ZOET GETIJDENWATER (UITLOPERS RIVIER) OP ZAND/KLEI (R8)
FIGUUR 14.2A GLOBAAL ZONERINGSSCHEMA VOOR DE INTERGETIJDENZONE (BRON: VAN DE RIJT, 2001) VOOR RESPECTIEVELIJK ONBEHEERDE OEVERS EN OEVERS DIE BEHEERD WORDEN VOOR DE RIET EN BIEZENTEELT DE INTERGETIJDENZONE BEVINDT ZICH TUSSEN 0 (GHW) EN –100 (GLW)
Zone 3 komt vooral voor in de lage intergetijdenzone (globaal tussen GLW en middenstand) en is in de referentie voor ca 50% daadwerkelijk begroeid; wanneer de biezen worden beheerd kan de bedekking oplopen. De hogere ecotopen van zone 1 en 2 (globaal tussen
De deelmaatlatscore voor de abundantie groeivormen wordt volgens tabel 16.2 afgeleid van de referentie. De percentages zijn uitgedrukt als percentage van het begroeibaar areaal. Voor de waterplanten is dit het gemiddelde bedekkingspercentage in de ecotopen zandbedding met vegetatie en slibbedding met vegetatie. Bij de oevervegetatie wordt het areaal met biezen (zie bijlage 5, tabel C1, voor de soorten) ten opzichte van het gehele begroeibare areaal beoor- deeld. De bedekking van de biezensoorten samen moet minimaal 5% zijn en minimaal 20% van de vegetatie als geheel uitmaken om voldoende ontwikkeld te heten en beoordeeld te worden. De breedte van het begroeibaar areaal wordt modelmatig afgeleid uit de amplitude van de getijdeslag en de van nature daarbij behorende helling van het oeverprofiel. Bij een getijdeslag van 0,80 m geldt een hoogteverschil van 0,30 m, bij een getijdeslag van 0,30 m geldt een hoogteverschil van 0,05 m, bij andere amplituden wordt vanuit deze waarden lineair geïnterpoleerd of geëxtrapoleerd met de formule: hoogteverschil = 0,5 * getijdeslag - 0,10 (m). De van nature voorkomende helling wordt per waterlichaam eb gedeelte daarvan vastgesteld. Bij een oeverprofiel dat (bij voorbeeld) van nature 1:30 bedraagt, is de breedte 30 keer zo groot als het hoogteverschil.
TAbel 16.2 mAATlAT vOOR de AbundAnTie vAn gROeivORmen (bedeKKingSPeRcenTAge ReSP. AReAAlPRecenTAge OP heT begROeibARe AReAAl)
Slecht Ontoereikend matig goed zeer goed Referentie-
waarde
Submers en Drijvend <0,5% 0,5-1% 1-2% 50-100%
2-5%
25-50% 5-25% 10% Oeverplanten (areaal biezenveg) < 2% 2-7% 7-15% 15-25% >25% 30%
SOORTenSAmenSTelling WATeRPlAnTen
De scores voor de deelmaatlat soortensamenstelling worden gegenereerd op basis van de waar- den van de afzonderlijke soorten in bijlage 6 en de formule zoals beschreven in hoofdstuk 2. fyTObenThOS
De deelmaatlat voor fytobenthos bestaat uit een lijst met taxa, waarin aan elke soort twee ge- tallen zijn toegekend: een gevoeligheidsgetal (s) en een getal voor de indicatiewaarde (v). Deze lijst is opgenomen in bijlage 7. De score wordt berekend met de IPS-methode (zie hoofdstuk 2). vAlidATie en TOePASSing
De maatlatten zijn grotendeels gebaseerd op inschattingen die gemaakt zijn op basis van literatuurbeschrijvingen en veldbezoeken aan zoetwatergetijdengebieden. Een belangrijke inspiratiebron is het onderzoek aan de vegetatie van de Biesbosch dat in de 50-er jaren uit- gevoerd is door Zonneveld (1959). Aanvullende gegevens zijn verkregen door inschatting van de ‘best sites’ in diverse vegetatiekarteringen (Oude Maas, Lek; RWS Meetkundige Dienst) en referentiebeelden van de mondingsgebieden van de Schelde en de Elbe.
