worden gegeven op de eerste deelvraag, vervolgens worden de uitzendingen van Nieuwsuur uit deze periode behandeld en wordt er antwoord gegeven op de tweede deelvraag. Bij beide delen zal er ook antwoord worden gegeven op de vierde deelvraag, in hoeverre de
berichtgeving aansluit bij de missie en taken van de desbetreffende omroepen en
programma’s. Tot slot komen de verschillen tussen deze programma’s aan bod. In alle delen zal er eerst ingegaan worden op de resultaten van de kwantitatieve analyse en vervolgens op de resultaten van de kwalitatieve analyse, alvorens er een korte conclusie als antwoord op de desbetreffende deelvragen volgt.
Goedemorgen Nederland
Van het programma Goedemorgen Nederland zijn in totaal 19 uitzendingen bekeken. Daarin kwamen 88 items voor die zich richtten op de Nederlandse politiek gedurende de
verkiezingsperiode. In die items kwamen in totaal 239 mensen aan het woord, exclusief presentatoren, interviewers en/of verslaggevers. Alle uitzendingen samen waren goed voor 21 uur, 31 minuten en 23 seconden. Daarvan was 8 uur, 40 minuten en 24 seconden toegewijd aan de Nederlandse politiek. Dat is 40.3% van de beschikbare tijd. In een uitzending zaten gemiddeld 8.00 items over politiek (SD = 4.595) met een gemiddelde totale duur van 27 minuten en 23 seconden (SD = 00:15:43). Een uitzending in zijn geheel bestond gemiddeld uit 20.95 items (SD = 2,392) met een gemiddelde duur van 1 uur, 7 minuten en 58 seconden (SD = 00:02:40).
Alle 88 items zijn gecodeerd met het codeboek voor de kwantitatieve analyse. Voor alle items werd onder andere opgenomen hoeveel verschillende politieke partijen of politici van politieke partijen genoemd werden. Hierbij telt iedere partij maar één keer: hoe vaak ze zelf, of de politici die bij hen horen, werden genoemd, werd in aparte categorieën met losse partijen geteld. Uit de analyse blijkt dat gemiddeld 2.40 politieke partijen genoemd worden in een item (SD = 2.071). Er werd daarnaast gekeken hoeveel sprekers in het item voorkwamen, zowel politici als experts, vox pops etcetera. Alleen de presentatoren of interviewers werden
33 niet meegeteld. Er blijken gemiddeld 2.66 personen aan het woord te komen per item die zelf niet presentator of interviewer zijn (SD = 1.741). Dat betekent dat er gemiddeld 2.66 personen gekozen worden om als spreker in een item op te treden in het programma. In Grafiek 1 is te zien hoe vaak politieke partijen gemiddeld in een item genoemd werden in
Goedemorgen Nederland. Wat hierin opvalt is dat de gemiddeld vaakst genoemde partij een
nieuwkomer is, Forum voor Democratie (M = 1.82). Op de tweede plaats volgt de
regeringspartij VVD (M = 1.01) en op de derde plaats coalitiepartij D66 (M = 0.67). De Partij voor de Dieren is nooit genoemd in de items van Goedemorgen Nederland.
Grafiek 1: Gemiddelde aantal keer genoemd per partij in Goedemorgen Nederland
Naast dat er gekeken is naar hoe vaak een partij genoemd wordt, is er ook gekeken naar wie er binnen items zelf aan het woord komt. Zoals eerder vermeld, zijn er 239 personen aan het woord gekomen in de 88 items. Daarvan waren 114 personen zelf politicus (47.7%), 51 personen een expert of duider (21.3%), 31 mensen een ervaringsdeskundige (13%), 36 mensen aanwezig als tafelgast bij het programma (15.1%) en 6 woordvoerders buiten een politieke partij (2.5%). De vorm van een vox pop kwam niet voor in de bekeken items. Iedere spreker kan slechts één categorie spreker zijn. De categorie tafelgast bevat mensen die door het programma zijn uitgenodigd voor een ander onderwerp, maar die binnen het politieke onderwerp wel om hun mening, of om commentaar wordt gevraagd.
In Grafiek 2 is te zien hoe de verdeling over politieke partijen eruit zag bij
34 duiders, zijn hier buiten beschouwing gelaten. Daardoor zijn er in totaal nog 114 sprekers over.
