Glas M.A. Tolboom

Tijdens het archeologisch onderzoek in Hasselt, Runksterdreef-Ikea zijn in totaal 21 stuks glas aangetroffen, verdeeld over 6 vondstnummers. Het glas is verzameld tijdens de aanleg van de vlakken en het couperen en afwerken van sporen. Het zijn met name flessen en potten die dateren uit de eerste helft van de 20e eeuw. Het gaat om gebruiksvoorwerpen die algemeen voorkomend zijn in huishoudens uit deze periode. Het glas is afkomstig uit kuilen en greppels die samenhangen met de Tweede Wereldoorlog.

De uitwerking van het glas is gericht op het dateren van de sporen en het beantwoorden van de onderzoeksvragen met betrekking tot de materiële cultuur. Allereerst worden enkele uitgangspunten voor het dateren van glas uit de 19e en 20e eeuw besproken. Vervolgens wordt het determineerbare glas per vondstcomplex beschreven.

5.3.1 Datering

Het Internet is een belangrijke bron voor uitgangspunten voor het dateren van glas uit de 19e en 20e eeuw. Zo is er de website voor ‘Historic Glass Bottle Identification & Information’55, waar op detailniveau diverse aspecten van flessen, worden beschreven, waardoor datering mogelijk is. Bovendien is vaak op internet informatie terug te vinden over (niet meer bestaande) bedrijven die met glasproductie en met het produceren van middelen, die in glas verpakt worden, te maken hebben.

Belangrijk voor het dateren van glas uit de late 19e en de eerste helft van de 20e eeuw is de ontwikkeling (en verschuiving) van het handmatig vervaardigen van glazen voorwerpen (vorm- en mondgeblazen) naar het machinaal vervaardigen van glas. Halverwege de 19e eeuw werd onder invloed van de industriële revolutie de productie van glazen voorwerpen gemechaniseerd; het glas werd geperst in gietijzeren vormen. De persnaden die hierbij ontstaan, zijn nog zichtbaar in het glas. De aan- of afwezigheid van persnaden op de wand van een glazen voorwerp is daarom een belangrijke indicatie voor de datering. Een ander daterend kenmerk is de nabewerking van de rand/mond van flessen. Tot circa 1890 kan de mond van een fles los van het voorwerp zelf worden gemaakt en wordt deze er op geplaatst als de fles uit de mal komt (dit wordt een applied finish genoemd). Kenmerken hiervan zijn het abrupt stoppen van de persnaad onder de mond, een horizontale naad aan de binnenzijde van het voorwerp op de plek waar de (losse) mond op het voorwerp is geplaatst en sporen van bewerking enkel bij de mond en niet op een groter oppervlak van de flessenhals zelf. Vanaf circa 1890 is het gebruikelijk de mond van een machinaal vervaardigde fles handmatig te vormen als de fles uit de machine wordt

genomen (dit wordt een tooled finish genoemd) in plaats van een losse mond er op te plaatsen. Kenmerken hiervan zijn het geleidelijk vervagen en verdwijnen van de persnaad in de richting van de rand, concentrische bewerkingssporen over een groter deel van de hals en het dunner worden van het glas in de richting van de mond. Vanaf circa 1910 is het mogelijk om flessen (en ook potten) volledig machinaal te vervaardigen, zodat er een persnaad zichtbaar is

die doorloopt tot over de rand. Het gebruik van een tooled finish verdwijnt 55 http://www.sha.org/bottle/ index.htm.

Afb. 5.05 Midden achter op de foto staat een vergelijk-baar flesje Oxo bouillon afgebeeld. Bron: http:// www.retroscoop. com/industrieel. php?artikel=213).

Afb. 5.03 Een bierfles van de brouwerij van Alken (rechts) en van Joseph Meurice (links). Afb. 5.04 Detail van de bierfles van Joseph Meurice.

in de loop van de jaren twintig ten gunste van de machinale productie. Ook het handmatig vervaardigen (vorm- en mondblazen) van glas verdwijnt tegelijkertijd.

5.3.2 De vondstcomplexen

Uit greppel 112 (S7006; vnr. 80) zijn twee fragmenten van een cilindrische fles aangetroffen die niet machinaal, maar nog met de mond is geblazen. De fles dateert uit de 19e of eerste kwart 20e eeuw.

Uit kuil S7019 (vnrs. 82 en 83) zijn drie potten en vijf flessen afkomstig. Alle voorwerpen, behalve één fles, zijn compleet bewaard gebleven. Eén pot is een inmaakpot. Van twee potten is het niet duidelijk wat erin heeft gezeten, omdat er geen merk op de potten staat vermeld. Eén complete bierfles is afkomstig van de nabij gelegen brouwerij van Alken (vnr. 82, zie afb. 5.03).56 Deze brouwerij wordt in 1881 opgericht door Arthur Boes, maar groeit in de jaren twintig van de vorige eeuw nadat de brouwerij door diens zoon Edward en Jozef Indekeu wordt overgenomen en er het eerste Belgische bier van het pilsener type, Cristal, brouwen.57 De bodem van de fles is onder andere gemerkt met “2-41”.

Wellicht duidt dit op een productiejaar van de fles in 1941, maar dit is niet met zekerheid te stellen. Een andere complete fles is afkomstig van Joseph Meurice, bierbrouwer in Sint-Truiden (vnr. 82, zie afb. 5.03 en 5.04).58 Van deze brouwerij kon op internet nauwelijks informatie worden teruggevonden. De brouwerij blijkt in 1964 te zijn gesloten.59 Van een vierkante en rechthoekige fles is het niet duidelijk wat erin heeft gezeten. Er staat geen merk op vermeld en de restanten van een etiket zijn niet leesbaar. Vermoedelijk hebben ze huishoudelijke middelen of vloeistoffen voor persoonlijke verzorging of van medicinale aard bevat. Alle flessen en potten zijn volledig machinaal vervaardigd en dateren dus in ieder geval ná 1910.

Uit kuil S7028 (vnrs. 69 en 89) zijn de fragmenten van drie flessen, een beker en een lampenkap teruggevonden. Eén complete fles heeft smaakversterker van de firma Liebig bevat, waarschijnlijk Oxo bouillon. Een vergelijkbare fles staat afgebeeld op afb. 5.05. Dit flesje, een andere fles en de beker zijn volledig machinaal vervaardigd en dateren dus in ieder geval ná 1910.

56 De fles is gemerkt “ALKEN 100 CL”. Waarschijnlijk hoort de dop die beschreven is paragraaf 5.2.5 tot dezelfde fles.

57 https://inventaris. onroerenderfgoed.be/dibe/ relict/31712.

58 De fles is gemerkt “JOS. MEURICE BRASSEUR ST. TROND”.

59 http://www.brauwesen-historisch.de/Braugeschichte3. html