Als voorbeeld is de Oude Maas uitgewerkt. Bedacht moet worden dat dit water sterk veranderd is, terwijl de beoordeling plaats vindt met een maatlat voor natuurlijke wateren. De toepas- sing van de maatlat is gebaseerd op de vegetatiekartering Rijn/Maasmonding (Meetkundige Dienst, 2003) en het MWTL-meetnet zoete rijkswateren.
Abundantie groeivormen Submerse en Drijfbladplanten
Uit de MWTL-waterplantenkarteringen in de Oude Maas (1996, 1999, 2000 en 2002) blijkt een gemiddelde bedekking van 0,75%.
Abundantie groeivormen Oeverplanten
Door gebrek aan gegevens kan de bedekking van het intergetijdengebied met oevervegetatie niet worden bepaald. Als ruwe schatting is het areaalverlies t.o.v. het natuurlijke intergetij- dengebied gehanteerd, zoals blijkt uit de MD-vegetatieopnamen (66%). Als dit gelijke conse- quenties zou hebben voor alle drie de zones dan is het biezenareaal in het natuurlijke inter- getijdengebied maximaal nog 16%, wat de waardering ’goed‘ geeft. Vermoedelijk is het areaal echter kleiner omdat de hogere zones minder last hebben van de gedempte getijdeslag.
Soortensamenstelling macrofyten
De beoordeling vindt plaats voor de kenmerkende soorten van een aantal associaties (tabel 16.2c). De totale score is 4. Dit bevestigt het algemene beeld dat de submerse watervegetaties ontoereikend zijn ontwikkeld. Een uitspraak over de zoetwatergetijden-vegetaties langs de Oude Maas kan niet worden gedaan.
TAbel 16.2c SOORTenSAmenSTelling WATeRPlAnTen meT bijbehORende ScORe vOOR de deelmAATlAT
Abundantie-klasse 1 Abundantie- klasse 2 Abundantie- klasse 3
Ceratophyllum demersum 1 Lemna minor 1 Nuphar lutea 1 Potamogeton pectinatus 1 16.3 mAcROfAunA AbundAnTie en SOORTenSAmenSTelling
Aan de hand van de macrofauna samenstelling kan de EKR-waarde worden berekend, zoals in hoofdstuk 2 is uiteengezet. Hierbij worden litorale (verzameld met een handnet of door het afborstelen van stenen) en profundale (verzameld met een bodemhapper) monsters apart van elkaar beoordeeld. Ook wordt er een onderscheid gemaakt tussen macrofauna gegevens af- komstig uit de hoofdstromen van het systeem en uit de zijstromen met een lage stroomsnel- heid en lange verblijftijd, zoals de Biesbosch. In deze zijstromen verlopen de sedimentatie en erosie processen anders en leiden de verschillen in hydrologie en morfologie tot een andere soortensamenstelling dan in de hoofdstromen. Dit verschil komt met name tot uitdrukking in de profundaal monsters, en minder in litorale monsters. Alleen voor monsters uit het pro- fundaal wordt daarom in de maatlat een onderscheid tussen hoofdstromen en dergelijke zijstromen gemaakt. Verder is het voor het zoet getijdenwater van belang om na te gaan of de invloed van brakke omstandigheden voldoende beperkt is. Hiervoor is de deelmaatlat zoet- water karakter opgesteld. De beoordeling van de macrofauna samenstelling in zoet getijden- water vindt plaats op het niveau van genera (bijv. voor de diversiteit) of soorten (bijv. voor de deelmaatlat sediment verontreiniging). Voor het berekenen van de maatlat is het daarom van belang dat alle macrofauna, inclusief de borstelwormen en watermijten, waar mogelijk tot op soort gedeter mineerd worden.
