Hoofdstuk 3. Poëzie van het alledaagse tijdens het communisme
2. Elka Agoston, Bulgarije
“Sommige mensen waren heel goed en konden zo honderd grappen per avond vertellen.”196
Dr. Elka Agoston is werkzaam als docent Slavische talen en Cultuurgeschiedenis van de Balkan aan de Rijksuniversiteit Groningen. Nadat ik een mail stuurde in de zomer van 2007, werd ik door Elka Agoston uitgenodigd voor een interview. Dit interview vond plaats in haar werkkamer op de Faculteit der Letteren op 27 september 2007.
Elka Agoston is in 1950 geboren in Sofia. Zij werd daar al op de lagere school geconfronteerd met de onrechtvaardigheid van het communistisch systeem. Partijleden en hun familieleden kregen een speciale behandeling. Agoston, met haar “bourgeois-achtergrond”, kreeg deze speciale behandeling niet. Tijdens haar studie Engelse Taal- en Letterkunde raakte zij steeds in de problemen. Uiteindelijk werd zij van haar opleiding ‘gegooid’ door haar achtergrond en dossier. Zij trouwde met een Joegoslavische man en kon hierdoor naar Joegoslavië emigreren, of eigenlijk vluchten.197 Haar man kreeg in Nederland een baan en zo reisden zij in 1972 naar Nederland.
Elka Agoston had mijn inziens geen reden om haar beleving van het verleden anders af te schilderen in het interview. Haar verhaal komt overeen met dat van Zlatko Anguelov, die in 1946 werd geboren in Bulgarije. In 1992 emigreerde hij naar Canada en schreef in 2002 een boek over zijn leven tijdens het communisme onder de titel
Communism and the remorse of an innocent victimizer.198 Alles wat Agoston mij vertelde vond ik aannemelijk en ik zie haar als een betrouwbare bron. De mop die ik heb uitgekozen, is de mop over de communistische en kapitalistische hel die ik al eerder dit hoofdstuk heb genoemd.
“Een Bulgaar gaat dood en komt bij de heilige Petrus. Die zegt: ‘Jij komt niet in de hemel, je gaat naar de hel.’ En er komt een klein duiveltje om hem naar beneden te brengen. Bij de hel zijn er twee deuren: op de ene deur hangt een bordje
196
Interview met Elka Agoston, 27 september 2007.
197 Ibidem.
‘communistische hel’, op de andere ‘kapitalistische hel’. De Bulgaar zegt: ‘Hoe moet ik nu kiezen?’
‘Nou’, zegt de duivel, ‘kijk maar even door het sleutelgat van beiden.’ Dus de Bulgaar kijkt door het ene sleutelgat, en ziet dat een man gekruisigd wordt. Vervolgens kijkt hij door het andere sleutelgat, en ziet daar ook een man die gekruisigd wordt. Dus de Bulgaar zegt: ‘Ik zie helemaal geen verschil! Hoe moet ik nu een keuze maken?’ De duivel antwoordt: ‘Als ik jou een advies mag geven: kies dan de communistische hel. Want als ze spijkers hebben, hebben ze geen hout… Als ze hout hebben, hebben ze geen spijkers...’”199
De mop werd vermoedelijk in de jaren zestig, of begin jaren zeventig, in Sofia verteld. Todor Zjivkov was toen de communistische leider, die de koers van Moskou blindelings volgde.200 Vanaf 1954 was Zjivkov eerste secretaris van het Centraal Comité, in 1962 werd hij tevens premier. In 1972 werd er een nieuwe grondwet aangenomen en werd Zjivkov voorzitter van de Staatsraad. De geheime dienst hield mensen nauw in de gaten en het was nagenoeg onmogelijk om zonder verdere consequenties betrokken te zijn in clandestiene activiteiten.201 Mensen werden bespioneerd en konden een slecht ‘dossier’ opbouwen bij de geheime dienst. Zowel Zlatko Anguelov als Elka Agoston vermeldden een dergelijk negatief imago te hebben bij de geheime dienst.202 Met een slecht dossier, en zonder connecties in de partij, had je weinig kans op een goede baan in het Bulgarije van de jaren zestig en zeventig. Zowel Anguelov als Agoston erkenden het cruciale belang van connecties: onbekwame mensen konden door hun goede ‘dossier’ en familieleden in de partij, toegelaten worden tot de universiteit of op hoge functies in organisaties terecht komen.203
Humor speelde een grote rol in deze onderdrukte samenleving. Agoston vertelde hierover: “Er waren enorm veel grappen. Sommige mensen waren heel goed en konden zo honderd grappen per avond vertellen.”204 Door het onzekere klimaat waarin Agoston