Grafiek 2: Aantal sprekers in items aan het woord van politieke partij in Goedemorgen Nederland
De grafiek is als volgt te lezen: in ieder item is er geteld welke sprekers erin voorkwamen. Wanneer deze aan een politieke partij gekoppeld zijn, is deze partij ook genoteerd voor deze spreker. Alle sprekers die aan een politieke partij gekoppeld zijn, zijn vervolgens opgeteld, waardoor Grafiek 2 ontstaan is. Hierbij komt het ook voor dat een spreker van een politieke partij die in verschillende items zit als meerdere sprekers is opgenomen. Het totaalcijfer bevat dus ook mensen die dubbel geteld zijn, doordat zij in meerdere items aan het woord zijn geweest. Zo heeft de PVV bijvoorbeeld een score van 10, waarvan 8 keer Geert Wilders in 8 verschillende items. De andere twee zijn Fleur Agema, die in 2 items verschijnt. Bij elkaar opgeteld leidt dit dus tot de totaalscore van 10 sprekers in losse items.
In de grafiek is goed te zien dat Forum voor Democratie met 19 sprekers het vaakst aan het woord is geweest. Daarna volgen coalitiepartijen CDA met 15 personen aan het woord en VVD met 13 sprekers. Net als bij het noemen van partijen is de Partij voor de Dieren ook niet aan het woord geweest in Goedemorgen Nederland. Ook Groenlinks komt nauwelijks aan het woord met 2 sprekers. De enige individuele spreker die in meer dan 10 items aan het woord is gekomen, is Thierry Baudet, partijleider van Forum voor Democratie. Hij deed zijn intrede in 14 afzonderlijke items als spreker. Daarnaast blijkt dat Henk Krol in 9 items aan het woord komt, en Geert Wilders in 8.
35 Als men Grafiek 1 en Grafiek 2 naast elkaar legt, vallen er een aantal zaken op. Forum voor Democratie is zowel in gemiddeld aantal keer genoemd als in zelf aan het woord de grootste partij bij Goedemorgen Nederland. De VVD valt in beide categorieën in de top drie en ontving dus ook veel aandacht van het programma. Het CDA daarentegen komt opvallend vaak zelf aan het woord met een tweede plek in aantal sprekers, terwijl zij in aantal keer direct genoemd in het programma in de middenmoot valt. Tot slot valt ook Groenlinks op in het programma. Hoewel de Partij voor de Dieren geen sprekers en geen benoemingen heeft, staat Groenlinks op de vierde plaats met het aantal keer dat zij genoemd worden (M = 0.53), maar is het de minst gesproken partij naast Partij voor de Dieren met slechts 2 sprekers in 88 items.
Qua kwantitatieve data kan er gesteld worden dat bijna de helft van de beschikbare tijd in Goedemorgen Nederland besteed wordt aan Nederlandse politiek. De partijen die het vaakst genoemd worden, zijn Forum voor Democratie, de VVD en D66. Bijna de helft van de sprekers die zelf aan het woord komen, is politicus. Het vaakst waren dit sprekers van Forum voor Democratie, gevolgd door het CDA en de VVD. Thierry Baudet van Forum voor Democratie was de enige persoon, inclusief de andere categorieën, die in meer dan 10 items aan het woord kwam. Daarnaast zijn Henk Krol en Geert Wilders in veel items teruggekeerd als spreker. Over Groenlinks kan gesteld worden dat zij vaak besproken zijn, maar nauwelijks aan het woord gekomen. Dat is nog altijd meer dan de Partij voor de Dieren: deze werd zowel niet besproken als gesproken.