vAlidATie en TOePASSing
De validatie van de maatlat is in meerdere stappen uitgevoerd. Tijdens het ontwikkelen van de maatlat is een eerste validatie uitgevoerd met monsters, die door het ontbreken van enkele parameter-waarden niet in de ordinatie analyse konden worden opgenomen. Bij de validatie zijn deze missende waarden geschat waarna de monsters passief in een canonische analyse
zijn meegenomen. Passieve monsters dragen niet bij aan het resultaat van de ordening, maar worden op basis van de fauna en de abiotische omstandigheden wel als zodanig in het ordi- natiediagram geplaatst. Uit deze analyses bleek dat de passieve monsters dezelfde patronen in de algemene metrieken weergaven als de actieve monsters (Peeters et al., 2012b). Na voltooiing van de concept maatlat in 2008 heeft vooral de deelmaatlat voor sedimentverontreiniging (en de daarvoor gebruikte indicatiewaarden per soort) aanvullende validatiestappen ondergaan. De meest uitgebreide validatie is uitgevoerd door het RIVM (Posthuma et al, 2011). Hierbij is de gehele dataset nogmaals geanalyseerd, maar nu met behulp van Generalized Lineair Modelling (GLM). Uit de vergelijking van de verkregen gegevens bleek dat de classificatie van taxa voor sedimentverontreiniging in de R8-maatlat redelijk – maar niet volledig – overeen- stemt met de berekende effecten van mengsels op de taxa. Er is daarom een aanvullende optimalisatie uitgevoerd (Ecofide & Arcadis, 2011), waarna de definitieve lijst met indicator- waarden (bijlage 9) is opgesteld. Tenslotte is de maatlat ook in de praktijk uitgeprobeerd en zijn enkele kinderziekten verholpen (Arcadis, 2009; Arcadis & Ecofide, 2010; Ecofide, 2008).
16.4 viS
SOORTenSAmenSTelling
Tabel 16.4a geeft een overzicht van de beoordeling van het aantal inheemse soorten in de gilden rheofiele, diadrome en limnofiele soorten. Een overzicht van de betreffende inheemse soorten staat weergegeven in bijlage 11.
TAbel 16.4A deelmAATlAT AAnTAl SOORTen viS vOOR WATeRTyPe R8
Slecht Ontoereikend matig goed zeer goed
Reofiele a, b soorten (aantal soorten) < 10 10 - 11 12 - 14 15 - 16 > 16 Diadrome soorten (aantal soorten) < 5 5 - 6 7 - 9 10 - 11 > 11 Limnofiele soorten (aantal soorten) 0 1 2 - 3 4 - 5 > 5 Score EKR 0,1 0,3 0,5 0,7 0,9
AbundAnTie
Tabel 16.4b geeft de beoordeling van de relatieve abundantie van de soorten in de gilden rheofiele en limnofiele soorten als gewichtsspercentages. De score verloopt binnen de klassen lineair. Een overzicht van de betreffende soorten staat weergegeven in bijlage 11.
