen en een artikel over de paus die tegen deze manipulaties ageert, deze zijn interessant, maar niet relevant voor deze analyse van genetisch gemodificeerde gewassen. Bij Trouw blijven er slechts drie artikelen over omdat ze veel aandacht aan de rel rond stier Herman besteden. De periode 1994-1995 bevat dus in totaal dertien bruikbare artikelen.
4.2a De Telegraaf
Een interessant artikel uit deze periode is een opinieartikel gaat over de Flavr-Savr tomaat. In Amerika heeft de FDA toestemming gegeven voor de verkoop van deze tomaat. Het artikel begint met de vraag waarom consumenten zouden willen dat er aan hun voedsel wordt gesleuteld, maar na de zesde regel gaat het daar helemaal niet meer over. Er wordt uitgelegd dat de industrie er betere en langer houdbare rassen mee kan maken. Doordat producten nu geproduceerd kunnen worden waar dat het goedkoopst is en er minder verloren zal gaan, zal
78 de techniek tot goedkopere producten leiden, is de redenering. „biotech‟ wordt gepresenteerd als een onontkoombaar verschijnsel dat we niet tegen kunnen houden, maar wel gevolgen voor Nederlandse boeren en tuinders kan hebben. Het voornaamste argument van de schrijver is dat de consument de goedkopere en mooier uitziende gemodificeerde tomaat zal kopen, „Dat aan het ras genetisch gesleuteld is vergeet iedereen na een poosje. Vooral ook omdat steeds meer aangepast voedsel op de markt zal komen.‟198
Er is een economisch frame in dit artikel te herkennen omdat hier de economische voordelen van genetische modificatie worden benadrukt en wordt geïmpliceerd dat je als boer failliet zou kunnen gaan als je niet meedoet met de nieuwste ontwikkelingen. In een ander artikel wordt niet echt over genetische modificatie van gewassen gesproken, de aanleiding is het tumult rondom stier Herman. Het artikel gaat erover dat de wetenschappers bang zijn dat investeerders af zullen haken. Er wordt gesproken van een sterke lobby van allerlei belangenorganisaties tegen nieuwe ontwikkelingen in de biotechnologie, die deze sector op termijn ernstige schade toe kan brengen. Er is hier wederom een economisch frame te herkennen. Het bedrijf dat aan het woord komt, zegt dat het tumult door een relatief kleine groep mensen wordt veroorzaakt. Vervolgens wordt er uitgelegd dat Nederlanders helemaal niet zo negatief tegenover
genetische experimenten staan, er wordt een onderzoek aangehaald waarin „negen van de tien Nederlanders geen bezwaar tegen genetische modificatie heeft als het de manier is om een medicijn tegen een ernstige ziekte te ontwikkelen‟. Vervolgens komt de voorzitter van een industriële belangenvereniging aan het woord. Hij meent dat de acceptatie van genetische modificatie samenhangt met de mate van ingrijpen in de natuur. „Hoe hoger ontwikkeld het organisme is hoe groter de weerstand is. Als het gaat om het genetisch modificeren van micro-organismen zoals bijvoorbeeld schimmels hoor je de publieke opinie niet maar zodra het gaat om planten nemen de protesten toe.‟ Het veiligheidsbezwaar van tegenstanders wordt door hem ontkracht: „We zijn al 20 tot 30 jaar in laboratoria bezig met genetische modificatie zonder dat daar ongelukken mee zijn gebeurd. Alle experimenten vinden in een streng
gecontroleerde omgeving plaats.‟199
Ook stelt hij dat de mensheid al eeuwen ingrijpt in het genetisch materiaal van planten en dieren. Hij denkt dat er over vijf tot tien jaar geen discussie meer over biotechnologie zal zijn, maar vindt het wel zaak om er veel en openlijk over te praten. Het artikel eindigt met de constatering dat de discussie rond het wel of niet wenselijk
198Andries Dijkstra „Genetische manipulatie bevordert globalisering‟ De Telegraaf 26 mei 1949, Rubriek de boer op.
79 zijn van genetische modificatie voor medische of consumentendoeleinden nog wel even zal voortduren.
4.2b NRC Handelsblad
Een interessant artikel in deze periode gaat over de FDA goedkeuring van de Flavr-Savr tomaat. Het is een heel neutraal nieuwsbericht waarin de voordelen van de tomaat worden genoemd maar ook de reacties van consumentenorganisaties, tuinbouwers en
milieuorganisaties. Hun argumenten worden echter niet genoemd. Het artikel noemt voorbeelden en toepassingen van genetische modificatie zonder daar een oordeel over te vellen. „Het meeste genetisch werk aan landbouwgewassen is gericht op verbetering van de weerbaarheid tegen ziekten of van de resistentie tegen agressieve onkruidverdelgers. De laatste toepassing kent fel verzet van milieu-organisaties.‟200 Uit het artikel blijkt dat in Nederland op diverse plaatsen proefvelden zijn en dat deze regelmatig worden vernield. Een ander interessant artikel is een lezersreactie op een artikel dat niet in LexisNexis te vinden is, maar wel over genetische modificatie zou moeten gaan. In dit artikel werd blijkbaar door een bedrijf gezegd dat etikettering van genetisch gemanipuleerde producten overbodig is, „want: Alle produkten die toegelaten worden horen veilig te zijn, anders horen zij niet op de
markt.‟201
De briefschrijver is het hier duidelijk niet mee eens. Hij vraagt zich af of je iets veilig mag noemen als de onveiligheid ervan niet is bewezen en hoe we de veiligheid van iets waarvan we de gevaren niet goed kennen, kunnen bewijzen. Hij noemt de gevaren onduidelijk en de economische doelen omstreden. Verhoging van de productie, langere houdbaarheid en verbetering van smaak zijn wat hem betreft zinloos. Hij pleit ervoor om te genieten van wat de natuur te bieden heeft in plaats van voor God te spelen. Hij schetst daarmee een beeld van een zinloze en risicovolle techniek. Een volgend artikel gaat over een Europese richtlijn „over het patenteren van door genetische manipulatie veranderde planten en dieren en producten van menselijke genen‟. De richtlijn werd evenals twee eerdere versies verworpen, de