De eigenaren van de kastelen

Wie waren nu eigenlijk verantwoordelijk voor de bouw van de Gorechtse kastelen? Zoals in hoofdstuk 2 al aan de orde is gekomen behoorden Glimmen, de Gronenburg en Selwerd tot de kastelen van de prefectenpartij. De tweede partij die in aanmerking kwam voor de bouw van kastelen waren de Gelkingers, want zij bezaten immers Knerdawinkel.³³¹ Klaarblijkelijk waren zowel adellijke als niet adellijke lieden in staat om een kasteel te bouwen.³³² Van de laatstgenoemde groep is het echter lastig om een beeld te vormen over hun machtspositie omdat zij geen dynastieën vestigden. Over de burggravenfamilie is wel een uitgebreid

overzicht van hun dynastie verschenen.³³³ Omdat het gebruikelijk is voor adellijke geslachten om zich te vernoemen naar hun residentie kan op deze manier inzicht worden verkregen over de locatie van hun stamhuis.³³⁴

328 Van den Broek 2007, 22-23.

329 Van den Broek 2007, 24.

330

Stratingh 1840, 114.

331 Zuidema & Douma 1939, 178.

332 Volgens de in paragraaf 1.3 opgestelde definitie van een kasteel zou Knerdawinkel niet eens een kasteel zijn

omdat het niet door edelen is bewoond/ omdat het niet een woonfunctie had. 333

Schaap 1979. 334 Schaap 1979, 81.

Figuur 42. Genealogie van de Groninger prefectenfamilie in de twaalfde tot vijftiende eeuw. Bron: Schaap 1979. 81, 89-90, 91-92, 101-102.

De prefectendynastie- Op basis van de achternamen van de prefectenfamilie en de historische context kunnen enkele machtsposities worden gelokaliseerd. Tot aan het midden van de dertiende eeuw zetelde de prefect in de stad Groningen zelf.³³⁵ Op het moment dat de naam Gronebeke in gebruik kwam zal men van locatie zijn veranderd. Schaap vermoedt dat de achternaam Gronebeke in relatie stond tot de Gronenburg.³³⁶ Selwerd refereert naar het slot te Selwerd. De verschillende takken van de familie vestigden zich in Drenthe (Peize en Echten). Alleen de opvolgers van de Van Echten tak hebben zich mogelijk in het Gorechtse Haren gevestigd, hoewel Schaap niet met zekerheid durft te beweren dat in de oorkonde ook daadwerkelijk Haren werd bedoeld.³³⁷

Ridders en borgmannen- Het is gebruikelijk dat burggraven werden bijgestaan door ridders, ministrialen en borgmannen die ook leengoed in ambtsleen hadden.³³⁸ Ook in het Gorecht waren dergelijke figuren aanwezig. In de stad Groningen woonden ridders namelijk tot halverwegede dertiende eeuw binnen de stadsmuren.³³⁹ Op het Gorechtse platteland kunnen drie kastelen naar voren worden gehaald. Het Vrydemahuis, dat verwijst naar Vrouwe Ida, zou een dergelijk geval kunnen zijn. Gezien de voornaam Ida is een koppeling met de van Selwerd tak niet uitgesloten, hoewel Ida van Selwerd pas na de slechting van het

Vrydemahuis naar voren trad. Mogelijk is een verwant van de Vrydema’s getrouwd met Hendrik van Selwerd. Het Cortingshuis refereert aan de Cortingen, een aanzienlijke Groningse burgerfamilie waarvan enkele leden omstreeks de tweede helft van de dertiende

335 Van den Broek 2007, 19.

336 Schaap 1979, 90,104. 337 Schaap 1979, 92. 338

Noomen 1990 129.

eeuw zitting hadden in het stadsbestuur.³⁴⁰ Het riddermatige geslacht Polman had het Cortinghuis in 1381 in hun bezit, maar hierbij moet rekening worden gehouden met overerving en verkoping.³⁴¹ Hetzelfde geldt voor Elba waar een link met de Friese

hoofdelingenfamilie Onsta is vastgesteld.³⁴² Aan de overgebleven burchten – het Bolwerk, Wolfsbarge en de Zernikeburcht - kunnen tot op heden geen bewoners worden gekoppeld.