WNL stelt in haar eigen jaarverslag van 2018 (WNL, 2018) dat zij zich richt op “rechts van het midden” en programma’s maakt vanuit een liberaal-conservatieve stroming aan de hand van de vier thema’s: politiek, economie, veiligheid en de Nederlandse identiteit. In dit onderzoek is alleen gekeken naar het eerste thema: politiek. Hierin kan echter wel opgemerkt worden dat deze vaak samenhangt met de andere thema’s die WNL aanhaalt, gezien partijstandpunten en invloed van politieke besluiten op het land. WNL noemt zichzelf “vrolijk rechts”. Als we dit vergelijken met de aandacht voor politieke partijen, sluit dit aan bij haar eigen visie en missie. Het zijn met name politici die zich rechts, zoals de VVD, of rechts van het midden, zoals het CDA, op het ideologische spectrum bevinden. Partijen aan de linkerkant van het spectrum, zoals Groenlinks, komen minder aan het woord. Het thema Nederlandse politiek was zoals gezegd goed voor 40.3% van de uitzendingen van
Goedemorgen Nederland rondom de verkiezing. Ook daarmee sluit het aan bij de eigen visie
36 Na het verzamelen van deze data is er doorgegaan met een kwalitatieve
inhoudsanalyse van 11 items. De kwantitatieve analyse is namelijk maar beperkt in wat deze kan aantonen en zegt niets over de inhoudelijke manier waarop er gesproken wordt. Deze selectie bevatte drie items die gekozen zijn op basis van een opvallend kenmerk wat tijdens de kwantitatieve analyse was genoteerd, zoals een felle discussie tussen presentator en politicus, vier items die zich richten op debatbesprekingen en vier items die zich richten op de uitslagen van de Provinciale Statenverkiezingen. Na het coderen voor de kwalitatieve inhoudsanalyse kwamen een aantal thema’s naar voren die hier een voor een zullen worden behandeld. Deze thema’s en losse codes en onderverdelingen zijn ook te vinden in Bijlage 4. Als eerste zal er worden gekeken naar de verhouding tussen politici en journalisten. Vervolgens zal er worden gekeken naar de strategie van politici. Daarna volgt het metaframe van politiek als spel door het programma. Deze drie thema’s helpen samen te begrijpen hoe de verhoudingen bij Goedemorgen Nederland met politici en de behandeling van politieke onderwerpen ervoor staan, en welke opties het programma benut om over de Nederlandse politiek te praten. Er wordt afgesloten met het thema ‘de belangrijkste boodschap’, waaruit blijkt dat bij Goedemorgen Nederland niet veel op inhoudelijke standpunten van
verschillende partijen wordt ingegaan.
De verhouding tussen politici en journalisten zou zoals in het theoretisch kader te lezen viel, kunnen worden samengevat met het woord ‘cynisme’. Uit de kwalitatieve analyse van de items van Goedemorgen Nederland kan worden opgemerkt dat politici tegenover het programma af en toe inderdaad een cynische houding hebben. Ze weten dat ze media nodig heben voor aandacht, maar vinden tegelijkertijd dat deze media hen niet altijd eerlijk behandelen. Dit was in de geanalyseerde items met name het geval bij partijen die niet dezelfde ideologie als de omroep WNL hebben, zoals DENK en de SP. Zo zegt Tunahun Kuzu tijdens een discussie met de presentator het volgende:
“Op het moment dat je dus opkomt voor je rechten in Nederland, dan word je door
bepaalde media als WNL weggezet als slachtoffer. En dat is helemaal niet het geval.”
(Tunahun Kuzu, 06-03-2019, item 3)
De politicus laat duidelijk merken dat hij vindt dat het medium, in dit geval WNL, ervoor kiest om zijn partij op een bepaalde manier te framen die hij zelf zegt niet te herkennen. Kuzu klinkt verontwaardigd, maar blijft wel kalm. Vanuit het programma en de journalisten zijn er daarentegen net zo goed bepaalde waarden belangrijk, die zij verdedigen
37 wanneer deze in het nauw komen of wanneer een politicus deze aanhaalt. Zo verdedigt de presentator in hetzelfde item de keuze om Kuzu als gast en niet als mede-presentator uit te nodigen, door het aanhalen van het belang van persvrijheid in een democratie:
“U heeft meerdere keren aanvallen geplaatst. Uw collega Öztürk (...) die zegt “de pers is de vierde macht die gecontroleerd moet worden”, u heeft WNL vaker geboycot om meningen van mensen aan onze tafel. Waarom zegt u dan, ik juich die persvrijheid toe en ik mag hier vandaag als gasthoofdredacteur zitten?” (Presentator, 06-03-2019, item 3)
Naast deze verhouding tussen politici en journalisten die beiden hun eigen belangen hebben en op basis daarvan hun handelen aanpassen, kunnen politici zelf ook kiezen voor een bepaalde strategie om zich te uiten in de media. Hiervoor kiezen zij vaak voor een houding ten opzichte van andere politici en politieke partijen. Uit de analyse blijkt dat de keuze terug te brengen is tot samenwerking of conflict met andere partijen. Als het op samenwerking aankomt, moet men denken aan begrippen als ‘openstaan voor anderen’ of ‘op zoek naar de verbinding’ gaan. Thierry Baudet vertelt hoe dat gaat binnen een debat.