199 Interview met Elka Agoston, 27 september 2007.
200 “Todor Zjivkov 1911-1989”, Trouw vrijdag 7 augustus 1998.
201
Anguelov, Communism, 109.
202
Anguelov, Communism, 99 en 102. Interview met Elka Agoston op 27 september 2007.
203 Anguelov, Communism, 69. Interview met Elka Agoston op 27 september 2007.
in de jaren zestig en zeventig leefde, was zij erg voorzichtig met het vertellen van moppen. “Je moest wel opletten om de moppen niet in restaurants en in cafés te vertellen, want je kon afgeluisterd worden. Mensen kwamen in de jaren zestig in de gevangenis voor het vertellen van moppen.”205 Daarom vertelde zij alleen moppen aan goede vrienden en medestudenten, of thuis, in besloten kring. “Het leukste was in een groepje met meerdere mensen, bijvoorbeeld op feestjes, vakanties, zomerkampen. Sommige mensen waren begaafd en onthielden zoveel. Dan ging de een na de ander vertellen. Ik onthield ook veel en vertelde ze door.”206
Elka Agoston vertelde mij tijdens het interview voornamelijk over de politieke moppen. Maar ook wees zij erop dat er meer subgenres waren, bijvoorbeeld grappen over zigeuners, over man/vrouw verhoudingen en doktersgrappen. Ook waren er veel moppen over de tekorten en in de rij staan. De meeste politieke grappen gingen over Todor Zjivkov of de militia (politie agenten) die dom waren. In moppen over de partijsecretaris was Todor Zjivkov altijd de domste. Bijvoorbeeld dat hij op Russisch commando iets stoms doet. “Zonder parachute uit een brandend vliegtuig springen bijvoorbeeld”, vertelde Agoston, “dat was een groot onderdeel van de grappen: dat hij zo onderdanig was voor de SU.”207
De communistische en kapitalistische hel
De narratieve laag van de mop wordt bepaald door de dialoog tussen de Bulgaar en de duivel. Hierdoor bouwt de spanning op en verplaatst de luisteraar zich in de Bulgaar. De ontknoping van de mop zit in het laatste advies van de duivel.
De humoristische laag wordt door twee onderdelen bepaald: ten eerste de ontknoping. In de laatste zin wordt verwezen naar de tekorten onder het communisme. De tekorten, die deel uitmaken van het dagelijks leven, zouden in een communistische hel alleen maar profijt geven. Ten tweede zal het feit dat het in de mop letterlijk om een ‘communistische hel’ gaat, hebben bijgedragen aan de humor van de mop.
Uit de symbolische laag blijkt de onvrede met de tekorten onder het communisme, in tegenstelling met kapitalistische landen, waar wel alles te krijgen is. De functie van de
205
Ibidem.
206 Ibidem.
mop was ten eerste amuseren. Elka Agoston zegt hier zelf over: “Het gevoel dat ik bij de moppen had: het was plezier. Maar natuurlijk ook uiting van onvrede, soort protest.” De politieke moppen gingen vaak de over de domheid van de bewindslieden en politieagenten. “Heel vaak waren het ook domme mensen”208, aldus Elka Agoston. Maar hier kon natuurlijk niet openlijk over worden gesproken. De tweede functie van de mop was dus zonder meer het uiten van taboes. Bij de moppen van Agoston zie ik echter nog een derde functie: het benadrukken van ongelijkheid. De humor was voor haar duidelijk gericht tegen de andere groep, de communisten. Zelf zei zij hierover: “De ander is de dommere, terwijl dat juist de dominante groep is.”209