TAbel 16.4b deelmAATlAT AbundAnTie viS vOOR WATeRTyPe R8
Slecht Ontoereikend matig goed zeer goed
Reofiele soorten (rel. dichtheid) 0 – 5% 5 – 15% 15 – 25% 25 – 35% 35 – 100% Limnofiele soorten (rel. dichtheid) 0 – 1% 1 – 5% 5 – 10% 10 – 15% 15 – 100% Score EKR 0 – 0,2 0,2 – 0,4 0,4 – 0,6 0,6 – 0,8 0,8 – 1,0
vAlidATie en TOePASSing
De ecologische toestand van bestudeerde wateren (Haringvliet, Hollands Diep, Nederrijn/- Lek, Nieuwe Maas/Nieuwe Waterweg, Nieuwe Merwede en Oude Maas) die gerekend zijn tot de zoetwatergetijdenrivier (R8) werd als ‘matig’ beoordeeld (Klinge et al., 2004). De meeste locaties in de Nederlandse rivieren scoren ‘slecht’ of ‘ontoereikend’ ten aanzien van de deel- maatlatten die zijn gebaseerd op abundantie. De drukken die op de rivieren inwerken heb- ben een dusdanige impact op de beschikbaarheid van rivierhabitats dat het aandeel van karakteristieke riviersoorten in de visgemeenschap zeer laag is ten opzichte van de referentie-
goed. Blijkbaar bieden de Nederlandse rivieren nog voldoende geschikte om-standigheden om het voorkomen van soorten te garanderen. Dit resultaat komt overeen met de sterke mate van menselijke beïnvloeding in de Nederlandse rivieren. Doordat er geen rivieren zijn met een geringe mate van menselijke beïnvloeding, is niet duidelijk wat precies de waarde is van deze maatlat bij het beoordelen van wateren met een hogere ecologische kwaliteit. Bij deze toepassing moet dan ook bedacht worden dat de beoordeling heeft plaatsgevonden met een maatlat voor natuurlijke wateren. Wanneer de waterlichamen worden aangewezen als sterk veranderd of kunstmatig, mogen de deelmaatlatten worden aangepast aan de onomkeerbare hydromorfologische veranderingen. De uitkomsten zullen dan positiever uitvallen.
16.5 Algemene fySiSch-chemiSche KWAliTeiTSelemenTen
De maatlat van de algemene fysisch-chemische kwaliteitselementen is weergegeven in tabel 16.5a. Voor dit type is fosfor in principe het groeilimiterende nutriënt.
TAbel 16.5A mAATlAT vOOR de Algemene fySiSch-chemiSche KWAliTeiTSelemenTen vAn TyPe R8
Kwaliteitselement indicator eenheid zeer goed goed matig Ontoereikend Slecht
Thermische omstandigheden dagwaarde 0C ≤ 23 ≤ 25 25 – 27,5 27,5 – 30 > 30
Zuurstofhuishouding verzadiging % 70 – 110 70 – 120 60 – 70 120 – 130 50 – 60 130 – 140 < 50 > 140 Zoutgehalte chloriniteit mg Cl/l ≤300 ≤ 300 300 – 350 350 – 400 > 400 Verzuringsgraad pH - 6,5 – 8,5 6,0 – 8,5 8,5 – 9,0 < 6,0 9,0 – 9,5 > 9,5 Nutriënten totaal-P mgP/l ≤ 0,06 ≤ 0,14 0,14 – 0,19 0,19 – 0,42 > 0,42 totaal-N mgN/l ≤ 2 ≤ 2,5 2,5 – 5,0 5,0 – 7,5 > 7,5
De norm voor de temperatuur is gebaseerd op Van der Grinten et al. (2007). De lagere klassen zijn overgenomen van de andere riviertypen met als norm 25 °C.
De norm voor stikstof kon niet worden afgeleid op basis van gegevens van het type zelf; nagenoeg alle bemonsterde systemen van de type zijn sterk door de mens beïnvloed. Daarom is uitgegaan van een lineaire extrapolatie van de norm in de kustwateren. Bovendien is een kleine correctie uitgevoerd om de zomerperiode overeen te laten komen met die voor de andere kwaliteitselementen.
16.6 hydROmORfOlOgie
De ranges van de parameters behorend bij de referentietoestand van het kwaliteitselement hydrologisch regime zijn weer gegeven in tabel 16.6a. De referentiewaarden van de overige hydromorfologische parameters en de vaststelling daarvan zijn voor alle typen op een uni- forme manier beschreven in paragraaf 2.6.
TAbel 16.6A RefeReNTiewaaRdeN VooR de PARAmeTeRS VaN heT kwaliTeiTselemeNT hydROlOgiSch Regime
Parameter eenheid laag hoog verantwoording
Stroomsnelheid m s-1 0,01 1,5 1
Afvoer m3 s-1 600 5341 R7, berekend, 2
Voor de hoogwatertoestand is bij het inundatie gebied gerekend met een waterdiepte van 0,5 m. 1. Nijboer et al. (2003)