“Wat ik ga proberen te doen vanavond is op een rustige manier mijn verhaal te vertellen en proberen contact te maken, en ook te luisteren naar wat zeggen, en ook vragen te stellen om te kijken of zij nog kunnen luisteren...” (Thierry Baudet, 07-03-2019, item 7)
Veel vaker kwam de conflict-strategie terug in de items. Dat zou kunnen worden verklaard doordat de gekozen items zich voor een groot deel richtten op debatten en uitslagen, waarbij de setting van nature vraagt om vergelijkingen. Ook hierbij kan een programma desondanks kiezen om juist aandacht te besteden aan mogelijkheden en samenwerking in plaats van de nadruk op conflict die ze nu hebben gekozen.
Uit de analyse blijkt dat conflict kan worden onderverdeeld in direct conflict, waarbij politici bijvoorbeeld een persoonlijke aanval plaatsen, en indirect conflict, waarbij zij zich bijvoorbeeld afzetten tegen het ‘politiek establishment’. Journalisten en media kunnen deze vormen van conflict vervolgens extra belichten. Zo valt politiek commentator Barbara Rijlaarsdam op dat Thierry Baudet deze laatste lijn graag aanhoudt.
38 “Hij zit daar volgens mij echt niet mee om zo’n afwijkend standpunt in te nemen en zich echt duidelijk buiten de gevestigde orde te plaatsen. Hij wil graag laten zien dat hij er niet bij hoort.” (Barbara Rijlaarsdam, 20-03-2019, item 7)
De conflict-strategie van politici kwam in de geselecteerde items van Goedemorgen
Nederland alleen ter sprake in de context van rechtse, of populistische partijen als de PVV en
Forum voor Democratie. Ook in het item waarin Sybrand Buma van het CDA directe kritiek uit op Forum voor Democratie, draait het item vooral om de vraag waarom Forum voor Democratie bepaalde keuzes maakt, en niet om de specifieke plaatsing van opmerkingen van Buma. De strategieën van linkse politici onderling komen niet ter sprake in de geanalyseerde items.
Het derde opvallende onderdeel uit de kwalitatieve analyse was het metaframe van politiek als spel door het programma. Dit kwam met name naar voren bij de presentatoren en experts die voor woorden of zinnen kozen die refereren naar spellen, strijd en show-
elementen. Zo stelt de presentator bij een bespreking van het NOS-Slotdebat:
“Ja, en die strijd, het mag duidelijk zijn, de strijd om de kiezer op rechts is gewoon
ontzettend spannend, want wat wordt de grootste rechtse partij in de Eerste Kamer? De VVD, de PVV of Forum? In het debat gisteravond dook Geert Wilders bovenop het klimaat en dat is toch hét thema van zijn concurrent Thierry Baudet.” (Presentator, 20-03-2019, item 7)
Hierin valt met name op dat de strijd centraal moet staan, en dat het daarin erg spannend wordt gemaakt. Directe concurrenten die elkaars thema afpakken, en of dat gaat leiden tot groei in de peilingen zijn belangrijker dan wat inhoudelijk gezegd werd door Baudet en Wilders over het klimaat. Dit komt bij Goedemorgen Nederland regelmatig terug: centraal staat niet wat er specifiek gezegd wordt, maar op welke manier. De vorm gaat boven de inhoud. Ook na de uitslagen blijft er gesproken worden over winnaars en verliezers, waarbij ook de peilingen als tussenstand werden gezien.