Domeinen en leengoederen

Voordat de burggraaf werd aangesteld in Groningen had de nederzetting Groningen

waarschijnlijk al een domaniale centrumfunctie.³⁴³ Verschillende partijen bezaten domeinen, te weten de abdij van Werden, het domkapittel en de bisschop van Utrecht.³⁴⁴ Omstreeks de dertiende eeuw verdween dit hofstelsel en maakte het plaats voor een organisatie van

districten waar ambtenaren en rentmeesters de landsheer vertegenwoordigden.³⁴⁵ Bisschop Hartbert stelde in dit kader een burggraaf aan in Groningen om de functies van de meiers over te nemen.³⁴⁶ Dat levert meteen de vraag op of deze vervanging ook gold voor het bezit van de kastelen. Waren zij oorspronkelijk domeinen of waren het borgmanslenen? Het was immers gebruikelijk dat burggraven werden bijgestaan door borgmannen die op hun beurt ook ontroerend goed in leen hadden.³⁴⁷

In het Gorecht is maar één borgmansleen bekend uit historische bronnen, te weten een leengoed in Selwerd. De ministriaal verkocht het land in 1169 door aan de abdij van

Ruinen.³⁴⁸ Dat Selwerd een belangrijke locatie bleef blijkt wel uit het feit dat kasteel Selwerd werd gebouwd en de prefectenfamilie zich naar Selwerd ging vernoemen. Van twee andere burchten, het Cortinghuis en Selwerd resteren uitsluitend een paar aanwijzingen. Het Cortinghuis lag in een meander die het toponiem Borgmansham droeg. Deze naamduiding suggereert dan hier oorspronkelijk een borgman resideerde. De Gronenburg zou ook een leengoed kunnen zijn geweest, want aan het einde van de middeleeuwen was de Gronenburg en de bijbehorende landerijen immers in bezit van de bisschop van Utrecht.³⁴⁹ Aangezien de burcht volgens Menko tegen Drentherwolde was gebouwd en de bisschop in 1259 een

veldtocht ondernam naar Drentherwolde in verband met een geldvordering is het mijn inziens zelfs mogelijk dat de Gronenburg op instigatie van de bisschop was gebouwd.³⁵⁰ Speciale aandacht dient een vermelding van de hof te Hemmen (Haren) te krijgen, een bisschoppelijk

340

Mulock Houwer 1921, 137. 341

Noomen 1990, 130. De burcht in de Borgmansham was toen al verwoest. Het lijkt mij plausibeler dat hiermee het noordelijk gelegen Cortingsheem wordt bedoeld.

342 Alma 1994. 343

Noomen 1990, 125, 128. Groningen vervulde een domaniale centrumfunctie voor enkele dorpen buiten de prefectuur, namelijk Liewerderwolde, Foxwolde, Roden, Peize, Vries, Steerwolde, Bedemerwolde en Harsens. Binnen de prefectuur gold dit voor Selwerd.

344 Noomen 1990, 100, 104, 106. 345 Noomen 1990, 112. 346 Van Rij 1989, 5. 347 Noomen 1990, 129. 348

Hier vond allodialisering van een bisschoppelijk domeingoed plaats. Noomen 1990, 130. 349

Feith 1919, 163.

leengoed waarin omstreeks 1381/1382 de familie Polman resideerde.³⁵¹ Deze hof zou versterkt zijn geweest.³⁵² Oudere historische bronnen zijn niet bekend en er is geen archeologisch onderzoek verricht om de ouderdom van de hof te Hemmen te bepalen. Mogelijk zou Hemmen een veel oudere situatie kunnen vertegenwoordigen.

Figuur 43. De hof te Hemmen op een luchtfoto. De vierkanten verkleuring, mogelijk een gracht, is circa 60 m x 60 m buitenwerks. De breedte bedraagt 17 m en het binnenste vierkant heeft de afmetingen ca. 22 m x 22 m. Bron: Google Earth.

5.5 Discussie en conclusie

Hoe ontwikkelde het Gorecht territorium zich in politiek, bestuurlijk en militair opzicht tussen 1139 en 1350? De ontwikkeling van het Gorecht territorium onder het gezag van de

burggraven kan op basis van historische bronnen in vier fasen worden onderverdeeld:

 Fase 1: Het ontstaan van de Bierummer dynastie met de nederzetting Groningen als machtscentrum (circa 1150-1200)

 Fase 2: De bouw van burchten om het ontwikkelende territorium te ondersteunen (circa 1200- 1250):

 Fase 3: Periode van machtsverlies van de burgraven(circa 1250-1300)

351

Roeloef Polman, de bewoner van Hemmen, had tevens het recht om gruit te verzamelen en te verkopen aan bierbrouwers van de stad (Molema et al. 2012, 24).

 Fase 4: De eindefase van het burggraafschapen de kastelen (1300-1350) Deze fasering levert echter twee problemen op, want de interne machtsstrijd tussen de

burggraven en het stadsbestuur is niet meegenomen en het is niet duidelijk op te maken uit de bronnen of tussen 1200 en 1250 uitsluitend grensburchten werden gebouwd. Hoe de

ruimtelijke verspreiding van kastelen zich tot het model verhoudt en moet dus met archeologische en landschappelijke data worden onderzocht.

Figuur 44. Model van de ontwikkeling van het Gorecht territorium en de verspreiding van kastelen. De indeling is gebaseerd op de historische ontwikkelingen in het Gorecht.