“... hoewel toch wel duidelijk was uit de peilingen dat het een nek-aan-nekrace zou worden tussen VVD en Forum, zien we toch veel verbazing over die monsteroverwinning voor Forum voor Democratie.” (Presentator 2, 22-03-2019, item 2)
39 Na de uitslag van de verkiezingen kiest het programma ervoor om zowel met
winnaars als verliezers te spreken: het had geen specifieke voorkeur voor een van de twee. De strijd is dan inmiddels gestreden en dus maakt het programma op hoe de spelers het ervan af hebben gebracht. Zowel verliezers als winnaars werden uitgebreid gesproken, hoewel het programma hierbij wel poogde om ze in één van de twee categorieën te plaatsen. Een gelijkspel leek niet mogelijk: volgens het programma zijn partijen óf winnaar óf verliezer, ongeacht hoe de partijen of politici dat zelf zien. Dit is in de interactie met Jan-Willen van Vossen goed te merken. Hij is na de verkiezingsuitslag voor de SGP in Zeeland niet in het bestuur gekomen.
Presentator: “Dan val je dus waarschijnlijk net buiten de boot. Van Vossen: “Ja. Dat klopt. Ja.”
Presentator: “Is het een grote teleurstelling?”
Van Vossen: “Nou, zoals ik net al eigenlijk zei. We hadden eigenlijk al verwacht dat
we op vijf zouden uitkomen.” (21-03-2019, item 6)
Tot slot is er binnen de kwalitatieve analyse gekeken naar inhoudelijke diversiteit. Deze kan worden samengevat in ‘de belangrijkste boodschap’. Dit is een breed thema geworden binnen de kwalitatieve analyse. Hieronder vallen meerdere codes die op het eerste oog uiteenlopen. Wat zij gemeen hebben is dat zij allemaal gaan over de focus van het programma op het ‘hoe’ achter de campagnes van politici, en niet gaan over de inhoud zelf. Ze behandelen niet waar partijen voor staan. Ook laten ze de Provinciale Staten zelf buiten beschouwing en richten ze zich volledig op de gevolgen voor de Eerste Kamer en daarmee met de nationale politiek. Daarbij kan ten eerste worden opgemerkt dat er met name wordt gesproken over rechtse partijen als de VVD, PVV en Forum voor Democratie, met als uitzondering de SP. De SP wordt hierin echter vaak aangehaald als onverantwoordelijk, en ‘hoe het niet moet’. Zowel de diversiteit op partijen als de diversiteit op onderwerpen is dus in Goedemorgen Nederland qua kwalitatieve data niet heel breed te noemen. Daarnaast kan worden opgemerkt dat veel van de discussies binnen het programma zich niet op inhoud en feiten richten, maar op vormkeuzes door politici en de manier van campagne voeren. Uit het programma valt niet goed op te maken waar partijen nu precies voor staan en wat zij daadwerkelijk willen bereiken.
Binnen dit onderdeel neemt bij het programma verantwoordelijkheid van politici en politieke partijen een belangrijke positie in. Hoewel het niet inhoudelijk gaat over plannen
40 van partijen, wordt er wel gesproken over de verantwoordelijkheid van met name
oppositiepartijen. Wat opvalt is dat er in de geanalyseerde items over de SP een vraag van verantwoordelijkheid opgeroepen werd door de experts, welke door de politicus Lilian Marijnissen moest worden verdedigd. Ook bij oppositiepartijen PVV en Forum voor Democratie kwam dit narratief van verantwoordelijkheid boven. Bij de PVV ging dat net als bij de SP over de vraag of de partij wel verantwoordelijkheid genoeg toont, terwijl bij Forum voor Democratie het met name vanuit de politici zelf werd geuit dat zij klaar zijn voor verantwoordelijkheid. Zo laat Thierry Baudet aan Goedemorgen Nederland na zijn verkiezingsoverwinning weten dat hij er klaar voor is.
“Dat vervult mij van eer en trots, en ook van verantwoordelijkheidsgevoel, want ik wil hier heel serieus mee omgaan.” (Thierry Baudet, 21-03-2019, item 1)
Wat hier nauw mee samenhangt en ook regelmatig terugkeerde in de items was de vraag hoe de politicus hoort te zijn ten opzichte van hoe politici zich daadwerkelijk gedragen. Hierbij kan worden opgemerkt dat een zelfverzekerde houding, het tonen van humor en het houden aan de fatsoensnormen als kenmerken van een ideale politicus werden benoemd. Schaamteloos gedrag, het maken van fouten en het hebben van een onbeschofte houding werden als valkuilen van politici benoemd in het programma. Wanneer deze kenmerken benoemd werden, ging het altijd over rechtse partijen: de VVD, de PVV en Forum voor