Hoe verhield de Gorechtse adel zich ten opzichte van de middeleeuwse samenleving? In het Gorecht kunnen tussen 1139 en circa 1350 twee groepen worden onderscheiden die macht uitoefenen, namelijk de burggraaf gesteund door zijn borgmannen en het stadsbestuur. De aanstelling van de burggraaf leidde al in de twaalfde eeuw tot opstand. In de dertiende eeuw verwierf het stadsbestuur steeds meer macht terwijl die van de burggraaf werd beperkt. Opvallend is dat het stadsbestuur gewapende conflicten aanging en daarbij steun kreeg van adel uit nabijgelegen territoria en daardoor veel macht kon winnen. Uiteindelijk verdween de burggraaf rond 1350 geheel uit beeld waarna het stadbestuur de macht van het Gorecht

territorium in handen kreeg.³⁵³ De burggraaf en zijn gevolg konden geen overwicht bieden tegen het stadbestuur. Dat betekende overigens niet dat de adel geheel verdween uit het Gorecht, want er zullen ook riddermatigen zitting hebben genomen in het stadsbestuur.³⁵⁴ Wat was de status van de bewoners van de kastelen volgens historische bronnen?

Voor zover dit kon worden achterhaald zijn de meeste kastelen te relateren aan de burggraaf en zijn borgmannen, te weten Selwerd, het Cortinghuis, Glimmen en waarschijnlijk ook het Vrydemahuis. De Gronenburg behoorde ook tot de kant van de burggraafpartij, maar is mogelijk zelfs op instigatie van de bisschop van Utrecht gebouwd. Knerdawinkel, als dat al in het Gorecht heeft gelegen, zou het enige Gelkingse kasteel in het territorium van de prefect zijn geweest. De burggraven wisten een dynastie te vestigen die zich opsplitste in

verschillende takken. De Van Groningen/Van Gronebeke/Van Selwerd tak resideerde in het Gorecht terwijl de overige afsplitsingen zich in Drenthe vestigden. De prefect resideerde tot circa 1300 waarschijnlijk in de stad Groningen, maar verlegde zijn machtsbasis naar

Gronebeke en vervolgens Selwerd volgens deze naamsveranderingen. Deze gebeurtenis viel samen met de afbraak van de macht van de prefect. Over de borgmannen van de prefect is alleen informatie uit latere perioden beschikbaar. Zo was Elba in de vijftiende eeuw in het bezit van de Friese hoofdelingenfamilie Onsta en behoorde het Cortinghuis en de hof te Hemmen tot de riddermatige familie Polman.³⁵⁵ Waren deze steenhuizen puur door

overerving of verkoping in het bezit gekomen van deze riddermatige families, of reflecteren zij elk een borgmanstamslot uit een eerdere fase?

Is de ligging van een kasteel te koppelen aan een leengoed of domein?

Het probleem in het Gorecht is dat weinig studies beschikbaar zijn om te achterhalen of de kastelen een status als leengoed of een domaniaal verleden hadden. Tot op heden ontbreekt een gedetailleerde studie van de ligging van alle domein- en leengoederen in het Gorecht.³⁵⁶ Dat heeft te maken met de schaarsheid aan bronnen en een gebrek aan informatie over bisschoppelijke leengoederen omdat deze niet in altijd in de laatmiddeleeuwse administratie zijn opgenomen.³⁵⁷ Slechts één locatie is expliciet genoemd als een borgmansleen, namelijk Selwerd. De grond waarop kasteel was Selwerd is gebouwd, kan worden gezien als restant van dit borgmansleen, want een ander deel werd immers door de borgman in 1169

geschonken aan de benedictijnenabdij te Ruinen. Hoewel voor het Cortinghuis geen historisch bronmateriaal is bekend, mag toch worden aangenomen dat het toponiem Borgmansham een verwijzing is naar de status van het gebied. Ook de Gronenburg is een mogelijk

bisschoppelijk leengoed, hoewel daar geen expliciet melding van wordt gemaakt. Als laatste leengoed kan het eind veertiende eeuwse hof te Hemmen worden aangewezen, hoewel over de aard en ouderdom van dit steenhuis maar weinig bekend is.

353 Eerst tijdelijk tot het ingrijpen van Frederik van Blankenheim en in de loop van de vijftiende eeuw helemaal.

Van den Broek 2007, 315-353. 354

Van den Broek 2007, 16-17.

355 De hof te Hemmen is in eeste instantie niet meegenomen in de selectie omdat het bouw ná 1350 leek te

vertegenwoordigen. 356

Noomen 1990, 135. Ook in dit onderzoek zou de reconstructie van allen domein- en leengoederen in het Gorecht zeer relevant zijn, maar het past niet binnen het tijdsbestek om dit uit te zoeken.